بۇل زاماندا اسكەرى جوق جۇرت - جۇرت ەمەس، قۇل! - ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى
ات توبەلىندەي از ەلدەرگە ەسە ءتيدى. مۇنداي زور وزگەرىستەر بولعان ەمەس، مۇنان سوڭ دا بولا بەرمەيدى. اركىم قايتسەك جۇرت بولامىز دەپ جانتالاسىپ جاتقان سەبەبى وسى.
الاش، باشقۇرت، تۇركىستان سياقتى حالىقتار اۆتونوميا الامىن، مەملەكەت بولامىن دەسە، بۇرىن كوزى كورمەپ پە؟! اۆتونوميانى اۋىزعا الماق تۇگىل ستراجنيكتىڭ الدىندا قالتىراپ تۇراتىن ەلدەر بۇگىن تۋ كوتەرىپ، ۇران شاقىرىپ، ءوزىن- ءوزى بيلەۋدىڭ قامىنا كىرىسىپ جاتىر. پاتشا ءتۇسىپ، ەسكى ءتارتىپ جەمىرىلىپ، بوستاندىق تۋعانىنا جىل جارىم بولدى. سونان بەرى دۇنيە جايلانىپ، حالىق راحات عۇمىر سۇرە الماي، ساياسات اۋاسى كۇندە وزگەرىپ، جۇرتتىڭ مازاسى كەتىپ تۇرعانى راس.
بوستاندىق، تەڭدىك دەگەن ءسوزدىڭ جەڭسىگى باسىلعانداي، بۇگىن ءبىر بيلەۋشى شىقسا، ەرتەڭ ونى جوق قىلىپ، ارعى كۇنى تاعى كىم شىعاتىنىنا جۇرتتىڭ كوزى جەتپەي داعدارىستا تۇرعانى راس. كۇندە جينالىس، كۇندە سايلاۋ شىعىپ، جۇرتتىڭ مەزى بولعانى راس. بولشيەۆيك دەگەن ءبىر پالە شىعىپ، نيكولايدى ساعىندىرعانى دا راس. مۇنان سوڭ قانداي جاماندىق بولارىنا قارا حالىقتىڭ كوزى جەتپەي، بوستاندىقتان كوڭىلى سۋىنىپ تۇرعانى دا راس. ءبىراق، حالىق ويلاۋ كەرەك، مۇنشالىق دۇنيە وزگەرگەندە، روسسيا سەكىلدى زور مەملەكەت استى- ۇستىنە كەلىپ ويران بولعاندا، ونداعى حالىقتاردىڭ تۇرمىسى، سالتى، ءدىنى، ءتىلى، شارۋاسى، تىلەگى باسقا- باسقا بولعاندا از ۋاقىتتىڭ ىشىندە تىپ- تىنىش بولا قويمادى دەپ اسىعۋعا بولا ما؟ ءبىر كىسىنىڭ ساۋداسى بۇزىلسا، سونى تەز تۇزەتىپ الا قويۋ وڭاي ما؟ ءبىر بولىس ەلگە ارەكەت كىرسە، اعايىن اراسىنا وت تۇسسە، سونىڭ ءوزى وڭاي تىنىشتالا قويا ما؟ ال، قازىر بۇلىنشىلىك كۇيزەلىس ءبىر اۋىلدا، ءبىر بولىستا ەمەس، بۇكىل مەملەكەت، اسسا جەر ءجۇزى ويران بولىپ، سونى رەتكە سالۋعا اركىم قام قىلىپ جاتىر.
وسىنداي قارا قۇرىق زاماندا ءبىز سەكىلدى از حالىقتار ۇيىمداسىپ بىرلىك- بەرەكە قىلىپ، جۇرت قاتارىنا قوسىلىپ قالۋدىڭ لاجىن قاراپ جاتىر. جۇرت بولۋداعى ماقسات وسى كۇنگى ءتىرى جۇرگەن ادام بالاسىنا عانا ەمەس، كەيىنگى ءناسىل- ءناسىپ، ءۇرىم- بۇتاقتىڭ كەم- قور بولماۋى ءۇشىن كەرەك زات. ءبىز باسىمىزعا تۇسكەن تارشىلىقتى بۇرىنعى بابالارىمىزدان كورەتىن ەدىك. سولار ءبىزدىڭ قامىمىزدى جەگەن بولسا، ءبىز مۇنداي قورلىقتا، تارلىقتا جۇرمەس ەدىك دەۋشى ەدىك. كەيىنگى بۋىننىڭ اتا- باباسى وسى كۇنگى ءتىرى جۇرگەن بىزدەر. ءبىز كەلەشەكتى ويلاماساق، كەيىنگى ءناسىلىمىز ءبىزدى قارعاماي ما، اللا قۇزىرىندا، تاريح الدىندا ءبىز جاۋاپكەر ەمەسپىز بە؟!
ولاي بولسا، ءبىر- ەكى جىلدا راحات عۇمىر بولا قويمايدى دەپ بوستاندىقتان، تەڭدىكتەن كۇدەر ءۇزىپ، قول سىلتەسەك، ءوزىمىز نە كۇيگە ۇشىرايمىز، كەيىنگى جاس بۋىننىڭ كورگەن كۇنى نە بولادى؟! ءبىزدىڭ جۇرت وسىنى ويلاۋ كەرەك. زامان بۇل قالىپپەن تۇرا بەرمەيدى. ءالى- اق تولقىن باسىلادى، سۋ ساباسىنا تۇسەدى، زامان ءبىر جايلى بولادى. سوندىقتان، وسىندايدا ءار ەل ءوز دەگەنىنە جەتىپ، ءوز بيلىگىن ءوزى الىپ قالماسا، ەرتەڭ اركىم بۋىنىن بەكىتىپ، كۇشىن جيناپ العان سوڭ، ءوزى شىققان تاۋى بيىك بولعانىن ارتىق كورەدى، قولدان تەڭدىك بەرمەيدى. جۇرتتىق جولىندا ءبىز قانشا بەينەت شەكتىك؟ جانىمىزعا باتارلىق قانشا قۇربان شىعاردىق؟ وزگەلەرگە قاراعاندا ءبىز ەڭبەك تە سىڭىرگەنىمىز جوق، بەينەت تە تارتقانىمىز جوق، قۇربان دا شالعانىمىز جوق.
«قۇداي ءوزى ساقتار» دەپ قۇرعاق تىلەكپەن وتىرا بەردىك. قۇر تىلەك مۇراتقا جەتكىزە مە؟ جۇرت بولامىن دەگەن جۇرتتار نە قىلىپ جاتىر؟ سوعان وي جىبەرۋ كەرەك. ءبىز مۇسىلمان ەكەنبىز، قۇدايدان تىلەيدى ەكەنبىز، دۇرىس- اق! ءبىراق، بىزدەن باسقا مۇسىلماندار قۇر تىلەكپەن وتىر ما؟ جەر جۇزىندە 300 ميلليوننان ارتىق مۇسىلمان بار. سولاردىڭ ىشىندەگى زور مەملەكەت تۇركيا. وسى تۇرىككە اڭ تەرىسىن ءبولىپ الاتىنداي، تۇس- تۇستان مەملەكەتتەر اڭدىعان جوق پا ەدى؟ سولار تۇرىكتى تورىعانىنا نەشە ءجۇز جىل بولدى. وسى سوعىستىڭ تۇسىندا ستامبۋلدى الماق بولىپ، اياسوفيانىڭ باسىنا كرەسىن دە دايارلاپ قويدى. سوندا تۇرىك مۇسىلماننىڭ ءبىر كۇشتى مەملەكەتى ەمەس پە ەدى، مۇسىلماندىعى بىزدەن كەم بە ەدى، «قۇداي ساقتا» دەپ قاراپ وتىردى ما؟ جۇرتتىعىن ساقتاۋ ءۇشىن نەشە عاسىردان بەرى قان توگىپ ارپالىسىپ كەلە جاتىر ەمەس پە، ءتورت جىلدان بەرى قىزىل قانعا بەلشەسىنەن باتىپ، ميلليونداعان ەر- ازاماتىن قۇربان قىلىپ، دۇنيەسىن ويران قىلىپ وتىر ەمەس پە؟ جالعىز تۇرىك ەمەس، جەر جۇزىندەگى جۇرتتاردىڭ ءبارى نە ءۇشىن قانعا بويالىپ جاتىر؟
سونىڭ ءبارى جۇرتتىعىن ساقتاۋ ءۇشىن قىرعىن كورىپ، بەينەت شەگىپ جاتىر. ءبىز نە قىلىپ وتىرمىز؟ ءبىز «جات جاقتىق جاساعانعا كۇزەتتىرىپ وتىرمىز» .
قازىر دەگەنىنە جەتكەن كىم؟ كىمنىڭ مەرەيى ۇستەم بولادى؟ كىم بىرەۋدىڭ قانجىعاسىندا كەتپەيدى؟
- كىمنىڭ بىلەگى جۋان بولسا، سول جۇرت بولادى. كىم كۇشتى بولسا، سول دەگەنىنە جەتەدى.
- كۇش نە؟
- كۇش - اسكەر.
بۇل زاماندا اسكەرى جوق جۇرت - جۇرت ەمەس، قۇل. ءبىز قازىر ەكى جولدىڭ تاراۋىندا تۇرمىز. قايسىسىنا تۇسەتىن بولساق تا، ەرىك وزىمىزدە. ءبىر جول - قۇلدىق جولى. اسكەر دەگەن سوزدەن بۇرىنعىداي ات- تونىمىزدى الا قاشاتىن بولساق، وسىنداي جىگىمىزدى اشىپ، جەر- سۋىمىزدى قورعاپ، بيلىگىمىزدى ءوزىمىز الىپ قالماساق، كۇنى ەرتەڭ ءبىزدى الدىنا سالىپ ايداپ جۇرۋگە يە تابىلادى. سوندا بىرەۋگە اسكەر بەرمەي كەتە الامىز با، شىعىن تولەۋدەن قۇتىلامىز با؟ وشاقتىڭ ءۇش بۇتىنان تىلەپ وتىرعان كۇنىمىز دە بولعان، سوندا ءبىزدى الدىنا سالىپ ايداپ كەتپەپ پە ەدى. سوندا قولىمىزدان ەشنارسە كەلمەي، قۇلدىق ۇرعانىمىز بولعان. قۇلدىق جولى دەگەنىمىز وسى.
ەكىنشى جول - جۇرتتىق جولى. وسى باستان اۆتونوميا الۋدىڭ قامىنا كىرىسسەك، ميليتسيامىزدى (اسكەر) جاساپ الىپ، قارامىزدى كورسەتسەك، الاش وردانى ۇكىمەتىمىز دەپ تىرەسىپ قورعاساق، ءبىزدى ەشكىم باسىنبايدى. ۇكىمەتى بار، اسكەرى بار جۇرت دەپ بىزبەن اركىم ەسەپتەسەدى.
الاشقا جانى اشىمايتىن قارا جۇرەكتەر، جۇرت بولعانىمىزدى كورە المايتىن قاسكۇنەمدەر، ەرتەڭ نە بولاتىنعا كوزى جەتپەيتىن ناداندار ىزگى نيەت، ىلگەرى تىلەگىمىزگە قارسى بولىپ، جۇرتتىڭ كوڭىلىنە قورقىنىش سالاتىن دا شىعار. اۆتونوميا بولۋىمىزعا، ميليتسيا قۇرۋىمىزعا، قازىنا جيناۋىمىزعا حالىقتى قارسى قۇتىرتۋشىلار دا تابىلاتىن شىعار. ءبىراق، حالىق ويلانۋ كەرەك. بۇگىنگىسىن ەمەس، كەلەر كۇنىن ويلانۋ كەرەك. ءبىزدىڭ ارامىزدا الاش تىلەگىنە قارسى بولاتىن كىمدەر ەكەنى بەلگىلى.
بۇلار ەكى ءتۇرلى. ءبىرى - قانى قارايعان، ۇلت نامىسى دەگەننەن بەيحابار، جاماندىقتى كاسىپ قىلىپ قالعان انت ۇرعاندار. بۇلار اۋزى قيسىق بولعانىن اينادان كورىپ، جاماندىعىمدى نەگە قوستامايدى، تەرىستى نەگە دۇرىستامايدى دەپ جۇرتتىڭ بارىمەن قاس. بۇلارعا ەلدىڭ تىنىشتىعىنان بۇلىنگەنى كەرەك. جۇرت تىنىش بولسا، مۇندايلارعا ابىروي جوق. وسىنى ولار جاقسى بىلەدى.
ەكىنشى ءتۇرى - ەل ىشىندەگى پارتيا قۇمارلار. بۇلار ىستەپ جۇرگەن ىستەرى جۇرتقا زياندى ەكەنىن ويلاماي، پارتيا قۋعانىن، «باققا تالاسىپ ءجۇرمىز» دەپ اداسىپ جۇرگەن ناداندار. ەگەر جۇرت، جۇرتتىقتى ويلاسا، پارتياسىن، تىم بولماسا، ۋاقىتشا قويا تۇرىپ، بىرلىك- بەرەكە قىلاتىن بولسا، الاش اتى بايگەدەن كەلمەي قالماس ەدى. جوق، جۇرتتىق دەگەن قۇر ءسوز بولىپ، اركىم بەتىمەن جايىلىپ، «باققا تالاسىپ» ، باياعى يۆانعا شاۋىپ باراتىن بولسا، الاش تىلەگىنە قارسى بولدى دەگەن وسى. الاش بولىپ، شاشاۋ شىقپاي، الاش وردادان باسقانى بىلمەيتىن بولسا، «جاۋىمدى مۇقالتام» دەپ بىرەۋگە تۋرا شاپپايتىن بولسا، وزدىگىنەن كەلىپ ءبىزدى بيلەپ كەتەتىن ەشكىم جوق. اركىم ءوز باسىمەن قايعى بولىپ جاتىر. ءبىز بىرەۋگە ءوزىمىز شاۋىپ بارىپ، ءوزىمىز شاقىرىپ اكەلىپ، توبەمىزگە ويناتىپ ءجۇرمىز. بۇل مىنەزىمىز بۇرىن دا بەلگىلى ەدى، اسىرەسە، كەشەگى بولشيەۆيك زامانىندا دا كورىندى. ەندى، مۇنان بىلاي جۇرتتىقتى ويلاپ، بىرلىك قىلاتىن بولساق، الاش تىلەگىنەن باسقاعا الاڭ بولماي، جۇرتقا ەڭ پايدالى نارسە - ميليتسيانىڭ كەرەكتىگىنە كوزىن جەتكىزسەك، جولىمىز بولعانى. ميليتسيا نەگە كەرەك؟ - اتاسى باسقا ەلدەرمەن كورشى بولىپ وتىرمىز. سولاردىڭ بۇزاقىلارى بىزگە تيمەۋ ءۇشىن كەرەك.
- ىشكى گۋبەرنيالاردان كۇنى ەرتەڭ اش- جالاڭاش بوسقىندار كەلەدى، سولاردىڭ اياعىنىڭ استىندا قالماۋ ءۇشىن كەرەك.
- انا جىلعىداي وپ- وڭاي الدىنا سالىپ ايداپ كەتۋشىلەر بولماۋ ءۇشىن كەرەك.
- قازاق- قىرعىز جەرىن وڭاي ولجا قىلعىسى كەلگەندەرگە شاڭىراققا قارا دەۋ ءۇشىن كەرەك.
- اۆتونوميالى جۇرت ەكەنىمىزدى جات ەلدەرگە كورسەتۋ ءۇشىن كەرەك.
بىزبەن تۋىسقان مىناۋ باشقۇرت حالقى ءبىزدىڭ ءۇش بولىگىمىزدىڭ بىرىندەي- اق. وسى كۇنى وسىلاردىڭ اسكەرى بار. سوندىقتان، باسقالار باشقۇرتتى ەلەۋلى ەل كورىپ وتىر. ايتپەسە، اسكەر جيناپ باشقۇرت ەشكىم¬مەن سوعىسىپ وتىرعان جوق. ءبىز دە سوعىسپايمىز.
ءسوز بايلاۋى سول، اسكەرىمىز بولماسا، قازىنامىز بولماسا، ءبىز اۆتونوميا الا المايمىز. اۆتونوميا الا الماساق، جۇرت بولمايمىز. قايتسەك جۇرت بولامىز دەگەندى ويلاساق، جاۋاپ بىرەۋ- اق، اسكەرىمىز بولسا عانا جۇرت بولامىز.
ماديار
«قازاق» گازەتى،
№258-265، 1918 ج.