حالقىمىزدىڭ اسىل مۇراسى: كيىز ءۇيدىڭ جابدىقتارى

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - قازاقتىڭ ءتۇرلى مەرەيلى مەرەكەلەرى قارساڭىندا ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى جاڭعىرتىپ، جۇرتتى مەرەكەلىك كوڭىل- كۇيگە بولەپ، ەلىمىزدەگى ءار قالانىڭ ورتالىق الاڭدارىندا قازاقتىڭ باستى بوگەنايى رەتىندە، اق شاڭقان كيىز ۇيلەر تىگىلىپ جاتادى.

مەرەكە كۇندەرى قالانىڭ ءسانىن كەلتىرىپ، قاز-قاتار تىگىلگەن بۇل كيىز ۇيلەردى قازىرگى ادامدار سىرتتاي جاقسى تانىعانمەن، ىشكى جابدىقتارىن جىلىكتەپ بىلە بەرمەيدى. وسى ورايدا، حالقىمىزدىڭ قۇندى مۇراسىن كوپشىلىك وقىرمانعا جان- جاقتى تانىستىرۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.

كيىز ءۇي - حالقىمىزدىڭ اتامزاماننان بەرگى ەڭ جاقىن سەرىگى، اسىل بەلگىسى بولىپ سانالادى. كيىز ءۇي اۋا رايىنىڭ قانداي جاعدايىندا دا پايدالانۋعا ىڭعايلى. ىشىنە جارىق جاقسى تۇسەدى، اۋا الماسۋى تالاپقا ساي، جەل، داۋىلعا شىدامدى. توبەسى كۇمبەز ءتارىزدى بولىپ كەلگەندىكتەن جاڭبىر وتپەيدى، جيناپ تىگۋگە وڭاي. كيىز ءۇيدىڭ نەگىزگى قاڭقاسىن (كەرەگە، ۋىق، شاڭىراق، سىقىرلاۋىق) سۇيەگى دەپ اتايدى. كيىز ءۇيدىڭ سۇيەگى جاسالاتىن «ءۇي اعاشتى» التى اي نەمەسە ءبىر جىلدا دايارلايدى. ءۇي اعاشتى جاسايتىن شەبەردى ادەتتە «ءۇياعاششى» دەپ اتاعان. ءۇي اعاشى نەگىزىنەن تال مەن قايىڭنان دايىندالادى.

ەڭ اۋەلگى ءسوزىمىزدى سىقىرلاۋىقتان باستاعانىمىز ءجون بولار.

سىقىرلاۋىق - (جارما ەسىك) كەرەگە شەڭبەرىن تۇيىقتاپ، كيىز ۇيگە كىرىپ - شىعاتىن ەسىك قىزمەتىن اتقارادى. ول تابالدىرىق پەن ماڭدايشادان، قوس بوساعادان جانە جارما بەتتەردەن قۇرالادى. سىقىرلاۋىق كيىز ءۇيدىڭ باسقا ماتەريالدارى سياقتى جينالمالى بولادى.

كەرەگە - كيىز ءۇيدىڭ نەگىزگى قاڭقاسىن قۇرايدى. كەرەگەنىڭ ءار اعاشىن جەلى، ال كەرەگەلىك جەلىنىڭ ەڭ ۇزىنىن - ەرىسىن، قىسقالاۋىن - بالاشىق، ەڭ قىسقاسىن - ساعاناق دەپ اتايدى.

كەرەگەنىڭ كوكتەلىپ بىتكەن ءار بولىگىن قانات دەپ اتايدى. قانات سانى (3 قاناتتان باستاپ 12 قاناتقا دەيىن) ءۇي كولەمىنە قاراي كوبەيە بەرەدى. كەرەگەنىڭ باس سانىنا قاراي ۋىق سانى ازايىپ، كوبەيىپ وتىرادى.

ۋىق - كەرەگە باسى مەن شاڭىراقتى ۇستاستىراتىن اعاش. ول ءسامبى تالدان جاسالادى. ۋىقتىڭ كەرەگە باسىنا بايلاناتىن جاعى جالپاقتاۋ، يمەكتەۋ بولىپ كەلەدى، مۇنى ۋىقتىڭ ءيىنى دەپ اتايدى.

ۋىقتىڭ جوعارى ءتۇزۋ جاعىن قارى، شاڭىراق كوزىنە سۇعىناتىن ءتورت قىرلى ۇشىن قالامى دەيدى. ۋىقتىڭ كەرەگە باسىنا بايلاناتىن جاعىن تەسىپ، باۋ وتكىزەدى، ونى ۋىق باۋ دەيدى.

شاڭىراق - كيىز ءۇيدىڭ ەڭسەسىن قۇراپ، تۇتاستىرىپ تۇراتىن كۇمبەز. ونى كوبىنە توراڭعىدان، سوم قايىڭنان ءيىپ قيۋلاستىرادى، قوسپالارىن جىلتىراۋىق مەتالمەن، كۇمىسپەن قۇرسايدى. شاڭىراقتىڭ دوڭگەلەك شەڭبەرىن توعىن دەيدى.

وعان ۋىق سۇعىناتىن ءتورت قىرلى كوز - قالامدىقتار تەسەدى. تۇندىكتى كوتەرىپ تۇرۋ ءۇشىن جانە كيىز ءۇيدىڭ توبەسىنە جاۋىن - شاشىن ىركىلمەۋى ءۇشىن 45 گرادۋس شاماسىندا ايقاستىرا بەكىتىلگەن اعاشتاردى كۇلدىرەۋىش دەپ اتايدى.

كيىز ءۇيدىڭ ماكەتى

كيىز ءۇيدى تىگۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن اۋىل ازاماتى سىقىرلاۋىقتى قۇرىپ ۇستاپ تۇرادى. ودان سوڭ وڭ بوساعا جاقتان باستاپ كەرەگە كەرىلىپ بايلانادى. كەرەگە قۇرىپ بولعان سوڭ اۋىل ازاماتىنىڭ ءبىرى (ەر ادام بولۋ كەرەك) باقانمەن شاڭىراقتى ورتاعا كوتەرىپ ۇستايدى. وسى كەزدە قىز، كەلىنشەكتەر ۋىق شانشىپ بايلاي باستايدى. كيىز ءۇيدى تىگۋگە اۋىلداعى بار جاستار ۇيىمداسقان تۇردە قاتىسادى.

كيىز ءۇيدىڭ ىشكى باۋلارى

كيىز ءۇيدىڭ سۇيەگىن ءبىر- بىرىمەن ۇلاستىرۋ ماقساتىندا باۋ- قۇرلار قولدانىلادى.

تاڭعىش - ەكى كەرەگەنىڭ ساعاناعىن (جىگىن) كىرىكتىرىپ تاڭاتىن ورنەكتى جىڭىشكە قۇر.

باس ارقان - كەرەگەنىڭ باسىن سىرتىنان باستىرا وراپ تاڭاتىن قىل - ارقان.

شالما - ۋىقتاردى ىعىپ كەتپەۋى ءۇشىن شالمالاپ بايلايتىن قۇر.

جەلباۋ - ورنەكتى، توگىلمە شاشاقتى قۇر، شاڭىراققا ءۇش جەردەن بايلانىپ، كەرەگەگە اسىلادى، كيىز ۇيگە ساندىك جيھازدىق سيپات بەرەدى. ونىڭ نەگىزگى مىندەتى - داۋىل كەزىندە شاڭىراقتى سالمامەن باسىپ تۇرۋ.

باسقۇر - كيىز ءۇيدىڭ ءىشىن بەزەندىرۋ ءۇشىن، ءار تۋىرلىقتىڭ كەرەگە باسىنا ۇيكەلمەۋ ءۇشىن ۋىق پەن كەرەگەنىڭ تۇيىسكەن جەرىن سىرتىنان باستىرىپ تاعاتىن، ورنەكتى جالپاق قۇر.

ۇزىك باۋ - ۇزىكتىڭ ەكى جيەگىنەن ەكى نەمەسە ءۇش جەردەن ايقاستىرا تارتىپ كەرەگەگە بايلايتىن جالپاق تەرمە باۋ.

بەلدەۋ - تۋىرلىقتىڭ كەرەگەگە تىعىز جاتۋى جانە جەل كوتەرىپ كەتپەۋى ءۇشىن سىرتىنان باستىرىپ بۋاتىن قىل ارقان.

كيىز ءۇيدىڭ شيلەرى

كەرەگە مەن تۋىرلىق اراسىنان اينالدىرا تۇتىلاتىن شيلەر تۋىرلىقتى كەرەگە كوگىنىڭ جىلۋىنان قورعاپ، كيىز ءۇيدىڭ سىرت ءپىشىنىن جۇمىرلاي تۇسەدى. قوي ءجۇنىن بوياپ، اشەكەيلەپ وراۋ ارقىلى توقىلعان ءشيدى شىم شي دەپ اتايدى. شي كەيدە تاماق قوياتىن سول جاق بوساعاعا دا تۇتىلادى.

كيىز ءۇيدىڭ سىرتقى جابدىقتارى - كۇن ساۋلەسىن جانە تامشى وتكىزبەۋ، جىلۋ ساقتاۋ قىزمەتىن اتقارادى. ولاردى پىسىرگەن اق شاڭقان كيىزدەن ءپىشىپ، ويۋ - ورنەكتەرمەن بەزەندىرەدى.

تۋىرلىق - كەرەگەنىڭ ىرگەسىنەن ۋىقتىڭ ورتاسىنا دەيىنگى جەردى، ۇزىك كەرەگە باسىنان شاڭىراق شەڭبەرىنە دەيىنگى ارالىقتى جاۋىپ تۇرادى.

كيىز ەسىك - سىقىرلاۋىقتى جاۋىپ، شاڭىراق ارقىلى وتكىزىپ بايلانادى. كيىز ەسىكتىڭ سىرتقى كيىز، ورتاسى شي، استارى جارعاق تەرىدەن جاسالادى.

تۇندىك - شاڭىراقتى، كيىز ەسىكتى تۋىرلىق شەتىن باستىرا جابىلادى. تۇندىكتىڭ ءتورت بۇرىشىنا تۇندىك باۋ بايلانادى. تۇندىكتى ىق جاقتان قايىرىپ اشادى، ايتپەسە جەل كوتەرىپ، جەلپىپ كەتۋى مۇمكىن.

قازاقتىڭ كيىز بۇيىمدارى

كيىز باسىپ، ودان الۋان ءتۇرلى دۇنيە- بۇيىمدار جاساۋ قازاقتىڭ ەڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان قولونەرى. كيىزبەن ءۇيدى جاپقان، جەرگە توسەگەن، كەرەگەگە كەرگەن. سول كيىزدەن كەبەجە، ساندىق قاپتايتىن ابدىرەقاپتار، ىدىس- اياق سالاتىن اياق- قاپتار جاساعان. ودان كەبەنەك، كيىز قالپاقتار مەن كيىز بايپاق تىككەن. ەر تۇرماننىڭ تەرلىگى مەن توقىمى، تەبىنگىسى كيىزدەن بولعان. تاعى باسقا دا تۇرمىسقا قاجەتتى بۇيىمدارىنىڭ كوبىنە كيىزدى مال جۇنىنەن وڭدەۋ ارقىلى قولدانعان.

كيىزدەن جاسالعان دۇنيەلەردىڭ كوبى نەگىزىنەن كيىز ءۇيدىڭ ىشى سىرتىن بەزەندىرۋگە ارنالعان. قازاقتىڭ قولدانبالى اسەمدىك قولونەرىنىڭ ۇلگىسى بولاتىنى دا وسى زاتتار.

ولاردىڭ اراسىنداعى نەعۇرلىم كەڭ تاراعاندارى:

كيىز - اق نەمەسە باسقا تۇستەردەن باسىلعان، كيىز ءۇيدىڭ جابۋىنا قاجەتتى تۋىرلىقتار، تۇندىكتەر جانە شارۋاشىلىققا قاجەتتى بۇيىمدار جاسايتىن جۇمساق ءجۇن؛

تەكەمەت - كيىز ءۇيدىڭ ىشىنە توسەلەتىن جايما كيىز؛

سىرماق - باسىلعان كيىزدىڭ بەتىنە ەكى ءتۇرلى ورنەك، بوياۋمەن جيەكتەلىپ، جۇقا ءجۇننىڭ ۇستىنە ماتامەن سىرىلىپ جاسالاتىن توسەنىش كىلەم؛

تۇس كيىز - كيىزدىڭ ۇستىنە بارقىت قيىندىلارىمەن جاپسىرىلا تىگىلىپ، ورنەكتەلگەن قابىرعاعا ىلەتىن كىلەم.

كيىز قاپشىقتار، ىدىس- اياق سالاتىن اياق قاپ، كەبەجە، ساندىق سالاتىن ءابدىراقاپتاردىڭ تۇرمىسقا پايدالى بولعاندىعىنان دا كيىز ءۇيدىڭ ىشىن ادەمىلەپ، كوركەم بەزەندىرۋدە الاتىن ورىنى ەرەكشە ماڭىزدى بولدى. بۇل جيھازدار كوركەمدىگىمەن كوز تارتادى. جۇقا اق كيىزدىڭ بەتىنە ەركىن ورنالاسقان ويۋ ورنەك ۇلكەن كيىز كىلەمدەردەگى قاتاڭ تارتىپپەن جۇيەلى سالىنعان كۇردەلى كەستەلەۋلەرگە قاراعاندا جەڭىلدىك، ادەمىلىك جانە تالعامپازدىقتى سەزدىرەدى.

جوعارىدا ايتىلعان قازاقتىڭ كيىز ۇيىنە قاتىستى جاسالعان بۇيىمدارىنىڭ كوپتەگەن تۇرلەرىن، ولاردىڭ دايىنداۋ تەحنيكاسىن، ويۋ ورنەك سىرلارىن جانە بوياۋ ءتۇسىنىڭ شەشىمدەرىن ساراپتاي كەلگەندە، كيىز باسۋ جانە اعاش ماتەريالدارىن وڭدەۋ ونەرى ۇرپاقتان ۇرپاققا بارعان سايىن جەتىلدىرىلە وتىرىپ، قازاقتىڭ حالىق شەبەرلەرىنىڭ قازىرگى جوعارى دارەجەدەگى ۇلتتىق ونەرىن قالىپتاستىردى دەپ قورىتىندى جاساۋعا بولادى.

ازىرلەگەن بەيسەن سۇلتان ۇلى