سەرىك ەرعالي: ناۋرىزدا كيىز ءۇي تىگۋدى دوعارۋ قاجەت

استانا. قازاقپارات - ول ون جىل ۋاقىتىن ناۋرىز مەرەكەسىن زەرتتەۋگە جۇمسادى.

ول ناۋرىز مەيرامى تۋرالى العاشقى ەڭبەكتىڭ اۆتورى. مادەنيەت تانۋشى، «ناۋرىز- FEST» جوباسىن جاساۋشى سەرىك ەرعالي.

- سەرىك اعا، ناۋرىز مەيرامى 1926 -جىلدان 1987 -جىلعا دەيىن تويلانباعانىن تاريحتان بىلەمىز. تاۋەلسىزدىك العالى ەتنوفەستيۆال سەكىلدى اتاپ وتىلەدى. جالپى ناۋرىز مەيرامى قالاي تويلانۋى كەرەك؟

- ناۋرىز مەرەكەسىن رەسمي تۇردە مەرەكەلەۋگە تىيىم سالعان كەز - الاشوردا وكىمەتىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قولعا الۋىمەن تىعىز بايلانىستى بولۋى كەرەك. سوۆەت وكىمەتى سول كەزدە رەسمي تۇردە تويلاتپاعان. ءبىراق حالىق ناۋرىز تويلاۋدى ەشقاشان توقتاتقان ەمەس. مەن تۋىپ-وسكەن بايعانين اۋدانى اقجار سوۆحوزىنا قاراستى اۋىلدار 14 -ناۋرىز كۇنى كوجەسىن اسىپ، ءبىر بىرىمەن كورىسىپ مارە- سارە بولاتىن... تەك قانا كولبيننىڭ كەزىندە ۇستانىمى شاتقاياقتاعان سوۆەت بيلىگى امالسىز شەگىندى، ۇلتتىق ەليتا ماجبۇرلەدى. وسىدان بارىپ رەسمي تۇردە 1987 ەمەس، 1988 -جىلى باستالدى. اقتوبەدە العاش رەت 1990 -جىلى وبكومنىڭ ساياسي اعارتۋ ءۇيى جانىنا بىرنەشە وردا تىگىپ «الداسپان» كلۋبى مەرەكەلەگەن.

مەرەكە ەتنوگرافيالىق ەسكە الۋ كۇنى بولماۋى كەرەك. ناۋرىز مەيرامىنىڭ وزىندىك تاريحى، ءميفى، اتريبۋتيكاسى مەن دامدەرى، بوياۋ- بەزەندىرىمى بار.

- ناۋرىزدىڭ نەگىزگى اتريبۋتى قانداي؟

- ناۋرىزدىڭ ەجەلدەن قالىپتاسقان 3 ۇستانىم بويىنشا اتريبۋتتارىن قالپىنا كەلتىردىك. ءبىراق بۇل ۇلى مەرەكە بولعاندىقتان عۇرىپقا دا، اتريبۋتقا دا باي. ءدام بويىنشا ناۋرىزكوجە بار، وعان كۇننىڭ نىشانى باۋىرساق، ايدىڭ نىشانى شەلپەكتى قوسىڭىز. بۇلار بۇرىننان بار، ءبىراق ولاردىڭ قۇندىلىعى اشىلماعان. قازاقتىڭ باۋىرساقتى قۋانىشتا، شەلپەكتى قايعىدا پىسىرەتىنى بەكەر ەمەس. ناۋرىزدا باۋىرساق پەن شەلپەك قاتار قويىلادى. بۇعان قوسا قازاقى دامدىك تانىمدى بىلدىرەتىن «ناۋان» اتتى دامدەر جىيماسىن جاسادىق. ءۇش سورەلى ىدىسقا قىزىل ءدام - ەت تاعامى، اق ءدام - ءسۇت تاعامى، كوك ءدام - كوكونىس، جەمىس تاعامدارى بىرىكتىرىلىپ، داستارقان ءسانىن كەلتىرەدى. ال، مەرەكەنىڭ مۋزىكاسى ەرتەدە 9 كۇي بولعان، جەتى ىشەكتى جەتىگەندى وسى ناۋرىزدىڭ باسىبايلى اتريبۋتىنا اينالدىرىپ پاش ەتسەك دەگەن ۇسىنىس بار. قازاق ناۋرىز كەزىندە دالاعا تەكەمەت- سىرماعىن، اسىرەسە قۇراق كورپەلەرىن جايىپ، اينالانى بەزەندىرگەن. ناۋرىز كۇنى تورگە قۇراق كورپەنى جايىپ، اتريبۋت ەتۋگە ابدەن بولادى. 2009 -جىلدان بەرى ناۋرىزدىڭ باستى اتريبۋتى دەپ ميفولوگيالىق بايتەرەكتى استانالىق مەكتەپتەر قولدانىپ ءجۇر. اتا بابامىز جولتەرەكتى ەرتەدە «يول» ياعني، تىلەك پەن جاننىڭ جولى دەپ ەسەپتەگەن.

بۇگىندە ءبارى بىلىعىپ كەتكەن. ويتكەنى، سوۆەتتىك وتار سانانى سەرپۋ ءۇشىن باسىندا قازاقتىڭ بارلىق ەتنوبولمىسىن وسى ناۋرىزعا جاماپ- جاسقاپ تاستادىق. ول كەزدە ناۋرىزدىڭ نە ەكەنىن، قالاي ەكەنىن ەشكىم بىلە قويمادى، زەرتتەمە جوقتىڭ قاسى بولاتىن. ءبىراق 25 -جىل ىشىندە مەملەكەت قولعا الۋى كەرەك ەدى...

- ءسىز ناۋرىز مەيرامىندا قانداي نارسەگە كوڭىل ءبولدىرۋدى ۇسىنار ەدىڭىز؟

- عۇرىپ پەن اتريبۋت قاتار جۇرەتىنىن ەسكەرىپ مىنا جايتتارعا نازار اۋدارتامىن.

9 كۇي. ەجەلگى عۇندار ناۋرىزدىڭ باس تاڭىن 9 كۇي تارتىپ قارسى العان. كۇيدىڭ توعىز بولۋىنىڭ ءوزى ونىڭ تاڭىرلىك سيپاتىن تانىتادى.

 ايتىس. قازاقتىڭ بۇل ونەرى ناۋرىزعا قاتىستى دۋاليستىك بەيبىت تارتىستى پاش ەتۋ كورىنىسى رەتىندە مويىندالادى. ەجەلگى زامانداردا بولعان ءولى مەن ءتىرى، جاز بەن قىس، قىز بەن جىگىت ايتىستارى ەجەلگى كۇن - ءتۇن، ءتاڭىر - ءىڭىر سەكىلدى دۋاليستىك تالاستىڭ كورىنىستەرى.

التىباقان. التىباقان - ويىن ەمەس، ءوز ءمانى كومەسكىلەنگەن ەجەلگى جورالعى. بۇل راسىمدە ەجەلگى عالامنىڭ پايدا بولۋ قۇبىلىسى ورىن تاپقانداي. بىزگە جەتكەن ءاپسانالار بويىنشا التى كۇن ىشىندە جەتى پلانەتا جارالدى دەگەن ميفتىك اقپارات جاتىر. التىباقان تەبەتىن جىگىت - كۇننىڭ، بويجەتكەن - ايدىڭ كەيپى. سايىپ كەلگەندە بۇل ماياتنيك - كۇن مەن ءتۇننىڭ ۇيلەسىمىن پاش ەتەدى.

جامبى اتۋ. جامبى اتۋ -  كۇنگە تابىنعان ەجەلگى ادامداردىڭ جاڭا كۇن ۇلىن تاڭداۋ عۇرىپتارىنىڭ ءبىرى بولعان. جامبى دەگەنىمىز -  ايعا ۇقساعان جىلتىر مەتالل. قاراپايىم تىلمەن ونى «ايقاباق» دەپ اتايدى.

كوكپار. اي ءمۇيىزدى اقسەركەنى نەمەسە بوز قاسقا مالدى قۇرباندىققا شالۋ - كۇنگە تابىنۋشىلاردىڭ «ايدى قۇربان ەتۋ» اكتىسىنىڭ كورىنىسى دەۋگە بولادى. ويتكەنى، ەجەلگى حالىقتار ءمۇيىزدى مالدى -  ەشكى مەن سيىردى ايدىڭ نىشانى رەتىندە قابىلداعان دا، ايدى كۇنگە جىعىپ بەرۋدىڭ ءبىر ءىسى -  سونىڭ سايكەس نىشانى بولار مالدى قۇربان ەتۋ بولعان.

تاجىك حالقى ناۋرىزدا كوكپار تارتىپ، ونى «بوزكاشي» اتايدى. بۇل تۇركىلىك ءسوز ءارى ءراسىم ەكەنى انىق: بوزقاسقا قۇرباندىعى ەجەلگى كۇن قۇرمەتىنە سويىلعان سەركە بولۋى كەرەك جانە ون ەكى ايدىڭ كەيپىندەگى توپ تارتىسقاندىعىن پايىمداۋعا بولادى.

- ناۋرىزدا قازاق ءبىر- بىرىنە «ۇلىس وڭ بولسىن!» دەپ تىلەك تىلەيدى. وسى « ۇلىس» ءسوزى قانداي ماعىنانى بىلدىرەدى؟

- بۇل تىلەكتىڭ دۇرىس نۇسقاسى: «ۇلى ءىس وڭ بولسىن!». ۇلىستىڭ وڭ- تەرىسى بولمايدى، ءىستىڭ وڭ- تەرىسى بولادى. اتا- بابامىز ناۋرىزدى ۇلى ءىستىڭ ۇلى كۇنى اتاعان، وسىنداعى «ۇلى ءىس» تىركەسى بىرىگىپ، «ۇلىسقا» اينالىپ، جۇرتتى شاتاستىرىپ كەتكەن. بۇدان باسقا اقسەلەۋ سەيدىمبەك «ۇلىس تاڭ» دەگەندى ايتادى، مۇنىسى «ۇلى ءىس تاڭى»، ياعني كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋ تاڭىن وسىلاي دەگەن، بولماسا «باس تاڭ» اتاعان. «باستاڭعى» عۇرپى وسى تاڭدى قىز- كەلىنشەكتەردىڭ ۇيقىاشار داستارقانىن جايىپ، كۇتۋىنەن شىققان. ال جىگىتتەر ناقسۇيەرىنە «سەلتەتكىزەر» سىيلىق ازىرلەيدى. بۇگىنگى سيۋرپريزدىڭ ارعى اتاسى وسى - سەلتەتكىزەر، ونى قازىر كالكالاپ «توسىن سىي» دەپ ءجۇرمىز.

- قازاقستاننىڭ باتىس وڭىرىندە «كورىسۋ» ءداستۇرى ساقتالعان. وسى سالتتىڭ شىعۋ تاريحى قانداي؟ ماڭعىستاۋ ءوڭىرى 14 -ناۋرىزدان باستاپ امال مەرەكەسىن تويلايدى. بۇل ءداستۇردىڭ استارى، شىعۋ تەگى نەدەن باستاۋ الادى؟

- ناۋرىزدى قازاق ەشقاشان 21-22 -ناۋرىزدا تويلاماعان، 14 -ناۋرىزدا باستاعان. بۇل تۋراسىندا مىنانى ايتۋعا بولادى. اسپان قوزعالىسىن باقىلاۋ بىرنەشە مىڭجىلدىقتى قامتيتىن ءىلىم بويىنشا كۇن جۇيەسىنە كىرەتىن 12 شوقجۇلدىزدى (زودياك) كۇن جارىقتىق جىل بويىنا «ارالاپ» وتەدى. شاماسى، جەردىڭ وسى شوقجۇلدىزدارعا قاتىسىنان مۇشەلدىك سيكل قالىپتاسىپ، عىلىمي ىلىمنەن ەتنوتانىمعا ۇلاسقان. ەجەلگى اسپان دەنەلەرىنىڭ شىعىستىق اتاۋلارى ايۋاندارعا قاتىستى بولۋى بۇل سالاعا ەجەلگى باباتۇركىلىك قۇندىلىقتىڭ قاتىستىلىعىن ايگىلەيدى. اسپاندىق ۇدەرىستەر بويىنشا بۇل كۇندەرى امال جۇلدىزى مەن كۇن ءبىر ءتۇزۋدىڭ بويىنا شىعىپ، جەردەن قاراعاندا بەتتەسىپ تۇرعانداي اسەر ەتەدى. جانە دە وسى جايت قىستىڭ كەتىپ، كوكتەمنىڭ كەلۋىنە تۇرتكى بولادى. سول سەبەپتەن دە قىسى قاتال دالالىق كوشپەلى تۇركىلەر ءۇشىن بۇل ۇدەرىس قىسپەن بىرگە ەسكى جىلمەن دە قوشتاسۋ ءراسىمى. ياعني، امال مەن كۇننىڭ «قاۋىشۋى» دالالىقتاردىڭ دا ەجەلگى كوكىرەك ءتۇيىستىرۋ ءداستۇرىنىڭ تۋىنداۋىنا تۇرتكى بولعان.

ناۋرىز مەرەكەسى قازىرگىدەي 21-22 ناۋرىزدا ەمەس، ەسكى كۇنتىزبەدە 1 -ناۋرىز، جاڭاشا كۇنتىزبەدە 14-ىندە باستالعان. نەگە؟ ناۋرىز ايى تۋعاندا، كۇن توقتى شوقجۇلدىزىنداعى قوزعالمايتىن امال جۇلدىزىنا بەتتەپ، «كورىسەدى». ونىڭ اسەرى جەرگە بەرىلىپ، كوكتەمگى جىلىنۋ ۇدەرىسىنە ۇلاسادى. قازاقتاردىڭ كورىسۋ ءداستۇرى وسىدان تۋىندايدى. ياعني، توقسان كۇن قىس 13 ناۋرىزبەن ءبىتىپ، جىلدىڭ دا، كوكتەمنىڭ دە باسى 14 ناۋرىز بولىپ ەسەپتەلەدى. دەمەك، ناۋرىز مەيرامىنىڭ باسى استرونوميالىق قۇبىلىسقا قاتىستى. امال شاراسىنىڭ ناۋرىزعا قاتىستىلىعىن ايگىلەيتىن ادەبي جادىگەرلەر قىرۋار. تەك تولىق زەرتتەلمەي كەلەدى.

- قازاقتار ناۋرىز ايىندا ءبىر ءبىرىن «قىل جابىسقان جەۋگە» شاقىراتىن بولعان دەگەندى ادەبي كىتاپتان وقىپ وستىك. وسى «قىل جابىسقان» ۇعىمىن ءتۇسىندىرىپ بەرەسىز بە؟ ەرتەدەگى اڭىزداردىڭ بىرىندە ەنەسى كەلىنىنە «ۇزىن سارى كەلگەندە اساسىڭ» دەپ سوعىمنىڭ ءبىر بولىگىن ساقتاپ قويۋدى تاپسىرادى. «ۇزىن سارى» دەگەن نە؟

- «قىل جابىسقان» - سوعىمنان قالعان ءسۇر ەت. نەگە ونى ناۋرىزعا دەيىن ساقتايدى؟ ءسۇر ەت - ەسكى جىلدىڭ نىشانى، ەسكى ۋاقىتتىڭ ءدامى، سونىمەن قوشتاسىپ، جاڭا جىلمەن وسىلايشا قاۋىشۋدىڭ ىرىمىن جاساعان. ەگدە كىسىلەرگە وسى داستارقانمەن «بەلكوتەرەر» دەگەن وتىرىسقا مۇمكىندىك بەرىلگەن. «ۇزىن سارى» - كۇننىڭ ۇزارۋىن بىلدىرەتىن ەسكى ۇعىم. مۇنداعى «سارى» ءسوزى ەجەلگى زامانداردا «ايدى» ءبىلدىرىپ «سار» اتالعان، ال كۇندى «نار» (ماڭعولدار ءالى سولاي اتايدى) دەپ اتاعان. «ۇزىن سارى» تۇرىندە ەجەلگى تابىنۋ نىسانى رەتىندە كۇننىڭ بەينەسىن ايتۋى دا مۇمكىن. وسىنىڭ ءبارى شاتاسا كەلە وسىنداي تىركەسكە اينالعان نۇسقاسى بولار. كوكتەمدە كۇن ۇزارىپ، جىلىمىق كەلىپ، جۇرت كۇننىڭ باتۋىن وسىنداي داستارقانمەن ۋاقىت وزدىرۋ ارقىلى، ءتۇرلى اڭگىمە- قاۋعاعا جول بەرىپ، جۇرتتىڭ قارىم- قاتىناسىن قىزدىرا باستايتىن ماۋسىمدى بىلدىرەدى.

- گريگوريان كۇنتىزبەسى بويىنشا جاڭا جىلدىڭ وزىندىك ۇلگىسى قالىپتاسقان. ناۋرىزدىڭ جالپى حالىقتىق ورتاق سەناريى نەگە جوق؟

- قازىرگى قالىپتاسقان جاڭاجىلدىق ۇلگى سوۆەت وكىمەتى جىلدارىندا يدەولوگيا تۇرىندە قالىپتاستى. وعان دەيىن ورىستا ونداي ۇلگى بولعان ەمەس. اياز اتا دا، اقشاقار دا بولعان جوق. ءبارى ويلاستىرىلعان كەيىپكەرلەر. بىزدە ءبارى بۇرىننان بار، ەشتەڭەنى ويلاستىرۋدىڭ كەرەگى جوق. قىدىر اتانى داستارقان جايىپ، وعان جازۋ جازادى دەپ تالقان قويىپ كۇتۋ، تاڭدى قارسى الۋ اقتوبەدە ءالى بار. قازاقتا باستاڭعى ستسەناريى بولعان، سونى قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك.

ءاز ناۋرىز بەن تاۋەلسىزدىك كۇنى - مەملەكەت ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى مەرەكەلەر. ءبىراق ءالى كۇنگە تاپتاۋرىن سەناريمەن وتكىزىلىپ كەلەدى. سول باياعى سالتاناتتى جيىن، سوڭى مەرەكەلىك كونسەرت... مۇنىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟ مادەنيەت تانۋشى مامان رەتىندە بۇل مەيرامداردى قالاي تويلاۋدى ۇسىنار ەدىڭىز؟

- وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارى شۇعىل تۇردە ۇلتتىق قۇندىلىققا دەگەن سۇرانىس كەزىندە ەتنوگرافيالىق تويعا اينالدىرىپ الدىق... ەندى توي مەن مەرەكەنى اجىراتۋ كەرەك. جاڭا جىل يولكاسىنا شىمكەنتتىڭ وزىندە بيىلعا 80 ميلليون تەڭگە بولىنگەن ەكەن، ال ناۋرىزدا 7 ميلليون بولىنە مە؟ ۇلكەن سۇراق!

مەملەكەتتىك مەرەكەگە زاڭ بويىنشا بيۋدجەتتەن قارجى بولىنەدى. ال ناۋرىزعا مەنىڭشە، ءالى كۇنگە اقشا بولىنبەيدى. تەك قانا اكىمدىك بيزنەسمەندەرگە جۇگىنىپ، ءاربىر ۇيىمداردىڭ كيىز ءۇي تىگۋ كورنەكى قۇرالىن قولدانۋمەن شەكتەلۋدەمىز. ناۋرىزدا كيىز ءۇي تىگۋدى دوعارۋ قاجەت! سودان باستاپ ناعىز مەرەكە باستالادى. مەندە ۇيدە، بالاباقشادا، مەكتەپتە، ۇيىمداردا، مەيرامحانالاردا مەرەكەلەۋدىڭ ستسەنارييلەرى جەتكىلىكتى. استانادا بىرتىندەپ ەنىپ كەلەدى. كوشەگە حالىق ناۋرىزكوجە ءىشۋ ءۇشىن ەمەس، ونى ۇيدە تۋىس پەن كورشى- قولاڭعا بەرىپ، تويىپ، قىزىقتاۋعا شىعۋ كەرەك. مەرەكەنى مەملەكەت پەن حالىق ۇيلەستىرە مەيرامداۋى قاجەت. ءبىزدىڭ حالىققا مەرەكەنى دە مەملەكەت جاساپ بەرەتىندەي شالقايادى، بۇل دۇرىس ەمەس. ناۋرىز 14-22 كۇندەرى 9 كۇنگە سوزىلعان فەستيۆال رەتىندە ءوتۋىن ۇسىنعالى شىمكەنتتە ءوتىپ كەلەدى، وسكەمەندە 7 كۇندىك نۇسقا بار، بۇنىڭ ءبارى ءبىر ىزگە ءتۇسىپ، جالپىۇلتتىق ۇلى ستسەناريگە ۇلاسۋى كەرەك. ال باتىس ءوڭىر 14-ىنە كورىسكەنىنە ءماز، ءالى مەيرامنىڭ جاقسى نۇسقاسىن باستاعان جوق.

- ءسىز قالاي مادەنيەتتانۋشى بولدىڭىز؟ وسى ماماندىقتى تاڭداعانىڭىزعا وكىنگەن ساتتەرىڭىز بولدى ما؟

- مەن العاشقى ماماندىعىم بويىنشا - ماتەماتيكا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمىمىن، قىزىل ديپلومدى ماتەماتيكپىن. زاڭگەرلىگىم ءوز الدىنا، ال ءومىر بويى نەگىزگى نانىمدى جۋرناليستيكادان جەپ كەلەمىن. پسيحولوگيادان ماگيسترلىك قورعاپ تاستادىق دەگەندەي.. .

مادەنيەت تانۋعا مەنى اكەلگەن ناۋرىز مەيرامى، سونى زەرتتەۋگە كىرىسكەنىمە 10 جىل بولدى، ازىرگە ءبىر كىتاپ شىعاردىق. مادەنيەت تانۋ حالىقتىڭ مادەني فيلوسوفياسى بولعاندىقتان، جۇرەك قالاۋىمەن زەرتتەپ كەلەمىن. ول ءۇشىن ارنايى وقىعان ەمەسپىن. ءبىراق ەتنوگرافيامەن، تاريحپەن، بۇعان ماتەماتيكالىق لوگيكانى قوسقاندا مادەنيەتتانۋ شىعادى ەكەن.

- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

  

kerek-info.kz