حالىق تاريحى: قازاقتاردا قىزدىڭ كوڭىلىن تابۋ قالاي باعالاندى؟
قوعامدا قالىپتاسان سەزىم ءبىلدىرۋدىڭ الۋان ءتۇرلى امالدارىن عالامتوردان، گازەت-جۋرنالداردان، كينو فيلمدەردەن، «اقىلگوي» اعا-اپكەلەرىمىزدەن، قىسقاسى، ىزدەگەن، سۇراعان جەرلەرىمىزدىڭ بارىنەن قيىندىقسىز تاۋىپ الدىق تا، ءتانتى بولدىق.
عالامتورعا كۇندەلىكتى ساۋلاپ جاتقان سەزىم بىلدىرۋلەرگە تولى ۆيدەو جازبالاردى كورگەندە ءبىزدىڭ دە ەكراننىڭ بەرگى جاعىندا وتىرىپ دەنەمىز دىرىلدەپ، جۇرەگىمىز سەلك ەتەدى.
دەسە دە، وتكەن عاسىرلارداعى ۋاقىت پەن كەڭىستىكتى، زاماننىڭ كەلبەتىن كورسەتەتىن فيلمدەردەن ەرەكشە ءلاززات الىپ، اسىرەسە، ماسەلە ماحابباتقا تاقالعاندا، ىستىق ىقىلاس-لەبىزدەر مەن ايرىقشا ۇستامدىلىققا ەت-جۇرەگىڭ ەلجىرەي بەرىلىپ، قيالىڭدا سۇيگەنىڭمەن قول ۇستاسىپ، سول الەمگە ساياحاتتاپ كەتەتىنىڭ وتىرىك ەمەس.
ءيا، «ەسكىلىكتە» قالعان ءتارتىپ-تاربيە، يناباتتىلىق، كىرشىكسىز سەزىم مەن ءمولدىر ماحاببات، قوس عاشىقتىڭ ۇستامدىلىعى - ءبارى-ءبارى جانىڭدى ەرەكشە تەبىرەنتەتىنى بار. ونىڭ سەبەبى، ءداستۇر مەن ءتارتىپ قاتاڭ ساقتالىپ، سانالى ۇرپاقتىڭ تازالىعىنان تۋاتىن «تازا بولمىس» پەن «تازا سەزىمدە» جاتسا كەرەك.
تازالىقتى بۇكىل بولمىسىنا ءسىڭىرىپ، تۇرمىس-تىرشىلىگى، مادەنيەتى، ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرلەرى دە تازالىققا تۇنعان حالقىمىزدىڭ داستۇرىندە ماحاببات ماشاقاتى قاراستىرىلعان با ەكەن؟ بابالارىمىز بولاشاق جارىنا سەزىمىن قالاي بىلدىرگەن؟
كوكەيمىزدەگى سۇراق اياسىندا وي وربىتكەن ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ۇستازى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور ەدىل نويانوۆ اعامىزدىڭ: «قازاقتا «جەڭگەنىڭ قۇلاعىنا التىن سىرعا» دەگەن ءسوز بار. بالا ەر جەتكەن سوڭ مىندەتتى تۇردە بەسىكتە اتاستىرىلعان قىزىن ىزدەيدى. وسىندايدا جەڭگەتايلاردى اراعا سالىپ وتىرادى. قىزدى كورگەن سوڭ وعان سەزىمىن بىلدىرەدى. ول كەزدە قازىرگىدەگىدەي ەركىن وتىراتىن جەرلەر بولماعان.
جەڭگەلەرى قايىن ءسىڭلىسىن كەشكە جاقىن «قۇدىق باسىنا نەمەسە تالدىڭ تۇبىنە بارامىز» دەپ الىپ شىعاتىن بولعان. جوعارىدا ايتقانىمداي، بۇل ۇيلەنگەنشە كۇندە كورىسە بەرۋ دەگەن ءسوز ەمەس. جاستار جۇرتتىڭ كوزىنە كوپ تۇسپەي، ادەپ ساقتايتىن بولعان»، - دەگەن پىكىرى ارقىلى قازاق بولمىسىندا ءجون-جوسىقسىز قىز-جىگىتتىڭ جولىعىسىپ، سەزىمدەرىن ءدۇيىم جۇرتقا ايگىلەمەگەنىن اڭعارامىز.
ار مەن ۇياتتىڭ ولشەمىن بىلگەن دانا حالقىمىزدىڭ تەكتى ۇلدارى قازاقى داستۇرلەر مەن ويىن-ساۋىق اياسىندا ىڭعايىن تاۋىپ، اتاستىرىلعان قىزىنا، وزىنە تەڭ كورگەن جانعا سەزىمىن بىلدىرگەن. ولاردىڭ قاتارىندا «سەلت ەتكىزەر»، «مۇشە الۋ»، «قىز كورۋ»، «التىباقان»، «اقسۇيەك»، «توبىق تىعۋ»، «قىز قۋۋ» سىندى داستۇرلەر مەن ۇلتتىق ويىن تۇرلەرى بار.
اتالمىش داستۇرلەردىڭ ماقسات-نيەتى ءبىر ەكەنى ايقىن بولعانىمەن، وزىندىك بولمىسى مەن ورىندالۋ جوسىعى ءارتۇرلى. دەسە دە، ءبىرقاتارى مەرەكەلەردە، جيىن-توي، ويىن-ساۋىق ۇستىندە ورىن العان.
19- عاسىردىڭ 90-جىلدارىنداعى قالىڭدىق سۋرەتى
مىسالى، ءتۇرلى جيىنداردا، ساۋىق-سايران، ويىن-تويلاردا ات ۇستىندەگى جىگىتتەر جەڭگەسىنەن مۇشە سۇرايتىن بولعان. جەڭگەلەرىنىڭ جاۋاپ رەتىندە بەرگەن مۇشەلەرىن (اينا، بىلەزىك، ورامال، ت. ب.) جىگىت الا قاشىپ، سوڭىنان ىلە شاۋىپ، مۇشەنى الىپ قالۋدى دىتتەگەن جىگىتتەردەن شاڭ قاپتىرىپ كەتۋگە تىرىسادى.
ەسەبىن وزدىرعان جىگىت يەلىگىندەگى مۇشەنى كوڭىلى قالاعان قىزعا سىيعا تارتىپ، ۇناتقان جانىنا ەپتىلىگىن عانا ەمەس، سەزىمىن دە اڭداتقان. بۇل ءداستۇر «مۇشە الۋ» دەپ اتالىپ كەتكەن. وسىعان ىلىكتەس جاتقان «سەلت ەتكىزەر» ءداستۇرى بويىنشا ارۋدىڭ كوز تارتار سۇلۋلىعىنا عانا ەمەس، اقىلى مەن كوركەم مىنەزىنە، يبا-يناباتتىلىعىنا ءتانتى بولعان جىگىت ۇناتقان سۇلۋىنا ساقينا، سىرعا، بىلەزىك، اينا، تاراق، ت. ب. سىندى ەسكەرتكىش سىي-سياپات ۇسىنعان.
سەزىمتال قىز بالاسىنىڭ جىگىتتىڭ ويىنان سەزىكتەنىپ، «سەلت» ەتەرى انىق. ورايىن تاپقان جىگىتكە بۇل دا ءبىر - ىشىندەگىسىن سەزدىرۋدىڭ ۇتىمدى جولى. سونىمەن قاتار، ءانشى، سال-سەرى بابالارىمىز دومبىراسىنىڭ ۇكىسىن تاستاۋ ارقىلى دا كوڭىلىن بىلدىرەتىن بولعان.
كوپشىلىك اۋىلدىڭ قىز-جىگىتتەرى قالماي جيىلاتىن «التىباقان» ءداستۇرلى ويىنىنىڭ جاستاردىڭ وي-تانىمىن، كوزقاراسىن، مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋداعى ورنى ەرەكشە. مۇندا جيىلعان توپ التىباقان قۇرىپ، ونەرلەرىمەن سىناسىپ، ءان-جىر ايتىسىپ، ءتۇرلى ويىندار ۇيىمداستىرىپ، ءتۇن ورتاسىنا دەيىن ساۋىق قۇرعان.
ساۋىق-سايرانعا كوڭىل كوتەرۋدى عانا دىتتەمەي، «ىشىندە دامەسى» بار جىگىتتەردىڭ تاڭداعانىنا ءبىر جولىعىپ، سىرىن ۇقتىرۋعا ورايلى تۇس ىزدەي كەلەتىنى دە بار. جاستار ويىن-ساۋىققا باتقاندا، التىباقاننىڭ ەكى باسىنداعى قىز بەن جىگىت ءان سالىپ، ايتىسىپ قانا قويماي، جۇرەكتەرىمەن دە سىرلاسىپ، ىشتەي ۇعىنىساتىن بولعان.
وسىنداي جيىنداردا وينالاتىن «اقسۇيەك» ويىنىندا ويىن باستاۋشى جىلقىنىڭ باقاي سۇيەگىن نە قويدىڭ جىلىگىن، جاۋىرىنىن، جامباسىن قولىنا الىپ، الىسىراق جەرگە بارىپ، اقسۇيەكتى لاقتىرىپ جىبەرەدى.
اقسۇيەكتى ىزدەۋگە كوپشىلىك جان-جاققا تاراسقان ءسات بوزبالانىڭ كوڭىلى اۋعان ارۋىنا كوز سالىپ، ءبىر كورۋىنە تاپتىرماس مۇمكىندىك ەكەنى راس. ءبىراق بۇل ءبىز ويلاعانداي بۇگىنگىنىڭ «كەزدەسۋى» ەمەس. و زاماندا قىز بالاسى جەتى تۇندە جالعىز جۇرمەگەندىكتەن، قىزدى وڭاشاعا شىعارىپ العان كۇننىڭ وزىندە سىرتقارىداعى ءبىر توپ قىزدىڭ باقىلاۋى جانە قىز بەن جىگىتتىڭ ار-ۇياتىن ساقتاعان ۇياڭدىعى سەبەپتى بەيباستىققا جول بەرىلمەگەن.
ءسوزىمىزدى قۋاتتاي تۇسەر تاريحشى ەدىل نويانوۆ اعامىزدىڭ: «قازاقتىڭ جازى توي-تومالاقسىز وتپەيدى عوي. انشىلەر وزدەرىنشە، بيشىلەر وزدەرىنشە جينالاتىن بولعان. تەڭ-تەڭىمەن وتىرىپ، اقسۇيەك ويناعان. بۇل ويىن سۇيەكتى ىزدەۋ ءۇشىن ەمەس، جىگىتتەردىڭ وزدەرى سۇيگەن قىزىنا ءسوز سالۋى ءۇشىن ويلاپ تابىلعان. ارتىنشا اكە-شەشەلەرى بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا قۇدا ءتۇسىپ، قىزدى ايتتىراتىن بولعان»، - دەگەن تۇجىرىمى «اقسۇيەكتى» بۇعان دەيىن ءبىزدىڭ سانامىزدا ورىن العان «ارسىز» ويدان اراشالاپ الادى.
ال وسكەلەڭ ۇرپاقتى ۇقىپتىلىق پەن ءبىر سوزدىلىككە تاربيەلەيتىن «توبىق تىعۋ ويىنىندا» جىگىت پەن قىز توبىق تىعىپ الدەقانداي بۇيىم بەرۋگە بەلگىلى ءبىر ۋاقىتقا سەرتتەسەدى. توبىقتى تىعۋعا العان جىگىت قاي جەردە، قاي ۋاقىتتا بولماسىن توبىق سۇرالعاندا قولىنا ۇستاتۋعا دايىن تۇرۋى ءتيىس. بولماعان جاعدايدا جىگىت ۇتىلدى دەپ تابىلىپ، سەرتتەسكەن بۇيىمىن بەرەدى. مۇنداي ويىننىڭ ارتى اتاستىرىلعان قىز بەن جىگىتتىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە ۇلاسقان جاعدايلار دا از ەمەس.
«قازاق داستۇرىندە قىز بەن جىگىتتىڭ توبىق الىسۋى قۇر عانا ويىن ەمەس، مۇندا ەكى جاستىڭ وزدەرى عانا تۇسىنەتىن ءبىر تەرەڭ سىر بار»، - دەيتىن ءىلياس ەسەنبەرلين اتامىزدىڭ ءسوزى بۇعان دالەل. سوزىمىزگە وراي ويىن بارىسىندا ورىن العان قىزىق وقيعانى ايتا كەتسەك، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا ءبىر جىگىت سۇيگەن قىزىنا توبىق ۇسىنعان. ءبىراق جىگىت كوپ ۇزاماي ۇلى وتان سوعىسىنا اتتانادى.
ۇيىنە «حابار -وشارسىز كەتتى» دەگەن حابار كەلەدى. ال جىگىت جاۋ قولىنا ءتۇسىپ تۇتقىندا بولادى. سوعىستان كەيىن «تۇتقىندا بولدى» دەپ ەلىنە جىبەرمەي تاعى ايدالادى. 12 جىلدان سوڭ ەلىنە ورالىپ، جىگىت قىزدان سەرتىن سۇراعاندا ساليقالى قىز توبىقتى ۇستاتا بەرىپتى. سودان ەكى جاس قوسىلىپ، تاتۋ -ءتاتتى ءومىر ءسۇرىپ كەتكەن ەكەن (وراز ءىلياس ۇلى «انا ءتىلى» گازەتىنەن).
وسى كۇنگە دەيىن كەيبىر مەيرامداردا وينالىپ كەلە جاتقان بارىمىزگە تانىس «قىز قۋۋ» ۇلتتىق ويىنىنا ەرتەرەكتە كۇيەۋ جىگىت پەن قالىڭدىق قاتىساتىن بولعان. كۇيەۋ جىگىت جەڭىلىس تاپقان جاعدايدا، وزىنە قويىلعان تالاپتى اقتاي الماعانى ءۇشىن نەكەلەسۋ قۇقىعىنان ايىرىلعان.
ەرتەدەگى اڭىز-ەرتەگىلەرگە قاراعاندا، قازاقتاردا تاعى ءبىر مىناداي ادەت-عۇرىپ بولعان. وسى ادەت بويىنشا جارىسقا ەكى رۋدىڭ قىزى مەن جىگىتى تۇسكەن. جىگىتتىڭ جەڭىلۋى وعان سالىناتىن ايىپپەن قوسا، ءوز رۋىندا ەتى ءتىرى جىگىت پەن جۇيرىك اتىنىڭ جوقتىعى ۇلكەن كەمىستىك بولىپ تابىلعان. ەگەر قىز جەڭىلگەن دەپ تابىلسا، ونىڭ جاعىنىڭ كەلىسىمى بويىنشا، ەشقانداي قالىڭسىز-اق ول جەڭگەن جىگىتكە تۇرمىسقا شىعادى.
ەرتەرەكتە اتا-بابالارىمىزدىڭ «بەل قۇدا»، «بەسىك قۇدا»، «قارسى قۇدا» اتانىپ، اتا-انالارىنىڭ بالالارىنا وزدەرى جار تاڭداپ بەرۋى - تاريحي شىندىق. وتاۋ قۇرار الدىندا ورىن الاتىن «ۇرىن بارۋ»، «قىز قاشار» داستۇرلەرىنەن جىگىت پەن قىزدىڭ الدىن-الا كورىسىپ، تىلدەسىپ، بىلىسەتىنى سەبەپتى، ولاردىڭ دا شەشىمى قالىس قالمايتىنىن اڭعارتادى. اتا سالتىمىز بويىنشا «پالەنشە جەردە جاقسى قىز بار» دەگەندى ەستىگەن يگى جاقسى، بەلگىلى ادامداردىڭ بالالارى نەمەسە ونەرپاز، سال-سەرى جىگىتتەر دوس-جاراندارىن ەرتىپ قىز اۋىلىنا «قىز كورۋگە» اتتانادى.
«قىز كورۋ» دەپ تانىلعان ءداستۇر كەي جەرلەردە «قىز تاڭداۋ» دەپ تە اتالادى. قىز كورۋگە كەلگەن جىگىتتەرگە ەشكىم نارازىلىق تانىتپاي، كەرىسىنشە، قۇرمەتپەن، سالتاناتپەن قارسى الاتىن. «قىز كورەتىن جىگىتتى ءبىز كورەلىك» دەي شىققان سول اۋىلدىڭ ءور مىنەزدى، ونەرلى قىزدارى جىگىتتەر توبىمەن ايتىسىپ، ونەرلەرىمەن سايىسقا ءتۇسىپ، جىگىتتەردى سىنعا العان.
اتالمىش جورالعىدا قىز كورۋگە كەلگەن جىگىت پەن ارنايى كەلگەن قىزى ءبىر-ءبىرىن ۇناتىپ جاتسا، جىگىت ويىن اتا-اناسىنا ءبىلدىرىپ، قۇدالىققا كىسى جىبەرەتىن بولعان. ال ءارى قارايعى «قىز ايتتىرۋ»، «قۇدا ءتۇسۋدىڭ» ءجون-جوسىعىن بىلگەنىمىزبەن، كوبىمىز ەلىمىزدىڭ شىعىس، وڭتۇستىك وڭىرلەرىندە قولدانىلاتىن «ءبىز شانشار» ءداستۇرىن بىلە بەرمەيمىز.
قىزى بار ۇيگە اماندىق بىلگەن بولىسىپ ساۋ ەتىپ تۇسە قالعان اقساقال-قاراساقال ارالاس ءبىر توپ ەر ادامدار ەش ءمان-جايلارىن، كەلگەن ويلارى مەن شارۋالارىن ايتپاستان قوناقاسىن ءىشىپ، اتتانىپ جۇرە بەرەدى. ءجون-جورالعى بويىنشا ءبىر توپ ەر-ازامات تەكتەن-تەك بۇلاي جۇرمەگەن.
الدەنەدەن سەزىكتەنگەن ءۇي يەلەرى قوناق وتىرعان ورىننان شانشۋلى ءبىزدى تاۋىپ الاتىن بولعان. بۇل «بىزدە ۇل، سىزدە قىز بار، قۇدا بولايىق» دەگەندى بىلدىرەدى ەكەن. دانا حالقىمىزدىڭ تانىمىندا شاڭىراق كوتەرۋ ماسەلەسىنىڭ ۇلكەن ماڭىزدىلىققا يە ەكەندىگى جىگىت پەن قىزدىڭ ءجون-جوسىقسىز وتاۋ قۇرا سالماعانىنان-اق اڭعارىلادى. ءار جاستىڭ ساناسىندا مىعىم ورنىققان «قۇداي قوسقان قوساعىم» دەگەن ۇلكەن ۇعىم اتالمىش جايتقا ات ءۇستى قاراۋلارىنا جول بەرمەگەن.
بۇل تۋراسىندا جازۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ابايتانۋشى، اۋەزوۆتانۋشى، الاشتانۋشى، تاريحشى عالىم تۇرسىن جۇرتباي كەڭ تۇسىنىكتەمە بەرەدى: «قازاقتا «قۇداي قوسقان قوساعىم» دەگەن قاسيەتتى ءسوز بار. ۇلكەن كىسىلەر ءوزىن ۇلگى ەتىپ كورسەتكىسى كەلگەندە، ماقتانعىسى كەلگەندە، «قۇداي قوسقان قوساعىم ەدى» دەپ ايتادى.
مۇنىڭ استارىندا اسا تەرەڭ ماحاببات، تەرەڭ سەزىم، تەرەڭ پەيىلدىلىك جاتىر. ويتكەنى ايتتىرۋ دەگەن ءجاي عانا دۇنيە ەمەس، ەكى جاستىڭ بولاشاق تاعدىرىن شەشۋ. ولار ەكى ەلدىڭ اراسىنا دانەكەر بولادى. كۇيەۋىنىڭ ۇرىن كەلۋى، قىزدىڭ ۇزاتىلۋى، 6 ايدان كەيىن، 1 جىلدان كەيىن كۇيەۋدىڭ قىزدىڭ اعا-باۋىرىن قۇدا بالا بولىپ ىزدەپ كەلۋى، قىزدىڭ قايتا توركىندەپ كەلۋى - پاتشالاردىڭ تاققا وتىرعانىنان بەتەر سالتاناتتى مەرەكە. ال سونداي ۇلى مەرەكەلەر ارقىلى ەل مەن ەلدىڭ، جۇرت پەن جۇرتتىڭ باتا-تىلەگى، مال-مۇلكى، نيەتى قوسىلادى.
كەيىن كەلىن ۇلدى، قىزدى بولعاندا سول ەلدىڭ اناسى اتانادى. وسى دارەجەگە جەتكەندە، جارى «قۇداي قوسقان قوساعىم ەدى» دەپ ايتادى. بۇل - ەل مەن ەلدىڭ بىرلىگى، بارلىق ادامگەرشىلىك سەزىمنىڭ ۇلگىسى». عالىمنىڭ سالماقتى ويى قازاقتاعى تەكتىلىك پەن تازالىقتىڭ ۇلتتىڭ اجىراماس ءبىر بولىگى ەكەنىن شەگەلەي تۇسەدى.
ءبىراز جايت پەن ءجون-جوسىقتى سارالاي وتىرىپ، ءدىنى مەن ءداستۇرى ەگىز حالقىمىزدىڭ «تازا بولمىسىنىڭ» رۋحانياتى مەن تىرشىلىگىنەن قاتار كورىنىس تابۋى مەن داستۇردەن اتتامايتىن ۇستانىمىنان ۇرپاعىنىڭ تەكتىلىگىنىڭ دە تەكتەن-تەك ەمەس ەكەنىن اڭعارامىز.
Stan.kz