ءبىز بىلمەيتىن داستۇرلەر
ازدى- كەمدى اتاپ وتكەنىمىزبەن ۇمتىلىپ بارا جاتقاندارى دا بارشىلىق. وقىپ شىعىپ ۇناعانىن تاڭداڭىز.
دامەتۋ
«دامەتكەن سارى مايدان كەۋدەڭ قۇرسىن» (حالىق ولەڭى).
دامەتۋدىڭ ءار ءتۇرى بار. ال ىرىمدا جاس كەلىنشەكتەردىڭ دامەتۋىنىڭ ءجونى بولەك. جاس بالالار مەن كەلىندەر اتا ەنەلەرى قوناقتان كەلسە، ولاردان ءتاتتى دامەتەتىن ادەتى بار. اسىرەسە، بالالى جاس كەلىندەر دامەتسە ونىڭ مەسەلىن قايتارۋعا بولمايدى. ويتكەنى، دامەتىپ وتىرىپ ويىنداعىسى بولماسا ونىڭ ەمشەگى ءىسىپ كەتەدى. بۇل ءومىر شىندىعى. ال ۇلكەن كىسىلەر، انالار، اجەلەر جاس كەلىنشەگى بار ۇيگە دامەتىپ قالار دەپ قاشاندا قالتاسىنا ءدام تۇزىن سالا جۇرەدى. بۇل اركىم ەسكەرە جۇرەتىن ەسكىدەن كەلە جاتقان ىرىم.
كۇيەۋاياق
كۇيەۋاياق (عۇرىپ). جىگىت قالىڭدىعىن العاننان كەيىن ادەپ بويىنشا ەنەسىن قوشامەتپەن ءوز ۇيىنە اپارىپ سالادى. اتا ەنەسى كۇيەۋ بالاسىنا ءىرى مال اتايدى. مۇنى «كۇيەۋاياق» دەيدى.
تۇيەمۇرىندىق
تۇيەمۇرىندىق (عۇرىپ). ۇزاتىلىپ جاتقان كەلىنشەك كوشىنىڭ جولىندا وتىرعان اۋىلدىڭ ادامدارى (جاستارى، ايەلدەرى) كەرۋەن اتىنىڭ نوقتاسىنان، نە تۇيەسىنىڭ بۇيداسىنان ۇستاپ تۇرىپ سۇرايتىن كادەسى. قىز اناسى ولارعا كادەسىن جاسايدى، كادە العان ريزا بولىپ، باقىت تىلەپ باتاسىن بەرىپ، جول بولسىن ايتادى.
قىز قاشار
«قىز قاشار» (ءداستۇر). «بىلايشا قىز قاشار ءداستۇرىن وتكىزەتىن ءۇيدى «بولىس ءۇي» دەيتىن كورىنەدى». (ح. ارعىنبايەۆ). كۇيەۋدىڭ كەلۋىن «ۇرىن كەلۋ» دەسە، قىزدىڭ اتاستىرىلعان كۇيەۋىن كورۋى «قىز قاشار» دەيدى. بۇل «ۇرىن تويى» وتەتىن كۇنى بولادى. «ۇرىن توي» جاستار ءۇشىن كوڭىلدى، دۋماندى تويلاردىڭ ءبىرى. بۇعان جاس جەڭگەلەر مەن جاستار قاتىناسادى. كۇيەۋدەن الىناتىن «قول ۇستاتار»، «شاش سيپاتار»، «قىز قۇشاقتار»، «ارقا جاتار»، «كورپە قيمىلداتار» تاعى سول سياقتى كادەلەر وسى جولى بەرىلەدى. ەكى جاستىڭ ءبىرىن ءبىرى كورىپ، تىلدەسۋى دە وسى تويدا بولادى. ەكەۋى دە ءبىرىن ءبىرى ۇناتىپ، قالىڭدىق جىگىتكە قىز بەلگىسى ورامالىن جانە ونىڭ ءىنى قارىنداستارىنا دا ءتۇرلى سىيلىقتار بەرەدى.
كۇيەۋ ۇرىن بارعاننان كەيىن قۇدالىق بۇزىلاتىن بولسا قازاق زاڭىندا وتە اۋىر ءىس. ۇلكەن داۋعا كەتەدى. كۇيەۋ سەبەپسىز باس تارتسا بۇرىنعى بەرىلگەن مال قايتارىلمايدى جانە ايىپ سالىنادى. باتانى قىز جاعى بۇزاتىن بولسا قالىڭ مال تولىق قايتارىلادى ءارى ايىپ تولەيدى.
بالدىز قالىڭ
كەيدە قالىڭدىق قايتىس بولاتىن جايلار كەزدەسەدى. مۇندايدا قالىڭ مالىن تولەگەن بولسا، وندا سول ءۇيدىڭ ەكىنشى قىزىن الۋعا قۇقى بار. ەگەر ەر جىگىت قالىڭدىعىنا ۇرىن بارىپ، ول ءۇيدىڭ باسقا قىزى بولماسا تولەگەن مالدىڭ جارتىسى قايتارىلادى. ەگەر بۇرىنعى قالىڭدىعىنا ۇرىن بارعان كۇيەۋ ەندى بالدىزىن الاتىن بولسا، وندا بۇرىنعىنىڭ ۇستىنە «بالدىز قالىڭ» تولەۋگە ءتيىس. وعان تۇيە باستاتقان ءبىر توعىز قوسىلادى. كۇيەۋ بۇرىنعى قالىڭدىعىنا ۇرىن كەلمەگەن بولسا «بالدىز قالىڭ» تولەنبەيدى.
قاپقا سالار
قالىڭدىعىن الۋعا كەلگەن كۇيەۋ بارلىق جول جورالعىلارىمەن ياعني قۇدالىق كادەلەرىمەن، ۇلكەندەرگە ارنالعان سىي سياپاتىمەن، توي مالىمەن كەلەدى. توي باستالدى. قىز ءوز ۇيىنەن اتتانار الدىندا ونىڭ اكەسى بارلىق قۇدالارعا كيىت كيگىزەدى. كۇيەۋ بالاسىنا دا سىيلىق بەرەدى. ءبىراق ول كيىت ەمەس «قاپقا سالار» دەپ اتالادى. ول باعالى كيىم، قىمبات ەر توقىم، جىگىت جاراقتارى نەمەسە مال بولۋى مۇمكىن. ارينە، بۇل قايىن اتانىڭ داۋلەتى مەن مىرزالىعىنا، ابىروي بەدەلىنە ساي جاسالاتىن جولدى ءداستۇر.
اتبايلار
اتبايلار (سالت). مۇنىڭ دا ەكى ءتۇرى بار.
جاس وتاۋدىڭ شاڭىراعى كوتەرىلگەن سوڭ اعايىن تۋىتسار وعان شاشۋ شاشىپ، «كەرەگەسى كەڭ بولسىن»، «بوساعاسى بەرىك بولسىن» دەگەن تىلەك ايتادى. بايعازى بەرەدى. ەت جاقىنى بوساعاعا جىلقى بايلايدى. مۇنىڭ اتى «اتبايلار».
«اتبايلاردىڭ» ەكىنشى ءتۇرى كادە. قۇدا قۇداعيلار كەلگەندە نەمەسە كۇيەۋ قالىڭدىعىن الۋعا كەلگەندە ولاردىڭ جەڭگەلەرى الدىنان شىعىپ ءتۇسىرىپ الىپ، اتىن بايلايدى. بۇل «اتبايلار» دەپ اتالاتىن توي سالتى. وعان ارنايى كادە بەرىلەدى. ول كادەدەن تاعى ءبىر ايەل تابارىك سۇرايدى.
ەسىك اشار
ەسىك اشار ء(داستۇر). كۇيەۋ جىگىت كەلىنشەگىن الىپ، ۇيلەنۋ تويى وتكەن سوڭ كەلىسىلگەن ۋاقىتتا ءوزى قاتارلاس جاس جىگىتتەرمەن اتا ەنەسىنىڭ ۇيىنە كەلەدى. مۇنى حالىق ادەبيەتىندە كۇيەۋدىڭ العاش ياعني ەسىك اشا كەلۋى دەيدى. دەمەك بۇل جاۋاپكەرشىلىگى مول، بۇرىن ەل جۇرت كورمەگەن كۇيەۋدى سىنايتىن كەلىس. كۇيەۋ بۇل جولى دا كادە جوراسىمەن، ادەت سالتىمەن كەلەدى. ءازىلقوي جەڭگەلەردىڭ سىن مىنىنە دە شىدايدى. رەتىن تاۋىپ جاۋاپ تا بەرە الادى.
ويىن تويسىز، ءازىل قالجىڭسىز وتىرمايتىن قازاق اۋىلى ءۇشىن كۇيەۋدىڭ ەسىك اشا كەلۋى دە كوڭىلدى مەرەكەدەن كەم بولمايدى. مۇندا دا ۇلكەن كىشى ءبىر جاساپ قالادى.
جىگىت تۇيە
«جىگىت تۇيە» ء(داستۇر). قۇدالىق، وتاۋ كوتەرۋ داستۇرىندە قىز وسىرگەن اتا انا ەڭبەگى دە ەلەۋسىز قالماعان. توي ۇستىندە كۇيەۋ جىگىت ەنەسىنە «ءسۇت اقى» سىيىن ۇسىنسا، اتاسىنا «جىگىت تۇيە» دەگەن سىي اكەلەدى. بۇعان مىندەتتى تۇردە تۇيە («جىگىت تۇيە» دەگەن ءسوز وسىدان شىققان)، جاعالى كيىم نەمەسە قىمبات بۇيىمدار، ەر تۇرمان اكەلەدى. اتاسى ريزا بولعان جاعدايدا قول جايىپ، باتاسىن بەرەدى. بلوگ - Baiterek: ءبىز بىلمەيتىن داستۇرلەر
ءولى ءتىرى
"ءولى ءتىرى" (ءداستۇر). ەكى جاق كەلىسىمى نىعايعان سوڭ كۇيەۋ جاعىنان قۇدالارىنا ءبىر بىلىكتى ادامدى باس ەتىپ «ءولى ءتىرى» ياعني كادەلى مال جىلقى جىبەرىلەدى. «ءولى ءتىرى» دەگەن ءولى مەن ءتىرى اراسىندا ادالمىز، قۇداي قوسقان قۇدالىعىمىز اقيقات» دەگەن ۇلتتىق ۇلاعاتتى ۇعىمدى بىلدىرەدى. بۇل ۇلكەن كادەلى ءارى ماڭىزى جول جورالعى، قۇدالىق بەكىدى دەگەن ءسوز. «ءولى ءتىرى وتكەن سوڭ ولگەن كۇيەۋ جاتپايدى» دەپ بۇدان كەيىن كۇيەۋ قالىڭدىعىنا «ۇرىن» بارۋىنا جول اشىلادى.
جارىسقازان
جارىسقازان (ىرىم). ايەلدەر بوسانار ساتتە باسقا ايەلدەر قازانعا جەڭىل جەلپى تاماق ىستەپ ونى بوساناتىن ايەلدەن بۇرىن پىسىرمەك بولىپ «جارىسادى». حالىق ۇعىمى بويىنشا تۋاتىن بالا «جارىسقازانعا» قاتىسىپ، ودان بۇرىن ومىرگە كەلۋگە تىرىسادى دەپ تۇسىنگەن.
تۋراسىندا كونەدەن قالعان ءداستۇر ەرەكشە وزگەرىسكە ۇشىراماستان ەستەن شىقپاۋى ءتيىس. قايتا زامان اعىمىنا ساي جاڭادان قوسىلماسا.
سايىتقا ازىرلەگەن بەيسەن سۇلتان ۇلى
blogtime.kz