الماتىنىڭ قالاسىنىڭ تاريحى قاي كەزدەن باستالادى؟
الايدا الماتى دالادا جاتقان جەر ەمەس-تۇعىن.
ورىس ۇلىقتارى كەلمەي تۇرىپ، الماتىدا ۇلى ءجۇزدىڭ دۋلات رۋىنىڭ قىستاۋلارى ورنالاسقان. الماتى توڭىرەگىن ابىلاي حاننىڭ ۇلكەن ۇلى ءادىلدىڭ بالاسى ءالي سۇلتان باسقاردى. ونىڭ دالەلى - الماتى ايماعى رەسەي قۇرامىنا قوسىلعان كەزدە، ياعني 1846-جىلدىڭ 22- ماۋسىمىندا جاسالعان كەلىسىم. بۇل كەلىسىمگە سول كەزدەگى شەكارا كوميسسارى ن. ف. ۆيشنيەۆسكي مەن لەپسى سۇلتانى ءالي ءادىل ۇلى قول قويعان.
اعىلشىن ساياحاتشىسى توماس اتكينسون 1848-جىلى قازاق دالاسىنا تابان تىرەگەن. سول كەزدە ءالي سۇلتاننىڭ وتباسىنىڭ سۋرەتىن سالعان. وسى كەزدە توماستىڭ جۇبايى ۇلدى بولىپتى. قازاقتىڭ قۇرمەتىنە ول ۇلىنا الاتاۋ دەگەن ەسىم بەرگەن.
كەيىن 1847-جىلى باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى بولىپ كەنەسارىنىڭ قاس جاۋى پ. د. گورچاكوۆ كەلدى. ول ءالي سۇلتاندى ۇلى ءجۇزدىڭ دۋلات رۋىنىڭ سۇلتانى (باسقارۋشىسى) ەتىپ تاعايىندادى.
ال 1850-جىلى گەنەرال-گۋبەرناتور تەزەك تورە نۇرالى ۇلىن ۇلى ءجۇزدىڭ البان جانە سۋان رۋلارىنىڭ سۇلتانى ەتىپ بەكىتتى.
1851-جىلى باتىس ءسىبىر باسشىلىعىنا گەنەرال-گۋبەرناتور گۋستاۆ گاسفورد (ونىڭ اديۋتانتى شوقان بولاتىن) كەلدى. ءسويتىپ، گاسفورد باسقارۋ بيلىگىن بۇزىپ، سەمەي وبلىسىنا قاراستى الاتاۋ وكرۋگىن (الماتى وسى وكرۋگكە قارادى) قۇردى. 1858-جىلى الاتاۋ وكرۋگىنىڭ باستىعى مايور گ. ا. كولپاكوۆسكي بولدى. سوڭىندا، 1859-جىلى ءادىل سۇلتانعا، ال 1863-جىلى تەزەك تورەگە پولكوۆنيك شەنى بەرىلىپ، سۇلتاندىق باسقارۋ رەجيمىن ءبىرجولا جويدى.
مىنە، وسى دەرەكتەردى نەگىزگە الا وتىرىپ، الماتىنىڭ ىرگەسى ۆەرنىيدان بۇرىن قالانعانىن، قازىرگىشە ايتقاندا قالانىڭ اكىمى ابىلاي حاننىڭ نەمەرەسى ءالي ءادىل ۇلى بولعانىن مويىنداۋىمىز كەرەك.
ءيا، الماتى - قازاقتاردىڭ قونىس تەپكەن قۇتتى جەرى. وكىنىشكە قاراي، كەڭەس زامانىندا الماتىنىڭ تاريحىن ۆەرنىيدان باستاپ، ابدەن سانامىزعا ءسىڭىرىپ تاستادى. سودان بولار، ءالى دە شىنايى تاريحتى تانۋعا كەلگەندە سەلقوس قارايتىنىمىز. الماتىنىڭ مىڭجىلدىعى توڭىرەگىندە اڭگىمە قوزعالسا، سەنىمسىزدىك تانىتامىز. سوندىقتان الماتىنىڭ ۆەرنىيدان بۇرىن دا الماتى بولعانىن دالەلدەيتىن ءبىراز تاريحي دالەلدەر كەلتىرسەك...
1891-جىلى كىشى توماس اللەن گاسكەلل مەن ۋيليام ليۋيس ساچتليبەن دەگەن امەريكاندىق ەكى ساياحاتشى- ستۋدەنت ىستامبۇلدان بەيجىڭگە ساپار شەگىپ، ءبىزدىڭ جەرىمىز (الماتى، شىمكەنت) ارقىلى وتكەن. ولار وسى ساپارى جايلى 1894-جىلى نيۋ-يوركتەن «بۇكىل ازيانى ۆەلوسيپەدپەن ارالاعاندا» («Аcross Аsia on a bicycle through») دەگەن كىتاپ جازعان.
مىنە، سول كىتاپتىڭ الماتىعا ارنالعان تۇسىندا: «بۇرىنعى الماتى، قازىرگى ۆەرنىي قالاسىنىڭ كوشەلەرى كەڭ، اعاشتارى الاسا، ۇيلەردىڭ كوبى ورىس ساۋلەتى بويىنشا كىرپىشتەن تۇرعىزىلعان. ءبىز جەر سىلكىنىسى سالدارىنان پايدا بولعان جارىلعان جەرلەردى كوردىك. ءبىز كەلمەي تۇرىپ بۇل جەردە سۇمدىق اپات بولىپ، جۇزدەگەن ادام كوز جۇمعان ەكەن، تاۋعا جاقىن جەرلەردىڭ ءبارى جەرمەن-جەكسەن بولعان» دەپ جازادى.
اعىلشىن ساياحاتشىلارى «Vernoye, the old Almati» دەۋ ارقىلى، ۆەرنىي قالاسىنىڭ بۇرىنعى اتى الماتى بولعانىن انىقتاپ كورسەتىپ تۇر. ولاردىڭ ايتۋىنشا، قالانىڭ سول كەزدەگى باسشىسى گەنەرال باۋمان ەكەن. ول ەكى ساياحاتشىنىڭ وسى ساپارىنان كەيىن قالاعا تۋريستەر كەلەدى دەگەن ۇمىتپەن ولاردىڭ قالانى ارالاۋىنا، تانىپ-بىلۋىنە كەرەكتى جاعداي جاساعان.
قازاق دالاسى رەسەيدىڭ قۇرامىنا ەنگەننەن كەيىن الماتىعا ورىستاردىڭ اڭسارى اۋا باستادى. رەسەيدىڭ شەكاراسى ىلە ايماعىنا دەيىن سوزىلدى. وسىلايشا، 1894-جىلدىڭ 4- اقپانىندا I نيكولاي پاتشا بۇل مەكەنگە ءىرى بەكىنىس سالۋ جونىندەگى جارلىققا قول قويدى. وسى كەزدە بۇل بەكىنىستى قاي جەردەن تۇرعىزۋ كەرەكتىگى جونىندە باس قاتىرا باستايدى. جەتىسۋ ولكەسىن زەرتتەۋگە، بەكىنىس تۇرعىزىلاتىن ورىندى تاڭداۋعا ورىس وفيتسەرلەرى اتتاندىرىلدى.
سونىڭ ءبىرى 1853-جىلى جەتىسۋعا كەلگەن مايور ميحايل پەرەمىشلسكي مەن ينجەنەر-پورۋچيك ل. الەكساندروۆسكي بولاتىن.
ورىس تاريحشىلارىنىڭ جازۋىنشا، پەرەمىشلسكي جوعارىدا اتى اتالعان باتىس ءسىبىر گۋبەرناتورى پ. د. گورچاكوۆتىڭ ۇلى ەكەن. سوندىقتان دا، ونىڭ مانسابى ۇزدىكسىز ءوسىپ وتىرعان. ورىس تاريحشىلاردىڭ جازۋىنشا، كاپيتان پەرەمىشلسكي 1851-جىلى ءسىبىر كورپۋسىنىڭ شتاب باستىعىن مىندەتىنەن بوساپ، ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ باسقارۋشىسى (پريستاۆى) بولىپ تاعايىندالعان. ودان بولەك، جاڭادان قۇرىلعان ىلە ايماعى اسكەري وتريادىنىڭ كورپۋس كومانديرى بولىپ بەكىتىلگەن. ول كەزدە وتريادتىڭ ورنالاسقان جەرى قوپالدا بولاتىن. 1853-جىلى پەرەمىشلسكيدىڭ وتريادى قوپالدان ىلەنىڭ سولتۇستىگىنە قاراي كوشەدى.
وترياد جاڭا بەكىنىس تۇرعىزۋعا ارنالعان جەردى تاڭداپ، جەتىسۋ جەرىنىڭ توپىراعىنان تارتىپ، تاۋ-تاسىنا شەيىن زەرتتەگەن. تاۋدى، وزەندەردى، ورماندى زەرتتەپ، بەكىنىسكە قاجەتتى ماتەريالداردىڭ دا تاۋ-تەڭىز ەكەنىنە كوزى جەتكەن. الماتى ارقىلى سىبىردەن ورتا ازياعا، ودان ءارى باتىس قىتايعا كەرۋەن جولدارىنىڭ وتەتىنىن قاعازىنا ءتۇرتىپ العان. ءبىرىنشى جانە ەكىنشى الماتى القابىنىڭ اراسىنداعى تۇمسا تابيعاتقا قاتتى قىزىققان. وسىلايشا، ميحايل پەرەمىشلسكي بۇل جەردى بولاشاق بەكىنىس تۇرعىزۋعا لايىقتى مەكەن دەپ تاڭداعان.
1854-جىلدىڭ كوكتەمىندە كىشى الماتى وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىنان، ەجەلگى الماتى شاھارىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس جاعىنان ورىس وتريادتارى ىلە بەكىنىسىن تۇرعىزۋعا كىرىسەدى. كەيىننەن بۇل بەكىنىسكە ۆەرنىي اتاۋى بەرىلدى. سوندىقتان ۆەرنىيدىڭ اتى اتالعاندا، ونىڭ قابىرعاسىن قالاعان پەرەمىشلسكيدىڭ اتى قاتار اتالادى.
پەرەمىشلسكيدى نەگە ايتىپ وتىرمىز؟ سەبەبى، ول باس كورپۋس كومانديرىنە جولداعان راپورتىندا ۇنەمى «الماتى» ءسوزىن قولدانعان. ماسەلەن، ءبىر راپورتىندا «24- شىلدە، 1853-جىل، الماتى. باس كورپۋس كومانديرىنە. 18- شىلدەدەگى 140№ راپورتىم ارقىلى ءسىزدىڭ جوعارى مارتەبەلى قۇزىرەتىڭىزگە ىلە وزەنىنەن وتكەنىمىز جايلى حابارلايمىن. بۇل ورماندى شاتقال ەكەن، وسى جەردەن ەسىك باستالادى، بۇلاردى كورگەن ساتتەن-اق زەرتتەي تۇسۋگە دەگەن قۇلشىنىسىم وياندى. جولدى تۇگەل باقىلاي وتىرىپ تالعارعا قاراي ءجۇردىم، تاۋ-تاسىن تۇگەل ارالادىم، قازىرگى ۋاقىتتا الماتىنى شولۋدامىن» دەپ جازادى.
ارادا ەكى اپتا وتكەندە مايور پەرەمىشلسكي باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى گۋستاۆ گاسفوردقا 212№ راپورتىن جولداعان. مۇندا «8- تامىز، 1853-جىل، قارعالى. باس كورپۋس كومانديرىنە. ءسىزدىڭ جوعارى مارتەبەلى قۇزىرەتىڭىزگە الماتىنىڭ شىڭدارىن شولعىم كەلەتىنىن حابارلايمىن. ينجەنەر-پورۋچيك الەكساندروۆسكيمەن بىرگە ءبىرىنشى جانە ەكىنشى الماتى القابىنىڭ ارالىعىن ارالاۋ ارقىلى مول ورمان قورى بارىن بايقادىق.
تاماشا ارىقتار مەن شۇرايلى جەرلەر بار، ەسىك پەن تالعار ارالىعى بەدەگەلى جانە شابىندىق جەرلەرگە تولى. سوندىقتان دا الماتىنى ءبىزدىڭ بولاشاق قونىستانۋىمىزعا لايىقتى جەر دەپ تاڭدادىق، وسى پۋنكتتەردى وزىمىزگە العان كەزدە دۋلاتتاردىڭ مال جايىلىمىنا جانە ەگىن وسىرۋگە ارنالعان ەڭ كەرەمەت جەرلەرى ءبىزدىڭ قولىمىزدا بولادى» دەپ قولىن قويعان. وسىلايشا، پەرەمىشلسكيدىڭ ءوزى ايتقانداي، دۋلاتتاردىڭ جەرىنە ۆەرنىي بەكىنىسىنىڭ قۇرىلىسى جۇرگىزىلە باستادى. مويور ءوزىنىڭ راپورتتارىنىڭ بىرنەشە جەرىندە بۇل جەردىڭ بۇرىنعى اتاۋى الماتى ەكەنىن تاڭعا تاڭبا باسقانداي جازعان. الايدا ۆەرنىي تۇرعىزىلعاننان كەيىن الماتى اتىن وشىرۋگە جان سالعانى بايقالادى. سونىڭ «جەمىسىن» ءالى كۇنگە دەيىن تاتىپ كەلەمىز.
ايتپاقشى، ۆەرنىيدىڭ بۇرىنعى اتى الماتى بولعانى رەسەيلىك «نيۆا» جۋرنالىندا دا جاريالانعان. جۋرنالدىڭ ۆەرنىيدىڭ تاريحىنا قاتىستى جازىلعان ماقالاسىندا: «ۆەرنىي 1853-جىلى ءبىزدىڭ ىلە ايماعىن الۋىمىزدىڭ ارقاسىندا تۇرعىزىلدى. باستاپقىدا بۇل جەردە وسى ۋاقىتقا دەيىن تۇرعىزىلعان الماتى ستانيتساسىنىڭ ورنىنا سالىنعان كىشىگىرىم بەكىنىس، قۇرىلىستار عانا بولاتىن» دەپ جازادى. مىنە، بۇل ماقالادا دا الماتىنىڭ اتى ايتىلىپ تۇر. ۆەرنىيدىڭ قالا ۇستىنە سالىنعان قالا ەكەنىن مويىنداپ وتىر. الايدا ودان كەيىن مۇنىڭ اتىن اتاتپاۋعا بارىنشا كۇش سالىنعان.
1867 -جىلدىڭ 11- ساۋىرىندە ورتاازيالىق ايماقتار جونىندەگى ايرىقشا كوميتەتىنىڭ بايانداماسىندا ۆەرنىي بەكىنىسىنىڭ اتىن الماتى قىلىپ وزگەرتۋ تۋرالى ايتىلعان ەكەن. ءتىپتى بۇعان الەكساندر پاتشانىڭ ءوزى دە كەلىسىم بەرگەن. الايدا، دالا كوميسسياسىنىڭ شەشىمى بويىنشا، قالا قايتادان ۆەرنىي اتاۋىن العان. تەك 1921-جىلدىڭ 3- اقپانىندا وتكەن تاريحشىلار جينالىسىنان كەيىن ا. لەپانىڭ ۇسىنىسىمەن قالاعا الماتى اتاۋى قايتا بەرىلگەن. وسىلايشا، 1921-جىلدىڭ 5-7- اقپانى ارالىعىنداعى ەكى كۇندە قالا الماتى بولىپ جازىلعان.
ال 8- اقپاندا جەتىسۋ وبلىسى وبلىستىق كوميتەتىنىڭ باسىلىمى «پراۆدا» گازەتى «المااتا قالاسى» دەپ قاتە باسىپ جىبەرەدى. سودان بەرى قالانىڭ اتاۋى المااتا نەمەسە الما-اتا بولىپ كەتتى. 1929-جىلى قازاقستاننىڭ بارلىق گازەتتەرىندە ءتىل تۇنىقتىعىن ساقتاپ، قالا اتاۋىن دۇرىستاپ جازۋ تۋرالى باستاما كوتەرگەن. الايدا، جابۋلى قازان جابۋلى كۇيىندە قالعان.
سەرىكبول حاسان
«ايقىن»