مەشىن دەگەن نە؟

استانا. قازاقپارات - مەشىن جىلى ەسىكتەن كىرگەن سايىن مايمىلدىڭ سۋرەتىن كوشىرە باسىپ، ءبىر- ءبىرىمىزدى قۇتتىقتاپ جاتامىز...

وسى مەشىن دەگەن نە؟ ءبىر-ەكى جەردەن «ادامنىڭ ازعىنى» دەگەندى وقىدىم. ىزدەپ ەدىم ماندىعان ەش دەرەك تاپپادىم.

 ونىڭ ۇستىنە «مۇشەلگە كيەلى جانۋارلار ەنەدى» دەيدى قازەكەم. ازعىن قالاي قازاقتىڭ كۇنتىزبەسىنە قوسىلسىن؟! جۋرناليست داۋلەتحان جيەنقۇلوۆ اكەسى، شەجىرە قارت، مارقۇم قىدىرباي ايتقان «مەشىن دەگەن بالىق ەدى، قازىرگىلەر مايمىل دەپ كەتتى عوي. جىلساناق التى ارام، التى ادالدان ەسەپتەلەدى» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزدى جادىندا ساقتاپ قالىپتى. راس! قوي، جىلقى، سيىر، قويان، تاۋىق- ادال، تىشقان، جىلان، ۇلۋ، دوڭىز، ءيت، بارىس -  ارام. وعان مەشىندى قوسساق ارام جەتەۋ بولادى. ادالدىقتى ارامدىققا باستىرۋ قازاقى تۇسىنىككە جات. بالىق دەسەك تەپە- تەڭدىك ساقتالادى. وسى باعىتتا ىزدەنىپ ەدىم بىرنەشە قىزىق مالىمەتكە جولىقتىم. قىتاي- موڭعول شەكاراسىندا مەچين- ۋلا دەگەن تاۋ بار ەكەن. ول قارلى تاگ، باركول -  تاگ قىراتتارىمەن ۇلاسىپ جاتىر. تانىس سوزدەر ەمەس پە، قارلى تاۋ، باركول تاۋى؟! ال مەچين دەگەن اتاۋ تاۋ قويناۋى تولعان جىلتىر كريستالل كۇنگە كەرەمەت شاعىلىساتىندىقتان قويىلعان بولۋى كەرەك. مەشىن دەپ موڭعولدار ۇركەردى (شوقجۇلدىز) ايتادى ەكەن. سوندا بۇل مەچين -  ۋلۋىڭ بىزشە ۇلى ۇركەر تاۋى بوپ شىعا كەلەدى. ەڭ قىزىعى سول شوقجۇلدىزدىڭ سۋرەتىنە قاراساڭ ءپىشىنى بالىققا كەلەدى. (سۋرەتكە قاراڭىز) بۇل تەك سايكەستىك پە؟ مەشىن ءسوزى بىزگە موڭعولدان كەلۋى مۇمكىن بە؟ مۇمكىن... مۇمكىن دەيمىز- اۋ ورحون- ەنەساي بويىنداعى، 8-عاسىردا قازا تاپقان كۇلتەگىن بابامىزدىڭ ەسكەرتكىشىندە «قوي جىلى قايتىس بولدى.. . مەشىن جىلى ەسكەرتكىش قويدىق» دەپ جازىلىپ تۇر عوي. سوندىقتان «مەشىننىڭ» تۇپكى ەگەسى كىم ەكەنى ءتىل عالىمدارى جابىلا زەرتتەيتىن ماسەلە. مۇشەل سانايتىن ەلدەر اراسىندا ءازىربايجان، وزبەك سەكىلدى 2-3 حالىق قانا مەشىندى مايمۋل، مايمۋن جىلى دەپ اتايدى. ءبىرىنشى ءازىربايجان باۋىرلارعا توقتالساق. ولاردا مايمۋل بار، ۇلۋ جوق. ۇلۋدى الىپ تاستاپ ورنىنا... بالىقتى قويعان؟! مۇشەلدەرىنىڭ 5 جىلى -  بالىق! ول تۇركىلەرگە تۇسىنىكسىز ەكى ماقۇلىقتىڭ ءبىرى ۇلۋدى ىعىستىرعان. ۇلۋ اتاۋىنىڭ نەگە تۇسىنىكسىز ەكەنىنە كەيىنىرەك توقتالامىز. باستىسى ءازىربايجان اعايىنداردىڭ كەستەسىندە بالىق بار! وزبەكتەردىڭ مايمۋنى دا كىرمە ءسوز بولۋى ابدەن مۇمكىن.

ويتكەنى مۇسىلمان حالىقتاردا «مايمۋن» دەگەن باقىتقا بولەنۋشى، جەتۋشى (ار. ) دەگەندى بىلدىرەدى. دەربەنتتى بيلەگەن مايمۋن ءال -  حاشيم، مايمۋن ءابدى- مالىك، ت. ب پاتشالاردىڭ ەسىمى بۇل ءسوزدىڭ قانشالىقتى ءقادىرلى ەكەنىن بايقاتادى. مۇسىلمان وزبەكتەر مۇنى بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس، سوندىقتان ولاردىڭ مايمۋنى قازاقتىڭ مايمىلى مەن ءازىربايجاننىڭ مايمۋلى ىسپەتتى پايدا بولعان ءسوز سەكىلدى.. . مەشىن مەن مايمىلدى ءبىر ۇعىمعا اينالدىرۋدىڭ جاڭىلدىراتىنىن موڭعول تەكتەس، ر ف قۇرامىنداعى قالماقتاردان بايقاۋعا بولادى. ولار «ۋسۋن مەچين» دەگەندى سۋ مايمىلى دەپ اۋدارىپ ءجۇر، بيىل دا جاراتىلىسقا جات ماقۇلىقتىڭ جىلىن قارسى الدى. باسقا حالىقتاردىڭ مەيحيم، مەيچين، ءماچىن، پيسيندەرىنىڭ ءبارى قازاقتىڭ مەشىنىنە ۇندەس، ماندەس كەلەدى. ەشبىرى مەشىندى مايمىلدىڭ ءسينونيمى ەسەبىندە قابىلدامايدى. شەركەش، ابازيندەر «مەشىن دەگەن قىزىل قوڭىز» دەپ ەسەپتەيدى. كادىمگى بالا كەزىمىزدە «ەل قايدا، سۋ قايدالاپ» ساۋساقتان ۇرلەپ ۇشىراتىن، قارا نوقاتتارى بار قىزىل قوڭىز! ال، تۇركىنىڭ التىن بەسىگى بولعان التايدىڭ تۇرعىندارى مەن رەسەيدىڭ باتىس سىبىرىندەگى ات توبەلىندەي تولەۋىتتەر مەشىننىڭ شوقجۇلدىز ەكەنىنە ءشۇبا كەلتىرمەيدى. جانە ولار ءۇشىن مەشىن 8-جىل، بىلتىر وتكىزىپ جىبەرىپ، بيىل قويدى قارسى الدى. بۇل مۇشەل ساناعىنداعى قالىپتى جاعداي. حالىقتاردىڭ بارلىعى ساناقتى تىشقاننان باستامايدى، مىسالى، قالماقتارعا ءبىرىنشى جىل- جىلان، ۇيعىرلاردىڭ ءبىر بولىگى ءۇشىن -  ۇلۋ.. . قازىرگى موڭعولدار مايمىلدى سارماگچين دەيدى ەكەن. مەشىننىڭ ماعىناسىنان وسىمەن بايلانىستىراتىندار بار. ءبىراق تىلىمىزگە جات ەمەس «سار» دەگەن تۇتاس بۋىننىڭ جويىلىپ كەتۋى مۇمكىن ەمەستەي. موڭعولدىڭ «مايمىلىن» قابىلداساق جىلىمىز سارماعشىن، يا، سارىمەشىن اتالۋى كەرەك ەدى؟! جانە مەشىننىڭ «ارعى اتاسى» سارماگچين بولسا بارلىق حالىقتار ۇمىتىپ قالۋى مۇمكىن دە ەمەس. ودان كورى التايلىقتار مەن تولەۋىتتەردىڭ شوقجۇلدىزىنا ۇندەسەتىن «مەچين» كوڭىلگە قونىمدى. ەكىنشى مىسال، انتيكالىق ادەبيەتتە كوككە تىرەۋ بولعان اتلانت پەن پلەيونادان تۋعان 7 -  نيمفا- قىز جايلى اڭىز بار. پلەيونا - وكەان (مۇحيت) تيتاننىڭ ءۇش مىڭ قىزىنىڭ ءبىرى. نيمفالار - سىلدىراعان بۇلاقتىڭ، سارقىراعان وزەننىڭ، سامال جەلدىڭ ادامي وبرازى. تاعى دا الدىمىزدان سۋعا قاتىستى ۇعىم شىعادى. سول قىزداردى وريون قۋالاپ، ولتىرمەك بولادى. مۇحيتتىڭ ءۇرىم- بۇتاعى قۇتقارا الماعان قىزداردى زيەۆس اكە -  شەشەلەرىمەن بىرگە جۇلدىزعا اينالدىرادى.. . وسى تۇستا ءوز اكەمنەن ەستىگەن ۇركەردىڭ سۇلۋ قىزى جايلى اڭىز ەسكە ءتۇستى.

«جەتى قاراقشى ءۇشارقاردى (ۇركەر) ۇستاپ السا ونىڭ قوس جۇيرىگىن تارتىپ الادى دا، ۇركەردىڭ سۇلۋ قىزىن قۋىپ جەتەدى» دەيتىن وڭاشالاۋ ءۇش جۇلدىزدى كورسەتىپ. انتيكالىق ادەبيەتپەن سالىستىرساق ءۇشارقار قىزداردىڭ سوڭىندا كەتىپ بارا جاتقان اتلانت پەن پلەيونا جانە سىڭىلىلەرىنەن ءسال قالىپ قويعان الكيونا. اكەم «قاراقشىلار ءۇشارقاردى ۇستاسا اقىرزامان بولادى» دەيتىن. دەمەك، قۋعىنشىدان اسپانعا قاشقان قىز (دار) جايلى اڭىز قازاقتا دا بار. ۇركەردى قاتتى قادىرلەگەن قازاق ورتا عاسىرلاردا موڭعولدان مەشىن دەپ قابىلداۋلارى مۇمكىن بە، ونىڭ كوزگە قاناتى جايىلعان بالىقتاي كورىنەتىن پىشىنىنە قاراپ «بالىق» دەۋلەرى مۇمكىن بە؟ ونىڭ ۇستىنە قازاقتىڭ جايسىزداۋ كەلەتىن جىلدى «تاس مەشىن» دەيتىنى بار. 19-20 -جىلدارداعى، 32-33 -جىلدارداعى اشارشىلىقتار وسى «تاس مەشىندە» بولعان.. . ءۇشىنشى مىسال «مۇشەلگە ەنەتىندەي بالىقتىڭ نە قاسيەتى بار؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرسىن. قازاق تاڭىرگە سىيىنعان كەزەڭدى شولىپ كورەلىك. تۇركى اڭىزى

«جۇمىرتقادان ءتاڭىر شىققان، ول جۇمىرتقانىڭ استىڭعى قابىعىنان جەردى، ۇستىڭگىسىنەن كوكتى جاراتقان» دەپ باستالادى. بۇل اڭىزبەن تانىس اعايىن سۋمەر تاۋىن، سۇتكولدى دە بىلەر... جەردىڭ قاق ورتاسىندا تۇرعان زاڭعار سۋمەر -  حان ءتاڭىرى. تۇركى تۇسىنىگىندەگى ءۇش الەم -  تومەنگى، ورتاڭعى جانە جوعارعى الەمدەردى بايلانىستىراتىن، كوكپەن تالاسقان باسىن ءتاڭىر تۇراق ەتكەن الىپ بايتەرەك ءدال وسى سۋمەردىڭ شىڭىندا وسەدى. ودان ارىرەكتە سۇتكول. ول كول.. . كەر بالىقتىڭ مەكەنى! «جان- ۇرىقتىڭ بارلىعى وسى كەر بالىقتىڭ ىشىندە جاراتىلادى. ول جان- ۇرىقتاردى جەر- سۋ يەسىنە تاپسىرادى. جەر- سۋ يەسى بولسا جانى باردى قولداپ، قورعاۋشى جايىققا (ءارۋاق) امانات ەتەدى». ال كەرەك بولسا! باعزى تۇركىنىڭ ۇعىمىندا بارشا جانى باردىڭ اناسى بالىق بولعانى عوي... كەر- ۇلكەن، زور، الىپ دەگەن تەك ايقىنداۋشى عانا. وسىدان بارىپ قۇبىلايدىڭ بەجىڭدى نەگە حانبالىق دەپ اتاعىنان دا تۇسىنۋگە بولاتىنداي. حانبالىق -  سول كەزەڭدە ءتاڭىردىڭ ۇلى شىڭعىس قاعان ۇرپاقتارىنا امانات ەتكەن الىپ يمپەريانىڭ ورداسى، استاناسى، كۇرەتامىرى بولعان.

جيھانگەز ماركو پولو ونى «كامبالا» دەپ جازىپتى. ۇلتىمىز 13 -عاسىردان بەرى ۇستانىپ كەلە جاتقان يسلام ءدىنىنىڭ قاسيەتتى كىتابى قۇراندا دا «بالىق سۋداعى ەڭ تازا جاندىك» دەلىنگەن. اسىل ءدىنىمىز تەڭىز سۋىمەن دارەت تە الۋعا، ونىڭ جان-جانۋارلارىن ءتۇر-كەسكىنىنە قاراماي ازىق ەتۋگە رۇقسات ەتەدى. بالىق -  ادال- ولەكسە (!)، جەلبەزەگى جاراتۋشى باۋىزداۋى سانالادى.. . نۇق پايعامبار زامانىندا مەيماناسى تاسىعان ءبىر پاتشانىڭ «مەنىڭ قۇدىرەتىم شەكسىز، اسپانداعى اللا تاعالانى دا اتىپ تۇسىرەمىن» دەپ كوككە قاراي جاق تارتقانىن قارتتاردان ەستىپ ەدىك. اللا امىرىمەن پەرىشتەلەر جەبەگە بالىقتى كولدەنەڭ تارتىپ، وق ونىڭ وڭ جاعىنان كىرىپ، سول جاعىنان شىعادى. سول جەبە تيگەن جەر- جەلبەزەك... اللا تاعالا پەندەلىگى اسقىنعانىن پاتشانىڭ ەل الدىندا مارتەبەسى تۇسپەگەنىن قالاعان ەكەن. ال كاپىر جەبەسىنە بايلانعان بالىق سودان بەرىدە ادال سانالادى. مۇنداي قازاقى اڭىزدارعا اللانىڭ امىرىمەن ءجۇنىس پايعامبارعا الىپ بالىق كومەككە كەلەتىنىن دە قوسسا بولار.. . ەندى ۇلۋعا از- كەم توقتالساق. «ۇلۋ - قاسقىر» دەگەن پىكىر ايتىلعالى كوپ بولعان. كىم ءبىلسىن؟ ءبىراق، ارقاسىندا ءمۇيىز ۇيشىگى بار، دەنەسى جىلبىسقى جاندىكتىڭ قازاق جىلساناعىنا ەنىپ كەتكەنى شىنىمەن قايران قالدىرادى. قۇرت- قۇمىرسقاعا جيرەنە قاراپ، اسا ەلەمەيتىن حالىقتىڭ مۇشەلگە ۇلۋدى قوسقانى، «ۇلۋدىڭ باسىنا اق قۇيادى» دەگەن سىندى قيسىنسىز دولبارلار ايتۋى كوڭىلگە قونبايدى. جىلاننىڭ باسىنا اق قۇيىپ شىعاراتىن قازاق ەمەس پە ەدىك؟ ۇلۋدىڭ قازاق مۇشەلىمەن اسا قابىسپايتىنىن عالىمدار دا بايقاعان، سودان بارىپ «بۇل قىتايدىڭ لۋ -  ايداھار ءسوزى، كىرمە» دەگەن دولبار ايتادى. بۇل شاتاسۋ بولار؟! ويتكەنى قىتايلار ايداھار جىلىن «چەن» دەپ اتايدى ەكەن. ولار جىل ساناۋىندا لۋ دەگەندى قولدانباسا بىزگە ۇلۋ بولىپ ەنۋى مۇمكىن ەمەس. سوندا ۇلۋ جىلى دەپ جۇرگەنىمىز قاسقىر جىلى بولعانى ما؟

جىل ساناۋدا رەۆوليۋتسيا جاساساق دەگەن ويىمىز جوق، ءبىراق، وسى ۇستانىم جۇرەككە جىلى. سوندىقتان قاسقىردى قوزعاماي تۇرىپ قازاقتىڭ كيەسىن قادىرلەپ اڭ- قۇس اتاۋىن بۇرمالاپ ايتاتىن ادەتى بارىن ەسكە سالا كەتەيىن. مىسالى، ماڭعاز ۇعىمى. كوز الدىڭىزعا اياعىن اسىقپاي باسىپ، كەۋدەنى كەرە جۇرگەن ماڭعاز ادام ەلەستەرى انىق. ال وتەيبويداق بابامىز ماڭعاز دەپ سيىردى ايتادى. ايبار دەگەنىمىز بارىس. ايبارلى ادام دەگەندى «بارىستاي سۇستى» دەسەك ەش قاتەلەسپەيدى ەكەنبىز. تىشقان - سۋماقى؟! كوشپەندى حالىق ەكى جانۋارعا ەرەكشە قارايدى: جىلان جانە ءبورى. مالدى دا، ادامدى دا ءجيى شاعاتىن باۋىرىمەن جورعالاۋشىنى ەشقاشان ءوز اتىمەن اتاماي قىبىر، تۇيمە، قۇرت، تۇيمەباس، ت. ب. دەيدى. ۇيدە ىسقىرساڭ «ىسقىرما، انا بالەكەت كەلەدى» دەپ قاريالاردىڭ قاباعى تۇيىلگەنىن ءوز كوزىممەن دە كورگەم. قازاقتار اتىن اتاساڭ بالەكەت ەستىپ، كەلىپ الادى دەگەنگە سەنگەن. جانە جىلان ولتىرسە جەتىگە بولگىزىپ، كومدىرەدى. ويتپەسە قايتا ءتىرىلىپ، كەك الادى دەپ تۇسىنەدى. وسى كۇنى مال باعىپ وتىرعان قازاقتىڭ قاسقىردى اتاماي، يت- قۇس، شۋلان، بوجەك دەگەن سىندى ءتۇرلى تەڭەۋمەن ايتاتىنى سول بۇرىنعىنىڭ سارقىتى.

تاعى ءبىر جاقتا «ۇلىما» دەگەن كەزدەسەدى، قايىن اعالارىنىڭ اتىن اتاۋعا يمەنىپ، «ماڭىرامانى ۇلىما جەپ جاتىر» دەيتىن تاپقىر كەلىن جايلى ەرتەگى وزىمىزدە دە بار. شور، حاكاستار، ساحالار، قىرعىزدار سول ۇلىمانى «ۇلۋ» دەپ ايتادى ەكەن. جانە جاي ايتپاي «ۋلۋۋ» دەپ «ۇلىپ» ايتادى. سوندا قاسقىر جىلى دەگەن ۇلىما (ۇلۋ) جىلى بولىپ شىعا كەلمەي مە؟ قاسقىر -  تۇركىنىڭ اناسى! «قاسقىر جۇرتتا قالعان بالانى ەمىزىپتى... ءبورى- انانىڭ قۇرساعىنان تاراعان كوكتۇرىك ...» دەگەن ماعىناداعى كوپتەگەن اڭىزدى مىسال ەتىپ التىن ۋاقىتتارىڭىزدى ۇرلامايىن. سوندىقتان «قازاق جىلساناعىندا قاسقىر دا بار» دەگەن وي ۇستەم سەكىلدى؟! م. ىسقاقوۆ جازعان: ۇلۋ ءسوزى ەجەلگى تۇركىنىڭ ۇلى (دانىشپان، اتاقتى) جانە ۇلۋ (اشى داۋىس شىعاراتىن) سوزدەرىنىڭ توركىنىنەن شىقتى دەگەن پىكىر ورىندى. «كوك ءبورى» («ۇلى ۇلۋ» ) بەينەسى تۇركى، قازاق دۇنيەتانىمىنا ەجەلدەن سىڭگەن. كوك تۇرىكتىڭ اناسى كوكبورى بولسا قازاق اناسىن ۇمىتاتىن حالىق ەمەس. جان- ۇرىقتاردىڭ اناسى -  بالىق، ايبارلى تۇركىنىڭ اناسى- ءبورى دەگەنىمىزدى مۇشەلگە كىرەتىن اڭدارمەن قابىستىرىپ كورەلىك:

 1) تىشقان - ءتىرى ءولىنى جەڭگەندە قاپتاي قىبىرلاپ، جەر بەتىندە تىرشىلىك بارىن بايقاتۋشى، تىرشىلىك باستالعانىنىڭ حابارشىسى. دالەلدى الىستان ىزدەمەيىن دۇنيە جۇزىنە تانىمال «دەن سۋركا» - «سۋىر كۇنى» دەگەن فيلم بار. رەجيسسەرى - گارولد رەميس. ا ق ش حالقىنا «ۇندىستەردەن» مۇراعا قالعان اڭىزدى جەلىس ەتكەن كارتينانى كورگەندەر سۋىرعا قاتىستى مەرەكەنىڭ ماڭىزىن تۇسىنگەن بولار. امەريكالىقتار اقپان ايىنىڭ باسىندا سۋىردىڭ ىننەن شىققانىن اڭديدى. ەگەر سۋىر ىننەن باسىن شىعارىپ، ءوز كولەڭكەسىن كورىپ ۇرىكسە قىس ۇزاق بولادى. ول باسىن قىلتيتقاندا كولەڭكە جوق بولىپ، سۋىر جايباراقات سىرتقا شىقسا 2 اپتادان سوڭ جەر بەتى ءجىبىپ، كوكتەم كۇش الا باستايدى دەپ بولجانعان. بۇل 30 مىڭداي جىل بۇرىن التايدان جاڭا جەرگە مويناق ارقىلى بارعان تۇركى- «ۇندىستەردىڭ» تىشقانعا قاراپ ء«ولى- ءتىرى» كۇرەسىن بولجايتىن ءداستۇرى!

2) وتباسىن اقپەن اسىراۋشى، زەڭگى بابا تۇلىگى - سيىر،

 3) تۇركى ايبارى- بارىس،

 4) اڭشى، ساياتشى ازىعى- قويان،

 5) كيەلى كوكبورى،

 6) دانالىق بەلگىسى، 99 قات قارا- اسپاننىڭ ءامىرشىسى مايتورەنىڭ سياساۋىتىن كۇزەتكەن - جىلان. نوماد ۇعىمىنداعى جىلاننىڭ ءقادىر- قاسيەتىن ءبىلۋ ءۇشىن تۋ جىلان ۋىمەن ادام ەمدەيتىن  ۇلىقپان ەمشى جايلى اڭىزداردى، «ەر توستىك» ەرتەگىسىن تاعى ءبىر وقىپ شىعۋعا بولادى.

 7) قامبار اتا تۇلىگى، مىنسەڭ كولىك، جەسەڭ اس - جىلقى،

 8) شوپان اتا تۇلىگى، كوشپەندىنىڭ ادال ازىعى -  قوي

 9) جان- ۇرىقتىڭ التىن قۇرساعى -  بالىق (مەشىن- ۇركەر)

 10) قۇس (تاۋىق تۇقىمداس سانالاتىن قۇس كوپ. تۇيەتاۋىق، كۇركەتاۋىق، تاۋىس، ت. ب. قازاق سونى جالقى تۇردە اتاعان. جانە دە تۇركى زامانىندا قۇس- توتەمدەر بولعان)

 11) ادامنىڭ ادال دوسى، قوراڭنىڭ كۇزەتشىسى، جەتى قازىناعا كىرەتىن -  ءيت

 12) ارام مەن جيرەنىش -  دوڭىز... بۇل ۇلتتىق نانىمعا دا ءدىني ۇستانىمعا دا ءدوپ كەلەدى دەپ ويلايمىن. بابالارىمىز ءوز ناجىسىنە دەيىن جالماپ قوياتىن دوڭىزدى 12 جىلدىق مۇشەلدىڭ بارلىق جاماندىعىن جيىپ، وزىمەن بىرگە الا كەتەتىن لاستىق سيمۆولى رەتىندە ەنگىزۋى مۇمكىن. نۇق پايعامباردىڭ لاسقا تولىپ، باتا باستاعان كەمەسىن وسى تالپاقتاناۋ تازالادى ەمەس پە... مىنە، قازاقى تۇسىنىككە لايىق، ارام مەن ادالى تەڭ بولدى. قورىتا ايتقاندا مۇشەلدىڭ ۇلتتىڭ سالت-ءداستۇر، سەنىم- نانىمىمەن بىرگە دامىپ وتىرعانى بايقالادى. وسى جازباعا تۇرتكى بولعان مەشىنگە ورالساق، التايلىقتار، تولەۋىتتەر، موڭعولدار ايتاتىن مەشىن شوقجۇلدىزى جايلى اڭىز تەگىن ەمەس. ونىڭ قازاقتىڭ ۇركەرى ەكەنىن، ۇركەردىڭ شاشىراڭقى ساۋلە شاشقان التى جانە بالىق قۇيرىعىنا ۇقساس ءۇش جۇلدىزى كوزگە الىپ بالىقتاي كورىنەتىنى، مۇنىڭ مۇحيتتىڭ 7 قىزىنا (سۋپەرىلەرى) قاتىستى كونە گرەك اپساناسىمەن استارلاساتىنى ايتىلدى... سول اسپانداعى الىپ ماقۇلىق وبرازى ءتۇبى تۇركىنىڭ ەسىنە كەر بالىقتى ءتۇسىرۋى مۇمكىن عوي. وعان يسلام ءدىنى اكەلگەن قيسسالاردى قوسىڭىز! سودان بارىپ «ءازىربايجان باۋىرىنىڭ ساناعىندا بار بالىق قازاقتىڭ مۇشەلىندە نەگە جوق؟» دەگەن سۇراق تۋىندايدى! ۋيكەپەديادا «قازاقستاننىڭ كەي وڭىرلەرىندە سۋ كەنەسىن مەشىن دەپ اتايدى» دەپ جازىلىپ تۇر. تامىرلاس حالىقتاردىڭ ءبىرازى «مەشىن- سۋ قۇرتى» دەيدى...

مەشىن دەگەن بەيمالىم ماقۇلىق تۋرالى اڭىز-ءاپسانانىڭ ءبارى دەرلىك سۋداعى تىرشىلىك يەسىنە الىپ بارادى. وسىنى ەلەكتەن وتكىزەيىك؟! اتاپ وتەتىن تاعى ءبىر ماسەلە ءبىز مۇشەلدەگى جانۋارلاردى قىتاي جىل ساناۋىمەن سالىستىرامىز، شىعىس كۇنتىزبەسىن سولاردان كوشىرىپ العانىمىزعا سەنىمدىمىز. بۇل عىلىمدا دا داۋلى ەكەنىن، «قىتاي يمپەريالارى تۇركى كۇنتىزبەسىن سىڭىرگەن!» - دەگەن تاعى ءبىر باعىت بارىن ەسكەرمەيمىز. قىتايلار ءبىر كەزدەرى 60 جىلدىق تسيكلدان ەسەپ جۇرگىزگەن. حان كەزەڭىندەگى (ب. د.206-220 -جىلدارى) قولا شاراينالارعا سالىنعان ماقۇلىقتاردىڭ قازىرگى جانۋارلارمەن كىرىكپەي قالۋىنا سول سەبەپ. جىل ساناۋدى زەرتتەيتىن قىتايلىق عالىمداردىڭ وزدەرى «يۋپيتەردىڭ 12 جىلدا كۇندى ءبىر مارتە اينالىپ شىعاتىنىن ەڭ اۋەلى كوشپەندىلەر بىلگەن. جانە سول يۋپيتەر جولىن جۇلدىز ەسەپتەۋ ارقىلى 30 گرادۋستان ون ەكى كەزەڭگە ءدال ءبولىپ، ءار كەزەڭدى اڭ- قۇس اتاۋىمەن بەلگىلەگەن» دەگەن ويدى ءجيى ايتادى. دەمەك ناۋرىزدا كۇن مەن ءتۇن تەڭەلەتىنىن سەكۋندىنا دەيىن ءدال ەسەپتەي بىلگەن بابالارىمىز «شىعىس كالەندارى» اتالىپ جۇرگەن ۇلى جاڭالىقتىڭ اۆتورى بولۋى ابدەن مۇمكىن! كوشپەندىلەردىڭ اسپان الەمىنە زەرتتەي بىلگەن عۇلامالىعى جايلى ۆ. ل. اسموپوۆانىڭ «دريەۆنيي كيتايسكيي سيكليچەسكيي كالەندار ي ۆوستوچنىي زودياك» دەگەن ەڭبەگىنەن دە وقۋعا بولادى.

 ايداھار - كوپ قۇدايدىڭ سارايىنىڭ قاقپاسىن كۇزەتۋشى، قۇدايلار بايلىعىن ساقتاۋشى، ت. ب. جولبارىس- بايحۋ- قىتايدىڭ باتىسىن قورعاۋشى. مايمىل -  پۇتقا تابىنۋشىلاردىڭ كوپ قۇدايىنىڭ ءبىرى. قىتايلاردىڭ ءوز پىرلەرىن جىل يەسى ەتۋى زاڭدىلىق دەلىك. بىزدىكى نە جورىق؟ جات پۇتتاردىڭ ورنىندا اللانىڭ مەيىرىمىنە بولەنگەن كەر بالىق، تۇركىنىڭ رۋحى كوك ءبورى تۇرعانى ءجون ەمەس پە؟ مەشىننىڭ مايمىلدىڭ كولەڭكەسىندە قالۋى سوڭعى ءبىر عاسىردا «گود وبەزيانىدىڭ» قاتتى جارنامالانۋىنان بولسا كەرەك. سابەت وكىمەتىنە دەيىن شىرشا اينالىپ كورمەگەن قازاقتى قاپتاعان مايمىل ماسكاسى، ءمۇسىن، سۋرەتى ەستەن تاندىرعان! سول اسەردەن مەشىن جىلى دەسە كوزىمىزگە مايمىل ەلەستەيدى... مەنىڭ ويىمشا وسىلاي. سىزدەر نە دەيسىزدەر؟

 سەرىك ابىكەن، «پاراسات» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى

«ايقىن»