شاڭدى جورىق ءھام قالماق كوشى
بۇل كوش قازىرگى قازاق جەرى ارقانىڭ جايىلىمعا جايلى سولتۇستىك وڭىرىندە 25 جىلداي تۇراقتاپ، 1636 -جىلى دەگەندە ەدىلگە جەتىپ جىعىلدى. بۇل كوشتىڭ ىزىمەن كەيىن ويراتتىڭ قوشۋىت بۇتاعىنىڭ باسشىسى ۇباشى تايجى وزىنە باعىنىشتى 3000 ءتۇتىندى باستاپ، كەلىپ قوسىلدى.
وسىلاي ىلە- تارباعايدى تاستاپ ەدىل بويىنا قونىستانعان ويراتتار بۇدان بىلاي الەم تاريحىندا جاڭادان «قالماق» دەگەن اتپەن بەلگىلى بولدى. ال، ناقتى «قالماق» دەگەن تەرمين ورىس بارلاۋشىسى كاپيتان نيكولاي رىچكوۆتىڭ 1771 -جىلى جارىق كورگەن «جورىق جازبالارىندا» العاش رەت تاڭبالانۋىمەن تۇڭعىش عىلىمي اينالىمعا ەندى.
«قالماق» ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسىنا زەر سالساق، قازاقشا: «اسىپ كەتتى»، «ارنادان اسىپ جايىلدى»، «اسىپ توگىلدى» دەگەن ماعىناعا يە. ياعني، ەدىل بويىنا قونىستانعان ويراتتار بۇرىنعى اتاجۇرتىنان «اسىپ كەتتى» نەمەسە «اۋا كوشتى» دەگەن ۇعىم- اتاۋ كەيىن ۇلىستىڭ اتاۋىنا اينالدى.
ەدىل بويىنا قونىستانعان قالماقتار ايۋكە حاننىڭ (1670-1724) تۇسىندا 1655 -جىلى رەسەي بيلەۋشىسى I پەتر پاتشامەن شارتتاسىپ، پاتشالىقتىڭ تۇستىك شەكاراسىن كاپكاز حالىقتارى مەن تۇرىك شابۋىلىنان قورعاۋدى مىندەتتەپ الدى. ەجەلدەن جاۋىنگەر قالماقتار موينىنا العان مىندەتىن ويداعىداي اتقاردى. اتاپ ايتقاندا:
1681 -جىلى باشقۇرتياعا شابۋىل جاساپ، ولاردى ورىستىڭ قول استىنا قۋىپ كىرگىزدى؛
1709 -جىلى شۆەدتەرگە قارسى پولتاۆا شايقاسىندا ورىستىڭ سويىلىن سوقتى؛
1710 -جىلى تۇرىكتەرگە قارسى مايدانعا قاتىستى؛
1728 -جىلى پەرسيا جورىعىنا ات سالىستى؛
1786 -جىلى ورىس سولداتتارىمەن بىرگە كاپكازدى ويرانداپ، قىرىم حاندىعىنىڭ سوڭعى دەمىن تاۋىستى؛
1814 -جىلى ورىس- فرانسۋز مايدانى وتكەن اتاقتى بورودينا شايقاسىندا قالماقتار اسقان ەرلىگىمەن كوزگە ءتۇستى.
فرانسۋز پاتشاسى ناپەلەون بوناپارت رەسەي پاتشاسى I الەكساندرعا جازعان حاتىندا: «ءسىز بەن ءبىزدىڭ مايدان ادامزات تاريحىندا ءوزىنىڭ كوركەم تالعامىن ساقتاپ، اسكەري ونەردىڭ ەرەكشە ۇلگىسى رەتىندە تاريحتا قالۋى ءتيىس ەدى. ءبىراق ءسىزدىڭ ارميا ساپىندا پايدا بولعان جابايىلار (قالماق جاساعىن ايتادى) ءبىزدىڭ ءماندى- ماعىنالى سوعىس ونەرىن كورسەتۋىمىزگە مۇمكىندىك بەرەر ەمەس. بۇنداي جابايىلاردى ايداپ سالىپ، ۇلى رۋس ارمياسى ولاردىڭ ارتىنا تىعىلىپ قالۋى جاراسپايتىن قىلىق. مەن بۇنداي جابايىلارمەن ەمەس، وزىمىزگە ساي ورىس سولداتتارىمەن سوعىسۋدى قالايمىن» دەگەنى بار.
وسىلاي ەدىل بويىندا 143 جىل ءومىرىن وتكىزگەن قالماقتار 1771 -جىلى ۇباش حاننىڭ باستاۋىمەن ەجەلگى جەرى ىلە- تارباعاتايعا قايتا كوشتى. كوشۋگە دايىندىق بارىسىندا، ورىس ۇلىقتارى كۇدىكتەنبەس ءۇشىن ولار: «ءبىز قىستىڭ اياعىندا قازاقتارعا قارسى اسا قۋاتتى شابۋىل باستايمىز، ولاردى پاتشاعا تولىق باعىندىرىپ بەرەمىز، سول ءۇشىن قىستاي جاسايمىز» دەپ الدادى.
وسى ءبىر جاۋىنگەر حالىقتىڭ اتاجۇرتىنا قايتا كوشۋىنە سەبەپ بولعان دۇنيە:
1761 - جىلى قالماق حاندىعىنىڭ باسقارۋ جۇيەسىندەگى حاندىق باسقارۋ رەسەي تاراپىنان جويىلۋى.
قاراشەكپەندىلەردىڭ كوپتەپ قونىستاندىرىلۋى.
بۋددا دىنىندەگى قالماقتى حريستيانعا شوقىندىرۋ ەتەك الدى.
ءدال وسى شامادا ويرات حاندىعى قىتايدىڭ ءمانجۋ- شين يمپەرياسىنىڭ كۇشتى شابۋىلىنا ۇشىراپ، تۇگەلگە جۋىق قىرىلدى دا، شىعىستاعى اتاجۇرتى يەن- تەگىن بوساپ قالدى.
1770 -جىلى ەلدىڭ تىزگىنىن ۇستاعان ۇباشى جانە سەرەن تايجىلار ەلىن باستاپ، بايىرعى اتامەكەنىنە قايتا ورالۋ جونىندە ۇگىت جۇرگىزدى. ءسويتىپ، كۇللى قالماق ءتۇپ قوپارىلىپ جوڭعاريا جۇرتىنا كوشۋگە بەل بايلادى.
كوش قاڭتار ايىنىڭ باسىنا جوسپارلاندى. قالماقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى تورعاۋىتتار ەدىلدىڭ سول جاعاسى شىعىس بەتىنە قونىستانسا، دوربەت پەن قوشۋىتتار ەدىلدىڭ باتىس جاعالاۋىندا بولاتىن. الايدا، كۇللى قالماق ءتۇپ قوپارىلاتىن 5 -قاڭتار كۇنى قاتتى ايازدىڭ سالدارىنان ەدىلدىڭ مۇزى قاق ايىرىلىپ، سول قاباقتاعى 11198 شاڭىراق داريادان وتە الماي رەسەي شەبىندە ماڭگىلىككە قالىپ قويدى.
ال، قاڭتاردا قوپارىلىپ شىعىستى بەتكە الىپ، جولعا شىققان كوشتىڭ ناق سانى - 30909 شاڭىراق، شامامەن 180-200 مىڭ ادام. كوشتى قورعاۋعا ءتيىس قارۋلى قولدىڭ ءوزى - 40 مىڭ. بۇل سالقار كوش قالايدا، قازاقيانى باسىپ وتۋگە ءتيىس، باسقا جول جوق. پاتشا بۇلاردى قايتارىپ كەلۋگە جايىق كازاك- ورىس جاساعىن جۇمسايدى. ولار قالماقتارمەن شايقاسۋدان بىردەن باس تارتادى. ال، گەنەرال تراۋبەنبەرگ باسقارعان ۇكىمەت اسكەرلەرى، اۋىر قارۋ- جاراعىن سۇيرەتىپ جولعا شىققانىمەن كوشكە جەتە الماي ارىپ- شارشاپ ورتا جولدان كەرى قايتادى.
ءوز اسكەرلەرىنەن قايىر بولماعان سوڭ رەسەي ۇكىمەتى كوشىپ بارا جاتقان قارا قۇرىم قالماقتى «توناڭدار، قىرىپ- جويىڭدار» دەپ قازاقتىڭ حان- سۇلتاندارىنا تاپسىرادى. ونسىز دا جولىنداعى قازاق اۋىلدارىن باسىپ- جانشىپ شىعىستى بەتكە العان قالماق كوشىن توناپ- تالاۋعا قازاقتاردا كەت ءارى ەمەس ەدى. ويتكەنى، اتاقتى «اقتابان- شۇبىرىندىنىڭ» جاراسى ءالى جازىلا قويماعان زامان.
اۋەلى قالماق شابۋعا كىشى ءجۇز بيلەۋشىسى نۇرالى اسكەر جيناپ اتتانادى. ىرعىزدى كەسىپ ءوتىپ شىعىسقا تارتقان قالماق كوشى بارعان سايىن قازاقتاردىڭ سوققىسىنا ءجيى ۇشىرايدى. قانشاما قالماق وتباسى كوشكە ىلەسە الماي قازاقتاردىڭ قولىنا تىرىدەي ءتۇستى. قالماقتاردا بەرىسپەي العا جىلجۋمەن بولدى. ماۋسىم ايىندا كوشتىڭ الدى بالقاشقا بارىپ تىرەلدى. ءدال وسى جەردە ابىلاي ءوزى باستاعان، نۇرالى، ءادىل، ورىس سۇلتاندار قوستاعان قازاقتىڭ 50 مىڭ ساربازى قالماقتاردى قورشادى.
قالماقتار ابىلايدان «جانساۋعا» سۇراپ، اسا قوماقتى سىي- سياپات ۇسىنادى. تاريحشىلار پىكىرىنە جۇگىنسەك، ابىلاي ارنايى حان كەڭەسىن شاقىرعان، پىكىر ەكىگە جارىلعان، ءبىرىنشىسى پىكىر - كوشكەن ەلگە تيىسپەيىك ءوز جولىمەن جۇرە بەرسىن دەسە، ەكىنشى پىكىر - قالماقتار كونسە بۇقارا قىلىپ قوسىپ الايىق، كونبەسە قىرۋ كەرەك دەگەنگە توقتالدى.
ال، ابىلاي ساياساتى: قالماققا تيىسپەۋ بولعان دەيدى. كەيبىر تاريحشىلار بۇل ىستە حان دۇنيەگە قىزىعىپ، وسىلاي شەشىمگە كەلدى دەسە، جازۋشى- تاريحشى مۇحتار ماعاۋين، جوڭعاردى جۇتىپ، شىعىستان زورايىپ كەلە جاتقان ءمانجۋ- شين ايداھارمەن قازاق شەبىن بەتپە- بەت قالدىرماي، ەكى ورتاعا مىنا كوشكەن قالماقتى قونىستاندىرىپ، قىتاي قاۋىپىن الاستاتۋ بولدى، دەيدى.
الايدا، قازاق كەڭەسى ءبىر شەشىمگە كەلە الماي ءوزارا ىرعاسىپ جاتقاندا، ماناعى ءبىتىم سۇراعان قالماقتار وزدەرى شابۋىلعا شىعادى. ءسويتىپ، ءبىتىم جايىندا قالىپ قازاق- قالماق قىرقىسى باستالادى. قازاقتار اۋەلى بالقاشتىڭ جاعاسىن يەلەنىپ الىپ، قالماقتاردىڭ تاڭدايىنا سۋ تيگىزبەيدى. ۇزاق جولدان قالجىراعان قالماق كوشى ىدىراپ، توز- توزى شىعادى. كوبى قازاقتاردىڭ قولىنا ءتۇستى.
قىسقاسى، ەدىلدەن كوشپەن 200 مىڭ قالماقتان اتاجۇرتى تارباعاتايعا 15-20 مىڭ ادام عانا ءتىرى جەتتى. تاريحتا قالماق كوشكەن «شاڭدى جورىق» اتالىپ كەتكەن ۇزىن- سونار قاقتىعىستا ارعىن جاناتاي باتىر قازا تاپسا، قالماقتى شەكارا اسىرىپ تاستاپ قايتقان جولدا اتاقتى ۋاق بايان باتىر دۇنيە سالادى.
بەكەن قايرات ۇلى،
namys.kz