كوش- كەرۋەنگە ەندى كەدەرگى جوق

 استانا. قازاقپارات - الىستاعى اعايىن اتاجۇرتقا ۇكىلى ۇمىتپەن قاراپ، الاڭ كوڭىلمەن تىرلىك كەشىپ كەلەدى. الاش بالاسىنىڭ اراسىن الا باعاندار الىستاتقىسى كەلگەنىمەن، تاۋەلسىز ەلدىڭ تارتىلىس كۇشى بارىنەن دە مىقتى ەكەنى انىق.

 وسىدان ەكى جىل بۇرىن پارلامەنت قابىلداعان زاڭ قازاق ەلىنە بەت تۇزەگەن كوش- كەرۋەننىڭ جولىنا كادىمگىدەي كەدەرگى كەلتىرگەندى. جاقىندا وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىراتىنداي قۇجات قابىلداندى. وسى زاڭ جونىندە، جالپى كوشى- قوننىڭ جاي- جاعدايى توڭىرەگىندە دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە الەۋمەتتىك دامۋ مينيسترلىگى ەڭبەك، الەۋمەتتىك قورعاۋ جانە كوشى- قون كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى اسلان قارجاۋبايەۆپەن اڭگىمەلەسكەن ەدىك.

- «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە حالىقتىڭ كوشى- قونى جانە جۇمىسپەن قامتىلۋى ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭى قابىلدانىپ، وعان مەملەكەت باسشىسى قول قويدى.

كوشى- قون ماسەلەسىنە قاتىستى وسىدان ەكى جىل بۇرىن قابىلدانعان زاڭ اتاجۇرتقا اتباسىن بۇرعان كوش- كەرۋەننىڭ قارقىنىن باسەڭدەتىپ جىبەردى. ويتكەنى، اتالعان زاڭعا سايكەس، ورالمان مارتەبەسى ەتنوستىق قازاقتارعا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى ايقىنداعان وڭىرلەرگە قونىستانعان اعايىندارعا عانا بەرىلەتىن بولدى. ال ۇكىمەت ايقىنداماعان جەرلەردە تۇرۋعا ىقتيارحات الۋ ءۇشىن ولار ءوز تولەم قابىلەتتىلىگىن راستاۋعا ءتيىس- تۇعىن (وتباسىنىڭ ءاربىر مۇشەسىنە ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەرگە شامامەن 2,5 ميلليون تەڭگە ورنالاستىرۋ مىندەتتەلدى) . قانداستاردىڭ ازاماتتىققا ورالمان مارتەبەسىن العان سوڭ 4 جىلدان كەيىن عانا قۇقىعى بار ەدى. ال جاقىندا قابىلدانعان زاڭدا جاتجۇرتتاعى اعايىنداردىڭ قونىس اۋدارۋىنا كەدەرگى بولعان نورمالار الىنىپ تاستالدى.

- ءسوزدىڭ ورايىندا سۇراي كەتەيىك، 2013 -جىلى قابىلدانعان زاڭنان كەيىن كوشىپ كەلۋشىلەر سانى قانشالىقتى تومەندەدى؟ وسىنى ايتا كەتسەڭىز.

- سول زاڭ قابىلدانعانعا دەيىنگى ەلىمىزگە كوش باسىن بۇرعان اعايىندار سانى تومەندەگىدەي: 2011 -جىلى -  14803 وتباسى (47112 ادام) ، 2012 -جىلى -  15109 وتباسى (39401 ادام) ، 2013 -جىلى -  15338 وتباسى (33952 ادام) . ال اتالعان زاڭ قابىلدانعاننان كەيىنگى ەكى جىلدا مۇلدەم تومەندەدى. 2014 -جىلى  3792 وتباسى (8 247 ادام) كوشىپ كەلگەن بولسا، بىلتىرعى توعىز ايدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا 3,5 مىڭ ادام عانا قونىس اۋداردى. ەندىگى جەردە كوشى- قون ماسەلەسىندە سەڭ قوزعالىپ، اتاجۇرتقا قاراي اعىلعان اعايىندار سانى ارتا تۇسەدى دەگەن سەنىمىمىز بار.

- سولاي بولارىنان ءبىز دە ءۇمىتتىمىز. ەندەشە، باۋىرلارىمىزدىڭ شوعىرىمەن كەلۋىنە جاعداي جاسايتىن زاڭنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە توقتالا كەتسەڭىز.

- ەڭ الدىمەن، اتاجۇرتقا كوشىپ كەلگەن اعايىندار، قونىستانعان وڭىرىنە قاراماستان، ورالمان مارتەبەسىنە يە بولادى، سونداي- اق، ولار قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن تۇرعىلىقتى تۇرۋعا رۇقسات العاننان كەيىن 1  جىل مەرزىمدە، ءوتىنىش بەرگەن كۇننەن باستاپ 3 اي ىشىندە جەڭىلدەتىلگەن تارتىپپەن الا الادى. بۇرىن ولار قازاقستاندا 4  جىل تۇراقتى تۇرۋعا مىندەتتى ەدى. سونداي- اق، قابىلدانعان زاڭعا سايكەس، قازاقستاندا تۇراقتى تۇرۋعا ىقتيارحات الۋ ءۇشىن تۇراتىن وڭىرىنە قاراماستان، ەتنوستىق قازاقتاردان ءوزىنىڭ تولەم قابىلەتىن راستاۋ دا تالاپ ەتىلمەيدى. ال اعايىندار ۇكىمەت بەلگىلەگەن وڭىرلەرگە قونىستانعان جاعدايدا جۇمىسپەن قامتۋ بويىنشا شارالار شەڭبەرىندە ولارعا كولىك شىعىندارىن وتەيتىن (وتاعاسىنا 50 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش مولشەرىندە، ءاربىر وتباسى مۇشەسىنە 35 ا ە ك مولشەرىندە) ، قىزمەتتىك تۇرعىن ءۇي نەمەسە جاتاقحانادان بولمە بەرۋدى قۇرايتىن الەۋمەتتىك پاكەت كوزدەلۋدە. ەلىمىزدىڭ ءبىر وڭىرىنەن ۇكىمەت ايقىنداعان ەكىنشى وڭىرگە قونىستانعان باۋىرلاردىڭ دا الەۋمەتتىك قولداۋدى الۋعا مۇمكىندىگى بار.

- ۇكىمەت ايقىنداعان وڭىرلەرگە قونىستانعان قانداستارىمىزعا الەۋمەتتىك پاكەت جيىنتىعى كوزدەلۋدە ەكەن. بۇل نەدەن تۋىنداپ وتىر؟

- بۇرىن- سوڭدى اتاجۇرتقا ورالعان اعايىنداردىڭ باسىم كوپشىلىگى وڭتۇستىك، باتىس وڭىرلەرگە قونىستانعانى ءمالىم. ءبىر جاعى ولار شەكارالاس ەلدەن كەلگەننەن كەيىن سول وڭىرلەرگە ورىن تەپكەندى قولايلى كوردى. ەكىنشى جاعىنان، وزدەرى ءۇشىن تابيعاتى، اۋا رايى بەيىم ايماقتارعا تۇراقتاعاندى ءجون سانادى.

2013 -جىلى جۇرگىزىلگەن ساراپتامالىق زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە 2050 -جىلعا قاراي ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك وڭىرلەرىندە جۇمىس كۇشى ازايىپ، كەرىسىنشە وڭتۇستىك وڭىرلەردە ارتىق جۇمىس كۇشى كۇرت ارتادى. ماسەلەن، جاڭا عاسىردىڭ ورتا شەنىندە وڭتۇستىك وڭىرلەردىڭ حالقى 5 ميلليون ادامعا كوبەيسە، سولتۇستىك ءوڭىر حالقى 1 ميلليون ادامعا ازايادى دەپ بولجام جاسالىپ وتىر. مىنە، وسىنداي ساراپتامالىق تالداۋلاردان كەيىن ۇكىمەت سولتۇستىك وڭىرلەردە جۇمىس كۇشىنە دەگەن سۇرانىستى قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن الەۋمەتتىك ىنتالاندىرۋعا باسىمدىق بەرەدى. سول سەبەپتى ۇكىمەت بەلگىلەگەن وڭىرلەرگە قونىستانعان جاعدايدا جۇمىسپەن قامتۋ بويىنشا شارالار شەڭبەرىندە ولارعا كولىك شىعىندارىن وتەيتىن، قىزمەتتىك تۇرعىن ءۇي نەمەسە جاتاقحانادان بولمە بەرۋدى قۇرايتىن الەۋمەتتىك پاكەت ازىرلەنىپ جاتىر.

- بۇرىن- سوڭدى اعايىنداردىڭ ومىرىندە كەزدەسكەن تاجىريبە عوي، ورالمان رەتىندە سولتۇستىكتە، باتىستا تىركەلىپ، الەۋمەتتىك كومەكتى العاننان كەيىن جىل قۇسىنداي جىلى جاققا ءبىرجولا قونىس اۋداراتىن ادەت تە بار ەدى...

- وتكەن كەزەڭنىڭ ولقىلىقتارى دا ەسكەرىلدى، ارينە. ونىڭ ۇستىنە قازىرگىدەي قيىن- قىستاۋ كەزەڭدە قازىنانىڭ قارجىسىن ماقساتتى باعىتىنا جۇمساۋ قاتاڭ تالاپ ەتىلەدى. سول سەبەپتى ءارى زاڭدا بەلگىلەنگەن نورماعا سايكەس، قارجى كەرى قايتارىپ الىناتىن تەتىك تە ويلاستىرىلعان. ماسەلەن، ۇكىمەت ايقىنداعان، العاشقى قونىستانعان وڭىردەن 5  جىل مەرزىمنەن بۇرىن قونىس اۋدارىپ كەتكەندەردىڭ العان كومەكتەرىن قايتارۋ مىندەتتەرى قاراستىرىلعان. بۇل زاڭدى دا. ويتكەنى، وتاندىق ەكونوميكانىڭ قيىندىعىنا قاراماستان، مەملەكەت اتاجۇرتقا كەلەتىندەرگە قازىنادان قارجى ءبولىپ وتىر ەمەس پە.

- كەيبىر اعايىندارىمىزدىڭ كەلگەن ەلىنىڭ ازاماتتىعىن قيماي، قازاقستاننىڭ ازاماتتىعىن الۋعا اسىقپاي ءجۇرىپ الاتىنى بار. سەبەبى، شەكارادان كەدەرگىسىز وتۋگە ءتيىمدى، ەندى ءبىرى سول ەلدىڭ ءسال دە بولسا جوعارىلاۋ زەينەتاقىسىن قيمايدى دەگەندەي...

- ءومىر بولعان سوڭ نەشە ءتۇرلى جاعداي كەزدەسىپ جاتادى عوي. ايتسە دە، اتاجۇرتقا كەلگەن ەكەنسىڭ، قازاقستاننىڭ ازاماتتىعىن تەزىرەك العانعا نە جەتسىن! جوعارىدا ايتتىق قوي، ازاماتتىق الۋ جەڭىلدەتىلدى، ءارى كەتكەندە 6 ايدىڭ ىشىندە اعايىنداردىڭ قازاقستاننىڭ ازاماتى اتانۋعا تولىق مۇمكىندىگى بار. ازاماتتىق العان سوڭ ورالمان مارتەبەسى بىردەن جويىلادى. ال قازاقستاننىڭ ازاماتتىعىن الماعان كۇننىڭ وزىندە ورالمان مارتەبەسىن العاننان كەيىن ءبىر جىلدان سوڭ، ول ءوزىنىڭ كۇشىن جويادى.

- ۇكىمەت ايقىنداعان وڭىرلەرگە ەمەس، ءوز تاڭداۋلارىنا قاراي ورنىققان قانداستارىمىز باسقالار سياقتى الەۋمەتتىك جەڭىلدىكتەردى پايدالانا الا ما؟

- ەتنوستىق كوشى- قون ەلىمىزدىڭ دەموگرافيالىق جانە الەۋمەتتىك ۇردىستەرىنە ەلەۋلى ىقپال ەتەدى. اتاجۇرتقا اتباسىن بۇرعان قانداستارىمىز تاۋەلسىز ەتنودەموگرافيالىق احۋالدى قالىپتاستىرۋدىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىلارى بولىپ تابىلادى. قازىرگى ۋاقىتتا ورالمانداردىڭ ۇلەس سالماعى ەلىمىزدەگى حالىق سانىنىڭ% 6 ىنا جۋىقتادى. سوندىقتان وتانىنا ورالعان اعايىندارىمىزدىڭ قازاقستاننىڭ ازاماتتارىنا تيەسىلى الەۋمەتتىك جاردەماقىلاردى الۋعا تولىقتاي قۇقىعى بار.

- بۇگىنگى كۇنى قانشا اعايىن ورالمان مارتەبەسىن الىپ، ازاماتتىقتان ۇمىتكەر بولۋعا ءازىر وتىر؟

-  قازىر 12 مىڭداي ادام ورالمان مارتەبەسىنەن ءۇمىتتى.

- الىستان كەلگەن اعايىندى قاعازباستىلىق شارشاتادى. ازاماتتىق الۋ مەن الەۋمەتتىك كومەك الۋ ءۇشىن سابىلىپ، دەلدالدارعا جەم بولىپ جۇرگەنى. وسىنداي پروبلەمالاردىڭ ءتۇيىنى زاڭدا قالاي شەشىمىن تاپتى؟

- ول راس. بۇرىن قانداستارىمىزدىڭ قازاقستان ازاماتتىعىن العانعا دەيىن جەكە سايكەستەندىرۋ نومىرلەرى (ي ي ن) بولماعاندىقتان، بالالارىن مەكتەپكە، بالاباقشاعا ورنالاستىرۋدا، ەمحانا مەن اۋرۋحاناعا تىركەلىپ، ەم قابىلداۋدا، زەينەتاقى جارنالارىن جانە الەۋمەتتىك تولەمدەردى اۋدارۋدا اجەپتاۋىر قيىندىقتار كەزدەسەتىندى. بۇل ماسەلە دە وڭ شەشىمىن تاپتى، ەندى جەكە سايكەستەندىرۋ ءنومىرى ورالمان مارتەبەسىن العاننان باستاپ بەرىلەدى.

- قونىس اۋدارعان ەلىنەن سوتتىلىعى تۋرالى انىقتاما اكەلۋدىڭ دە ماشاقاتى كوپ ەكەندىگى قوعامدىق پىكىردى قوزداتىپ جىبەردى. بۇل انىقتاما، اسىرەسە، قىتايلىق قانداستارىمىزدىڭ جانىنا اۋىر ءتيدى. اتالعان ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى تارقاتىلدى ما؟

- ىشكى ىستەر مينيسترلىگى قىتايدان قونىس اۋدارعان اعايىنداردىڭ سوتتىلىعى تۋرالى انىقتامانى الۋعا قاتىستى ماسەلەنى قىتايداعى قازاقستان ەلشىلىگى ارقىلى زەردەلەدى. ناتيجەسىندە، انىقتامانى قىتايدىڭ ءار پروۆينتسياسى وزدەرىنىڭ ۇلگىلەرىمەن بەرەتىندىگى، ءبىراق وتەلمەگەن سوتتىلىعى بار ادامداردىڭ ەلدەن شىعۋىنا بايلانىستى ماسەلە تەرەڭ زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىندىگى انىقتالدى. ەلىمىزدىڭ ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ وكىلدەرى الداعى ۋاقىتتا قىتايدىڭ قازاقستانداعى ەلشىسىمەن كەزدەسىپ، وسى باعىتتاعى جۇمىستى جالعاستىراتىن بولادى. جالپى، بۇل ماسەلە حالىقارالىق كەلىسىمشارتتارمەن نەمەسە ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىمەن رەتتەلۋگە ءتيىس.

- اتاجۇرتقا قونىس اۋدارۋشى اعايىندارىمىز جەكە مەنشىگىندەگى كولىگى مەن مۇلكىن الىپ كەلەر بولسا، قازاقستاندىق كەدەندە قاڭتارىپ قويماي ما؟

- كەدەن كودەكسىنىڭ تالاپتارىنا سايكەس، ەتنوستىق قازاقتار ءوزىنىڭ جەكە پايدالانۋىنداعى مۇلكىنە، ونىڭ ىشىندە جەكە كولىگىنە كەدەندىك تولەم تولەۋدەن بوساتىلادى.

- بۇگىنگە دەيىن اتاجۇرتقا ورالعان اعايىنداردىڭ دەنى قاي ەلدەن كەلدى؟ قانشا قانداسىمىز وتانىنا ورالدى؟

- ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى شيرەك عاسىرعا جۋىق ۋاقىت ىشىندە اتاجۇرتقا  325 260 وتباسى، ياعني  955894 ادام قونىس اۋداردى. كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ باسىم كوپشىلىگىن وزبەكستاننان كەلگەندەر قۇرايدى. ولار - بۇكىل ورالمانداردىڭ 61,6 پايىزىنا تەڭ. ەكىنشى ورىندا قىتايدان كەلگەن قانداستارىمىز بولسا (14,2 پايىز) ، ۇشتىكتى موڭعوليالىق اعايىندارىمىز تۇيىندەيدى (9,2 پايىز) . تۇرىكمەنستاندىق تۋىستار تورتتىكتى تۇگەلدەسە (6,8 پايىز) ، رەسەيدەن قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ سانى ايتارلىقتاي ەمەس (4,6 پايىز) . تاجىكستان مەن قىرعىزستاننان قونىس اۋدارعان باۋىرلار سانى بىردەي (1,1 پايىز) .

ءبىر اتاپ وتەرلىگى، بۇلاردىڭ بارلىعى ورالمان مارتەبەسىن العان اعايىندارىمىزدىڭ سانى. ايتپەسە، مۇنىڭ سىرتىندا وزدىگىنەن كوشىپ كەلىپ، ءوز ءتۇتىنىن ءوزى تۇتەتىپ جاتقان قانداستارىمىز دا بار. ەندەشە، اتاجۇرتقا اتباسىن بۇرعان قانداستارىمىزدىڭ سانى 1 ميلليوننان اسىپ جىعىلادى دەپ اۋىز تولتىرىپ ايتۋعا بولادى.

- سۇحبات بارىسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى ايقىنداعان وڭىرلەر تۋرالى بىرنەشە مارتە ايتتىڭىز. بۇل وڭىرلەرگە قاي وبلىستار ەنەدى؟

- 2013 -جىلى كوشى- قونعا قاتىستى قابىلدانعان زاڭعا سايكەس، ۇكىمەت قاۋلىسىمەن ايقىنداعان وڭىرلەرگە اقمولا، اتىراۋ، باتىس قازاقستان، قوستاناي، پاۆلودار، سولتۇستىك قازاقستان، شىعىس قازاقستان وبلىستارى ەنگەن بولاتىن. ال الداعى ۋاقىتتا دا ورالمانداردىڭ وڭىرلەرگە ورنالاسۋىن ايقىنداۋ ۇكىمەتتىڭ قۇزىرەتى شەڭبەرىندە شەشىمىن تاۋىپ، ارنايى قاۋلى قابىلدانادى.

- اعايىنداردى مازالاعان كەلەر كۇننىڭ باستى ساۋالى. بيىلعى جىلدىڭ بيۋدجەتىندە قانداستارىمىز ءۇشىن قانشا مولشەردە قارجى قاراستىرىلعان؟

- 2016 -جىلعا ارنالعان رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتە 1259 وتباسىنا قارجى قاراستىرىلىپ وتىر. 889256 6  مىڭ تەڭگە تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋگە جانە    341152 مىڭ تەڭگە كولىك شىعىنىن وتەۋگە ارنالعان.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

اڭگىمەلەسكەن

عابيت ىسكەندەر ۇلى،

«ەگەمەن قازاقستان» .

«كوپ حالىق جوعالمايدى كوپتىگىمەن، مىقتى بولماي بولمايدى ال بىزدەرگە!» . قازاقتىڭ قادىر اقىنى قالت ايتپايدى عوي. مىناۋ الماعايىپ زاماندا اتاجۇرتقا جەتىپ جىعىلۋ كەرەك بولىپ تۇر نامىسى بار قازاققا، باسقانىڭ باۋىرىنا ءسىڭىسىپ كەتپەس ءۇشىن. مەملەكەت قانا ەمەس، قوعام بولىپ، باي- باعلان باس بولىپ قولعا الاتىن ىرگەلى شارۋا بۇل. «...ۇلتان بولاتىنداردى» ۇلىقتايتىن كەز قازىر!