قانداي قانداستارىمىزعا ازاماتتىق مۇلدەم بەرىلمەيدى؟

استانا. قازاقپارات - ءماجىلىس دەپۋتاتى، «نۇر وتان» ح د پ فراكسياسىنىڭ مۇشەسى، ماجىلىستەگى «نۇر وتان» ح د پ فراكسياسى جانىنداعى وڭىرلىك ساياسات جانە ماسليحاتتارمەن جۇمىس جونىندەگى كەڭەستىڭ ءتورايىمى، اتالعان زاڭ جوباسى بويىنشا قۇرىلعان جۇمىس توبىنىڭ جەتەكشىسى گۇلنار سەيىتماعانبەتوۆامەن بولعان سۇحباتتى ۇسىنامىز.

- گۇلنار سۇلەيمەن قىزى، وسى جۋىردا ءماجىلىس ماڭىزدى ءبىر زاڭ جوباسىن ماقۇلدادى. بۇل تەك ەلىمىزدەگى تۇرعىندار عانا ەمەس، شەتەلدەگى قانداستارىمىز دا ەلەڭدەپ كۇتىپ وتىرعان زاڭ جوباسى دەۋگە تولىق نەگىز بار. وسى زاڭدى قابىلداۋداعى ونىڭ ماقساتى قانداي، سونداي- اق قانداي جۇمىستار اتقارىلدى؟

- بۇل قۇجاتتىڭ تولىق اتاۋى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە حالىقتىڭ كوشى- قونى جانە جۇمىسپەن قامتىلۋى ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭىنىڭ جوباسى دەپ اتالادى. ۇكىمەت ۇسىنعان وسى زاڭ جوباسى ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ كوشى- قونى، ىشكى كوشى- قون ماسەلەلەرىن جەتىلدىرۋگە باعىتتالعان. بۇل زاڭ جوباسى قازاقستان پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ 2014 -جىلعى 4 - مامىرداعى تاپسىرماسىنا سايكەس ازىرلەنگەن.

وسى زاڭ جوباسى بويىنشا قولدانىستاعى ەكى كودەكسكە جانە 12 زاڭعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلدى.

 قولىمىزدا بار مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، تاۋەلسىزدىك جىلدارى ەلىمىزگە شەتەلدەن 1 ميلليونعا جۋىق قازاق كوشىپ كەلدى. بۇل -  ەل تۇرعىندارىنىڭ 5,5 پايىزى. دەگەنمەن شەتەلدە ءالى دە كوپتەگەن قانداستارىمىز تۇرىپ جاتىر. 2013 -جىلى زاڭعا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەرگە وراي كوشى- قوننىڭ ۇدەرىسى باياۋلاپ قالدى. سەبەبى وندا ءبىرتالاي كەدەرگى بولعان ەدى. ال مىنا زاڭ جوباسىنىڭ ەڭ باستى جاڭالىعى -  ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ كوشى- قونى توڭىرەگىندە تۋىنداپ وتىرعان ماسەلەلەردى شەشۋدە، سولاردى جەڭىلدەتۋدە ءبىرقاتار ناقتى- ناقتى جاڭا نورمالار قابىلدانۋىمەن ەرەكشە ەكەنىن ايتا كەتۋىم كەرەك. ۇكىمەتتەن دە بىرنەشە جاڭا نورما كەلىپ تۇسكەن ەدى، ءبىراق دەپۋتاتتار تاراپىنان ولار جەتىلدىرىلدى.

 ايتالىق، بۇرىنعى زاڭ بويىنشا بىزگە شەتەلدەن كەلگەن قازاقتار ازاماتتىق الۋى ءۇشىن اۋەلى قازاقستاندا ءتورت جىل تۇرۋى مىندەتتى بولعان ەدى جانە ءوزىنىڭ تولەم قابىلەتىن راستاۋى قاجەت بولاتىن. بەلگىلى ءبىر مولشەردە 2 ميلليون تەڭگەدەن استام قاراجاتتى بانكىلىك ەسەپشوتقا قۇيۋى كەرەك بولدى. سول سياقتى، ۇكىمەت ايقىنداعان وڭىرگە بارۋى مىندەتتەلدى. سوندا عانا ورالمان مارتەبەسىن الدى، ازداعان جەڭىلدىكتەر بەرىلدى. ال باسقا وڭىرگە كوشىپ كەلسە، ولارعا ورالمان مارتەبەسى بەرىلمەي، ءبىرقاتار قيىندىقتارعا ۇشىرادى. ەندى ءبىز جاڭا زاڭمەن وسى كەدەرگىلەردىڭ ءبارىن الىپ تاستادىق دەۋىمىزگە بولادى.

 بىرىنشىدەن، زاڭ كۇشىنە ەنگەننەن كەيىن كەلەتىن ەتنيكالىق قازاقتار قونىستانعان وڭىرىنە قاراماستان، قازاقستاننىڭ قاي وبلىسىنا كەلسە دە، ورالمان مارتەبەسىن الا الادى. ەكىنشىدەن، ءتورت جىل تۇرۋعا مىندەتتى ەمەس، قازاقستان ازاماتتىعىن ءبىر جىلدىڭ ىشىندە الا الادى. جالپى، ءوتىنىش بەرگەن كۇننەن باستاپ، ءۇش ايدىڭ ىشىندە دە الۋ مۇمكىندىگى بار. ءبىراق ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ازاماتتىقتى الىپ بولۋى كەرەك. تولەم قابىلەتىن راستاۋ تالاپ ەتىلمەيدى. كەدەرگى كەلتىرگەن وسى ءۇش ماسەلە بويىنشا ءبىز ءبىرتالاي جەڭىلدىكتەر جاسادىق. سوندىقتان قانداستارىمىزدىڭ كوشى- قونى الداعى ۋاقىتتا قايتادان جاندانا تۇسەدى دەپ ويلايمىز.

 دەپۋتاتتار ءبىرقاتار ۇسىنىستارىن بەردى، جۇمىس توبىنىڭ قۇرامىنا قانداستارىمىزدى بىرىكتىرەتىن قوعامدىق ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى ەندى. ونىڭ ءبىرى «جەبەۋ» قوعامدىق ۇيىمىنان اۋىت مۇقيبەك دەگەن ازامات، ول قىتاي قازاقتارىنىڭ پروبلەمالارىن جاقسى بىلەدى، ءوزى دە سول جاقتان كوشىپ كەلگەن. ەكىنشىسى قايرات بوداۋحان ەسىمدى ازامات، ول كەزىندە موڭعوليادان قونىس اۋدارعان. وسىلايشا، ءوزىمىز بىلمەيتىن قانداي ىشكى پروبلەمالار بار ەكەنىن ءبىلۋ ماقساتىندا جانە ولاردى شەشۋ ءۇشىن ءبىز شەتەلدە تۇراتىن ەكى ۇلكەن دياسپورانىڭ وكىلدەرىن جۇمىس توبىنا قوسىپ، زاڭ جوباسىن تالقىلاعان بارلىق جينالىستارىمىزعا قاتىستىردىق.

 العاشقى قابىلدانعان زاڭدارىمىزدا كۆوتا قونىستانعان وڭىرىنە قاراماستان، بەرىلە بەردى عوي. باۋىرلارىمىز قاي جەرگە كەلەم دەسە دە، كۆوتا بەرىلدى. ودان كەيىن كەيبىر ايماقتاردا جۇمىس تابۋدا، تۇرعىن ءۇي الۋدا ماسەلەلەر تۋىنداعاندىقتان جانە سولتۇستىك ايماقتاردا حالىقتىڭ سيرەك ورنالاسقانىنا وراي ۇكىمەت كوشى- قون پروتسەسىن زاڭمەن رەتتەۋدى قولعا العان بولاتىن. ول كەزدە سولتۇستىكتەگى وبلىستارعا بارۋ ءۇشىن وسىنداي قادامدار جاسالعان ەدى. ءبىراق ول كوپتەگەن قايشىلىقتار تۋعىزدى. سەبەبى كەيبىر ادامدار ۇكىمەتتەن كومەك الماي- اق وزدەرى دە كەلگىسى كەلەدى. ءبىراق ازاماتتىق الۋ پروتسەسىن تەزدەتىپ، جەڭىلدەتىلگەن تارتىپپەن العىسى كەلەتىنىن جاسىرمايدى. «ەلگە سالماق سالمايمىن، ءوز جاعدايىمدى ءوزىم رەتكە كەلتىرىپ، تۇرمىسىمدى جاقسارتا الامىن» دەگەندەرگە نەگە كەل دەمەيمىز؟ سوندىقتان ونداي قانداستارىمىزعا دا مۇمكىندىك بەرۋىمىز كەرەك قوي. ولارعا «تەك ءبىز بەلگىلەگەن وڭىرلەرگە باراسىڭ، سوندا عانا ازاماتتىق الاسىڭ» دەپ نەگە كەدەرگى جاساۋىمىز كەرەك؟ ال جاڭا زاڭ جوباسىندا كەدەرگى جوق، ءبارى الىنىپ تاستالدى. قاي جەرگە كوشىپ كەلسە دە، اۋەلى ورالمان مارتەبەسىنە يە بولادى، سوسىن قازاقستان ازاماتتىعىن الادى. ءبىراق ۇكىمەت ايقىنداعان وڭىرلەرگە بارسا، ارنايى قاراستىرىلعان الەۋمەتتىك كومەكتى الا الادى. ايتالىق، قانداسىمىز سولتۇستىك وبلىسقا نە وزگە مەملەكەتپەن شەكارالاس اۋدانعا بارسا، ۇكىمەت ونىڭ جۇگىن تاسىعان، كەلگەن جول شىعاندارىن وتەيدى، سونىمەن بىرگە ءاربىر وتباسى يەسىنە 50 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش (ا ە ك) ، ءاربىر وتباسى مۇشەسىنە 35 ا ە ك كولەمىندە جاردەم بەرىلەدى. جۇمىسپەن قامتىلادى. جالعا بەرىلەتىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتىلەدى. سونداي- اق ونىڭ وسى جالعا بەرىلگەن ءۇيدى 5  جىلدان سوڭ جەكەشەلەندىرىپ الۋعا قۇقىعى بار.

ال ەندى ۇكىمەت ايقىنداماعان، ياعني باسقا وڭىرگە بارسا، ونداي كومەكتەر بەرىلمەيدى. قازاقستاننىڭ بۇكىل ازاماتى سياقتى الەۋمەتتىك جەڭىلدىكتەردى الا الادى. مىسالى، قۇجاتتارىن تاپسىرىپ، زەينەتاقى الادى. مۇگەدەكتىككە بايلانىستى جاردەماقى الۋ قۇقىعى بار.

- زاڭعا ەنگىزىلىپ وتىرعان تاعى قانداي جاڭالىقتار بار؟

- دەپۋتاتتاردىڭ ۇسىنىسى بويىنشا تاعى ءبىر جاڭا زاڭدىق نورما ەنگىزىلدى. بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان شەتەلدەگى قازاقتارعا ءبىلىم گرانتتارىن بەرىپ وتىر. ءبىلىم گرانتتارىنا يە بولىپ نە ءوز بەتىنشە جوعارى وقۋ ورىندارىنا كەلىپ تۇسكەن قازاق جاستارى- نا جەڭىلدەتىلگەن تارتىپپەن قازاقستان ازاماتتىعىن الۋىنا قۇقىق بەرەتىن نورما ەنگىزىلىپ وتىر. بۇل دا بولسا، وڭ باستاما. سەبەبى بۇرىنعى زاڭ نورمالارى بويىنشا ولار ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ءبىلىم الادى، بىتىرگەننەن كەيىن قازاقستاننان شىعىپ كەتۋى كەرەك بولاتىن. ورالمان مارتەبەسىن، ودان كەيىن ازاماتتىقتى الۋ ءۇشىن كوشى- قوننىڭ بۇكىل پروتسەسىنەن ءوتىپ، قايتا كەلۋى قاجەت ەدى. ەندى وقۋعا كەلگەن ەتنيكالىق قازاقتار وقۋعا تۇسكەننەن كەيىن تەحنيكالىق جانە كاسىپتىك، ورتا بىلىمنەن كەيىنگى، جوعارى جانە جوعارى وقۋ ورنىنان كەيىنگى ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنىڭ جاتاقحانالارىندا ۋاقىتشا تىركەلۋگە جانە جەڭىلدەتىلگەن تارتىپپەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىنا قابىلداۋ تۋرالى ءوتىنىشحات بەرۋگە قۇقىعى بار.

سونىمەن قاتار ازاماتتىق الۋ كەزىندە قانداسىمىزدىڭ تىركەگەن جەرى بولۋى تالاپ ەتىلدى. ستۋدەنتتەردىڭ ازاماتتىقتى راسىمدەۋ كەزىندە قيىندىقتار تۋىنداماسىن دەپ جاڭا زاڭدىق نورمالار ەنگىزدىك. قىزمەتتىك نەمەسە جەكە تۇرعىن ءۇيى بولماعان كەزدە ورالمانداردى بەيىمدەۋ جانە ينتەگراتسيالاۋ ورتالىقتارىندا، ۋاقىتشا ورنالاستىرۋ ورتالىقتارىندا نە ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىنىڭ جاتاقحانالارىندا ءبىر جىلدان اسپايتىن مەرزىمگە ۋاقىتشا تىركەلۋگە قۇقىق بەرەتىن نورما قاراستىرىلدى. بۇل دا بولسا، قانداستارىمىزدىڭ ءوز وتانىنا كەلگەندە، از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ازاماتتىعىن الۋعا جانە جاڭا ورتاعا تەز بەيىمدەلىپ كەتۋىنە سەپتىگىن تيگىزەدى دەپ ويلايمىز.

 سونداي- اق ولار ءۇشىن ۆيزانى ۇزارتۋ جونىندە پروبلەما بولىپ كەلدى. سەبەبى ۆيزا ءۇش ايعا بەرىلەدى. وسى مەرزىمدە ازاماتتىعىن، تاعى باسقا ماسەلەلەردى رەتتەي الماسا، ءۇش ايدان كەيىن ءوزى كەلگەن مەملەكەت- كە بارىپ، ۆيزاسىن ۇزارتۋى ءتيىس بولعان. وسىنداي قيىندىقتار بولعان سوڭ، ءبىز ونى جەڭىلدەتىپ، ۆيزانى ۇزارتۋ ماسەلەسىن شەشۋدى ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ قۇزىرەتىنە بەردىك. ياعني اقتوبەگە كەلگەن ادام قايتادان قىتايعا نە يرانعا بارماي- اق، سول جەردەگى ىشكى ىستەر دەپارتامەنتىنە بارىپ، ۆيزاسىن ۇزارتا الادى.

- قانداستارىمىزدى اۋرە- سارساڭعا سالىپ جۇرگەن وسى ءبىر ماسەلە وڭ شەشىمىن تاپقالى تۇر ەكەن.

 -  ءيا. سول سەكىلدى العاشقى زاڭداردا بولعان، كەيىن الىنىپ تاستالعان ءبىر نورما بار. ول وتباسىن بىرىكتىرۋگە بايلانىستى شەتەلدەردە تۇراتىن اعايىن- تۋىستارىن شاقىرۋ ماسەلەسى ەدى. مىسالى، كەيبىر ەلدەردىڭ مەملەكەتتىك ورگانى وتباسىن بىرىكتىرۋ ءۇشىن كۋالاندىرىلعان شاقىرتۋ قاعازىن سۇرايتىنى انىقتالدى. سوعان وراي جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ قۇزىرەتىنە شاقىرتۋ قاعازىن بەرۋ جانە كۋالاندىرۋ جونىندەگى قوسىمشا مىندەتتەر جۇكتەلدى.

بۇگىنگى بار زاڭدا قانداستارىمىزدىڭ ءبىر اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىعى بولسا، ولارعا ازاماتتىق بەرىلمەيدى. مىسالى، كوشەدە بەلگىلەنبەگەن جەردەن ءوتىپ كەتكەن كەزدە نە اۆتوكولىگىمەن جول ەرەجەسىن بۇزىپ، ايىپپۇل سالىنعان بولسا، شەتەلدە نەسيە تولەۋدى كەشىكتىرسە دە، ول اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق بولىپ ەسەپتەلەدى، ونداي ادامدارعا ازاماتتىق بەرۋدەن باس تارتىلىپ كەلدى. وسى نورمانى تىم قاتاڭداۋ دەگەن توقتامعا كەلىپ، ءبىز ونى جەڭىلدەتتىك. « ءبىر رەت بۇزعان» دەگەننىڭ ورنىنا «بىرنەشە رەت بۇزعان جاعدايدا» دەپ وزگەرتتىك.

- ال قانداي قانداستارىمىزعا ازاماتتىق مۇلدەم بەرىلمەيدى؟

 -  قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ شەتەلدىكتەردىڭ قۇقىقتىق جاعدايى تۋرالى زاڭناماسىن بىرنەشە رەت بۇزعان، سونداي- اق اۋىر نەمەسە اسا اۋىر قىلمىسى ءۇشىن الىنباعان نەمەسە جويىلماعان سوتتالعاندىعى بار قانداستارىمىزعا ازاماتتىق بەرىلمەيدى. ادامعا قارسى اۋىر قىلمىس جاساعان، نە بولماسا تەرروريستىك، ەكسترەميستىك وقيعالارعا قاتىسقان نە سونداي كوزقاراستى ۇستانعان ادامدارعا ازاماتتىق بەرۋدەن مۇلدەم باس تارتىلادى. ويتكەنى بۇل مەملەكەتىمىزدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋعا بايلانىستى. ول -  بارلىق ەلدەردىڭ زاڭدارىندا بار نورما. بۇرىنعى زاڭدا جالپى اسا اۋىر قىلمىس جاساپ سوتتالعاندارعا ەلگە كەلۋگە جول جابىق بولاتىن. ءبىز قانداستارىمىز ءۇشىن سونىڭ ءوزىن جۇمسارتتىق. ياعني اسا اۋىر قىلمىسى ءۇشىن الىنباعان نەمەسە جويىلماعان سوتتالعاندىعى بولسا عانا ازاماتتىق بەرۋدەن باس تارتىلادى. بۇرىن سوتتالعان، مەرزىمى وتەلگەن بولسا، ونداي ادامدى قابىلداۋعا بولادى دەپ ويلايمىز. ويتكەنى ول جازاسىن الدى، وتەدى.

دەپۋتاتتار وڭىرلەردە دە ءجيى بولىپ تۇرادى. ماڭعىستاۋ دا شەتەلدەن كەلگەن قانداستارىمىز تىعىز قونىستانعان ايماق. مىسالى، ءوز قالاۋى بويىنشا كوشىپ كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ 21 پايىزى وڭتۇستىك قازاقستانعا تۇراقتاسا، 15 پايىزى الماتى وبلىسىنا، 12,6 پايىزى ماڭعىستاۋ وبلىسىنا بارعان.

زاڭ جوباسىن تالقىلاۋ كەزەڭىندە ايماقتارعا بارعاندا، قانداستارىمىزبەن تىلدەستىك. ءوزىم ماڭعىستاۋعا بارعاندا، «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ وڭىردەگى فيليالىنا كەلىپ، شاعىمدانىپ جۇرگەن ءبىر توپ باۋىرلارىمىزدى جيناپ، وبلىستىق كوشى- قون دەپارتامەنتىندە كەزدەسۋ وتكىزدىم. قولدانىستاعى زاڭ بويىنشا ولار ءتورت جىلعا دەيىن ورالمان كۋالىگىمەن تۇرۋى كەرەك، ازاماتتىعىن ءالى العان جوق. ءبىراق ولاردىڭ بالاسىن مەكتەپكە بەرۋدە، ەمحانا مەن اۋرۋحاناعا بارۋدا، زەينەتاقىسىن الۋدا ءبىر ماسەلە تۋىنداعان ەكەن. ول - جەكە سايكەستەندىرۋ نومىرلەرىنىڭ (ج س ن) بولماۋى. سونىڭ سالدارىنان اقشا تولەمدەرى مەن اقشا اۋدارىمداردى جۇزەگە اسىرۋدا، ونىڭ ىشىندە مىندەتتى زەينەتاقى جارنالارىن جانە الەۋمەتتىك تولەمدەردى اۋدارۋ كەزىندە، سالىقتىق مىندەتتەمەلەرىن ورىنداۋدا، رۇقسات بەرۋ سيپاتىنداعى قۇجاتتاردى بەرۋدە قيىندىقتار تۋىندايدى. جۇمىسقا كەلگەن سوڭ، ءوزىم ۇسىنىس بەردىم. سوعان بايلانىستى «سايكەستەندىرۋ نومىرلەرىنىڭ ۇلتتىق تىزىلىمدەرى تۋرالى» زاڭعا تولىقتىرۋلار ەنگىزىلدى، سوعان سايكەس ورالماننىڭ كۋالىگى جەكە سايكەستەندىرۋ ءنومىرى بار قۇجاتتاردىڭ تىزبەسىنە ەنگىزىلدى. ەندى جاڭا زاڭ كۇشىنە ەنگەننەن كەيىن ورالمان كۋالىگىنە جسن قوسا ەنگىزىلىپ بەرىلەدى، ولار ازاماتتىق العانعا دەيىن جوعارىداعىداي قيىندىقتارعا ۇشىرامايدى. بۇل ماسەلە ءسويتىپ، وڭ شەشىمىن تاپتى.

 شەتەل قازاقتارىنىڭ تاعى ءبىر ءوتىنىشى بولدى. ازاماتتىقتى الار كەزدە ولاردان بۇرىن تۇرعان مەملەكەتىنىڭ ازاماتتىعىنان شىقتى دەگەن انىقتاما تالاپ ەتىلدى. ال كەيبىر ەلدەر «بارا بەر» دەيدى دە، ونداي انىقتاما بەرمەيدى ەكەن. ياعني سونداي انىقتاما الۋدا قيىندىقتار تۋىندايدى. سوعان وراي سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ 2015 -جىلعى 7 - ساۋىردەگى №315 قاۋلىسىمەن وزگەرىس ەنگىزىلىپ، ونداي ەلدەن انىقتاما اكەلۋ جونىندەگى تالاپ الىنىپ تاستالدى.

 ىشكى كوشى- قون ماسەلەسىن رەتتەۋدە دە ءتيىمدى ءارى حالىققا پايدالى جاڭا نورمالار ەنگىزىلدى. تۇرعىندار از قونىستانعان وڭىرلەرگە جاستاردى تارتۋ ارقىلى ولاردىڭ سانىن ارتتىرۋ، باراتىن ادامداردى ىنتالاندىرۋ، الەۋەمتتىك قولداۋ ماسەلەلەرى كوزدەلىپ وتىر. وسى ورايدا، قازىر «سەرپىن» باعدارلاماسى جۇزەگە اسىپ جاتىر عوي، سونىڭ اياسىنداعى كەيبىر نورمالاردى زاڭداستىردىق. مىسالى، وڭتۇستىكتەن تۇرعىندارى از سولتۇستىككە وقۋعا بارعان جاستارعا كوللەدجدەردە وقۋ ءۇشىن ءبىلىم گرانتتارى بەرىلەدى، سول وقۋ ورنىنىڭ جاتاقحاناسىندا تۇرادى، تاعى باسقا ماسەلەلەر زاڭدا ايقىندالدى.

- ءبىر بايقاعانىمىز، وسى زاڭ جوباسىن تالقىلاۋعا دەپۋتاتتار وتە بەلسەندى قاتىستى. مۇنىڭ سەبەبى نە؟

- ءيا، ارىپتەستەرىمىز جۇمىس توبىندا بەلسەندى بولدى جانە وتە كوپ وزگەرىستەر بەردى. پىكىرتالاستار دا از بولعان جوق. جۇمىس توبىنىڭ وتىرىسىندا بولعان تالقىلاۋلارعا بەلسەندى قاتىسقان ارىپتەستەرىم الدان سمايىلعا، باقىتبەك سماعۇلعا، گۇلميرا يسيمبايەۆاعا، مايرا ايسيناعا، قۇتتىقوجا ىدىرىسوۆقا، نۇرتاي ءسابيليانوۆقا، ولگا كيكولەنكوعا، الماس تۇرتايەۆقا، مەرۋەرت قازبەكوۆاعا وسى زاڭ جوباسىن جەتىلدىرۋگە اتسالىسقاندارى ءۇشىن ريزاشىلىعىمىزدى بىلدىرەمىز. باسقا دا دەپۋتات- تار ءوز ۇسىنىستارىن بەرگەنىن دە اتاپ وتكەنىم ءجون.

جۇمىس توبىنىڭ قۇرامىندا سىرتقى ىستەر، ىشكى ىستەر، دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە الەۋمەتتىك دامۋ، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىكتەرىنىڭ، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ وكىلدەرى بولدى. كەلەلى ماسەلەلەردى كەڭەسە وتىرىپ شەشتىك دەپ ويلايمىن.

مۇددەلى مينيسترلىك وكىلدەرى، ءماجىلىس اپپاراتىنىڭ زاڭناما جانە اۋدارما ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرلەرى، الەۋمەتتىك- مادەني دامۋ كوميتەتىنىڭ كونسۋلتانتتارى وتە جاقسى جۇمىس جاسادى. جۇمىس توبىنىڭ وتىرىستارىن تەك قانا قازاق تىلىندە وتكىزىلگەنىن ايتۋىمىز كەرەك. سويلەپ وتىرعان ادامنىڭ ءسوزىن سول ساتىندە ورىسشادان قازاقشاعا، قازاقشادان ورىسشاعا اۋدارىپ وتىراتىن ىلەسپە اۋدارماشىلار دا ءوز جۇمىستارىن جەتىك اتقارا ءبىلدى. سونداي- اق قانداستارىمىزدى بىرىكتىرەتىن ەكى قوعامدىق ۇيىمنىڭ وكىلدەرىنە دە راقمەتىمىزدى ايتامىز. ولار ەتنيكالىق قازاقتارعا قاتىستى قاي ەلدە قانداي پروبلەمالار بار ەكەنىن ايتىپ، ماسەلەلەردىڭ ىشىنە تەرەڭ ۇڭىلۋىمىزگە جاعداي جاسادى، سول ارقىلى وسى زاڭ جوباسىن جاقسى جاعىنا قاراي جەتىلدىرۋىمىزگە ىقپال ەتتى.

- قورىتىندى وي- پىكىرىڭىزدى بىلدىرسەڭىز.

- كەيبىرەۋلەر زاڭ جوباسى ۇزاق قارالدى دەيدى. شىنىنا كەلگەندە، ءبىز زاڭ جوباسىن قاڭتاردا الىپ، اقپان ايىندا جۇمىس توبىن باستادىق. جۇمىس توبى بارىسىندا كەيبىر قارجىعا نە باسقا دا الەۋمەتتىك- قۇقىقتىق نورماعا قاتىستى باپتار بولدى، ولاردى ۇكىمەتكە وڭ قورىتىندى الۋ ءۇشىن جىبەرىپ وتىردىق. جاڭا سەسسيانىڭ باسىندا جان- جاقتى جەتىلدىرىلە كەلگەن زاڭ جوباسى جالپى وتىرىستىڭ قاراۋىنا ۇسىنىلدى، ءبىرىنشى، ودان كەيىن ەكىنشى وقىلىمدا ماقۇل-

داندى. قاراشا ايىندا سەنات دەپۋتاتتارى دا قاراپ، زاڭدى قابىلدادى. ال 24 - قاراشا كۇنى مەملەكەت باسشىسى وسى ءبىر ماڭىزدى زاڭعا قول قويدى.

 بۇگىنگى قانداستارىمىزدىڭ العا تارتىپ كەلگەن پروبلەمالارىنىڭ كوبىن وسى زاڭ جوباسىنىڭ اياسىندا شەشە الدىق. ءبىراق زاڭ كۇشىنە ەنىپ، جۇمىس جاساۋ پروتسەسىندە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ، وسى زاڭ نورمالارىن تەرەڭ زەردەلەي وتىرىپ، زاڭ اياسىندا جۇمىس جاساپ، قانداستارىمىزدى قابىلداۋدا ساۋاتتىلىق تانىتۋىنا دا كوپ ماسەلە بايلانىستى بولماق. قانداستارىمىزدىڭ اراسىندا ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋى كەرەك. سەبەبى كوبىنە زاڭنىڭ نورمالارىن بىلمەگەندىكتەن، قايشىلىقتار، تەرىس ارەكەتتەر تۋىنداپ جاتادى. مىسالى، قانداسىمىز ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ازاماتتىق الۋى كەرەك ەكەنى جازىلعان. ءتىپتى ءۇش ايدىڭ ىشىندە دە الىپ ۇلگەرەدى. ەگەر ءبىر جىلدا الىپ ۇلگەرمەسە، ولار جەڭىلدەتىلگەن تارتىپپەن الۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلىپ قالادى دا، جالپى تارتىپپەن الۋ پروتسەسىنە تاپ بولادى. ال جالپى تارتىپپەن ازاماتتىق الۋ ءۇشىن قازاقستاندا بەس جىل تۇرۋى كەرەك. مىنە، وسىنى ءبىز كەلگەن جانە قونىس اۋدارۋعا قامدانعان قانداستارىمىزعا ءجىتى ءتۇسىندىرۋىمىز قاجەت. جەڭىلدەتىلگەن ءتارتىپ بار ەكەن دەپ بىرنەشە جىل ءجۇرىپ الماۋى قاجەت. «وي، بىلمەي قالدىم، ءبىر ماسەلەلەر شىعىپ قالدى» دەگەن سىلتاۋمەن ۋاقىت وتكىزىپ الۋعا بولمايدى. تۇراقتى تۇرۋعا كوشىپ كەلدى مە، ازاماتتىق الۋعا قاجەتتى قۇجاتتاردى جيناپ، تاپسىرۋعا بىردەن كىرىسۋى كەرەك.

جالپى، ادام بالاسى شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلگەندە تۋعان جەرىن، اتا- اناسىن تاڭدامايدى دەگەن ۇعىم بار. شىنىمەن دە، زامان مەن قوعام وزگەرىپ جاتقان تۇستا، كىمنىڭ قايدا، قاشان دۇنيەگە كەلەتىنىن جاراتقان يەمىز عانا بىلەدى. قاي زاماندا دا، ءار ادامعا ءوز وتانىنىڭ شەكاراسى سىرتىندا قالۋدان اسقان قاسىرەت جوق شىعار! الماعايىپ زاماندا كوشىپ كەتكەن نە سول شەتەلدە عاسىرلار بويى تۇرىپ جاتقان نەمەسە شەكارا سىزىعىن بەلگىلەگەندە، سىرتتا قالىپ قويعان ەتنيكالىق قازاقتار قانشاما؟ ! ولار بالالارىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن تاريحي وتانى - قازاقستانعا كوشىپ كەلگىسى كەلەدى. قازاق ەلىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن ءبىلىم الىپ، ءوزىنىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتىنە ەڭبەك ءسىڭىرۋدى ماقسات ەتەدى. ولاردىڭ وسى ارمان- تىلەگىن جۇزەگە اسىرۋعا قولداۋ كورسەتۋ، ورنىعىپ، بەيىمدەلىپ كەتۋىنە جاعداي جاساۋ ءبىزدىڭ مىندەتىمىز جانە بارشا قازاقستان ازاماتتارىنىڭ پارىزى دەپ ويلايمىن.

  اڭگىمەلەسكەن ،نارىن ورداباي. «ايقىن» 

سايتقا دايىنداعان:ريزابەك نۇسىپبەك ۇلى