قۇلدىڭ اسۋى تۋرالى اڭىز
بۇل جوبا اياسىندا «بابالار ءسوزى»، «قازاق حاندارى»، «ەجەلگى قالالار تاريحى»، «حالىق قازىناسى» قاتارلى جاڭا ايدارلار اشىلدى.
«بابالار ءسوزى» ايدارى نەگىزىنە «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا شىققان 100 تومدىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جىر-تولعاۋلارى، قيسسا-داستاندار، ءسوز ۇستاعان شەشەندەر مەن بيلەرىمىزدەن قالعان ناقىلدار، تاريحي جادىگەرلەر الىندى.
«قازاق حاندارى» ايدارىندا تاريحىمىزدا ەلىنە قورعان بولعان حانداردىڭ ءومىرى تۋرالى دەرەكتەر بەرىلەدى. ال «ەجەلگى قالالار تاريحى» ايدارىنا قازاق دالاسىنداعى وركەنيەتتىڭ ورداسى بولعان كونە قالالاردىڭ تاريحى تۋرالى جازبالار جاريالانادى.
«حالىق قازىناسى» ايدارى بويىنشا، قازاقستانداعى تاريحي، مادەني ەسكەرتكىشتەر، قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرى، قولونەر، قارۋ-جاراقتارى تۋرالى ماعلۇماتتار بەرىلمەك. جوبا ماتەريالدارى قازاق تىلىندە (قازاقشا جانە توتە جازۋمەن) اگەنتتىك سايتىندا جاريالانادى.
***
قۇلدىڭ اسۋى
وتكەن زامانداردا قارت قاراتاۋدىڭ كۇنگەي بەتىن جايلاعان نارىمبەت دەگەن باي بولىپتى. ءوز زامانىنا لايىق ءومىر سۇرگەن نارىمبەت بايدىڭ مىڭعىرعان مالى «تالدىسۋ» وزەنىنىڭ بويىن الىپ جاتادى ەكەن.
باي وزەننىڭ «كۇركىرەۋ» دەپ اتالاتىن ساعاسىندا ون ەكى قانات اق ءۇي تىكتىرىپ، جازدىڭ قىزىعىن كورەدى ەكەن. ءيسى قازاققا اتى تانىلعان نارىمبەتتىڭ ۇيىنە سىر بويىنان، ارقا جاقتان جولاۋشىلار ءجيى كەلىپ تۇرسا كەرەك. سول زامانداعى ونەرىمەن الاشقا تانىلعان سال-سەرىلەر، اقىن-جىرشىلاردىڭ جانە ەل اعاسى بولىپ جۇرگەن بيلەر مەن بولىستاردىڭ باي ۇيىنەن ءدام تاتپاعانى كەمدە-كەم.
جالعاندى جالپاعىنان باسىپ، شالقىپ ءومىر سۇرگەن نارىمبەتتىڭ پەرزەنت اتاۋلىدان بالايىم دەگەن جالعىز قىزى بولىپتى. بايدىڭ وسى قىزىن ايتتىرىپ الماققا نيەتتەنگەندەر كوپ بولسا كەرەك. ولارعا قىز اكەسى:
«نيەتتەرىڭە راحمەت، قۇدايدىڭ بەرگەن جالعىز قىزى بولعاندىقتان، ءدال قازىر بالەن دەي المايمىن، كوز الدىمدا ەركىن ويناپ-كۇلىپ جۇرگەنىن قالايمىن. ءار نارسەنىڭ ءوز ۋاقىتى بار»، - دەپ، ءسوز سالعاندارعا ىڭعاي تانىتپايدى. ەشنارسەدەن تارشىلىق كورمەگەن بالايىم قاتارىنىڭ الدى بولىپ، بويجەتەدى.
كوركىنە اقىلى ساي ارۋ قىزدى اۋىل-ايماق قاتتى قۇرمەتتەيدى. جاستايىنان مولدا وقۋىنان حات تانىعان بالايىم وڭى مەن سولىن ەرتە تانىپ، اينالاسىنداعىلاردىڭ قادىر-قاسيەتىن باعالايتىن دارەجەگە جەتەدى.
نارىمبەت بايدىڭ مالىن باعىپ، جۇمىسىن ىستەيتىن مالشى-جالشىلاردىڭ اراسىندا سادىق دەگەن جىگىت بار ەدى. ول اكە-شەشەسىنەن ەرتە ايىرىلىپتى. ەس بىلگەلى بايدىڭ بوساعاسىندا جالشىلىقتا جۇرەدى.
سادىقتىڭ مىنەزى تۇيىق، كوپ سويلەمەيتىن، ەسەسىنە قانداي جۇمىس بولسا دا قاجۋدى بىلمەي، اپىرىپ-جاپىرىپ تاستايتىن ەڭبەكقور بولىپتى. باسقا جالشىلار سياقتى بايدان ەڭبەگىنە اقى سۇراپ، ارتىق جۇمىسكا مىندەتسىنۋ دەگەندى بىلمەپتى. نارىمبەتتىڭ جىلقىداعى كۇللى اساۋىن ۇيرەتۋ دە سادىقتىڭ مىندەتى ەكەن.
اۋىلداعى جيىن-تويلاردا بالۋاندار سايىسىندا تالاي توپ جارعان سادىقتى ەل-جۇرت ماقتان تۇتادى ەكەن. جاستاردىڭ «اقسۇيەك»، «التىباقان» سياقتى ويىن-ساۋىقتارىندا سادىق پەن بالايىم ءبىر-بىرىنە ىشتەي قۇشتار بولىپ جۇرەدى ەكەن. قانشا قۇشتار بولعانىمەن، سادىق ءوزىنىڭ جالعىزدىعى مەن كەدەيلىگىنەن جاسقانىپ، بالايىمعا ويىنداعىسىن ايتا الماي قينالادى.
بالايىم دا سادىقتى ۇناتقانىمەن، ەكەۋىنىڭ قوسىلۋىنا كەدەرگىنىڭ كوپ بولاتىنىن سەزىپ، ىشتەن تىنىپ جۇرەدى. ەكى جاس ءبىرىن-ءبىرى اڭساۋمەن جۇرگەندە ارالارىنداعى عاشىقتىق سەزىم كۇن وتكەن سايىن كۇشەيە تۇسەدى.
جاز ءبىتىپ، جۇرت كۇزەۋگە كوشەر الدىندا اۋىلدا شىلدەحانا بولادى. شىلدەحانادا سادىق پەن بالايىم وڭاشا كەزدەسەدى. جىگىت ۇزاق ۋاقىتتان بەرگى ىشتەگى قۇساسىن تارقاتىپ، قىز الدىندا اقتارىلادى. قىز دا كوڭىلىندەگى جان سىرىن جايىپ سالادى. اڭساعان ارماندارىنا جەتكەندەي بولعان قوس عاشىق ەل جايلاۋدان كوشەر كۇنى ءتۇن اۋا كوزگە كورىنبەي قاشىپ كەتۋگە ۋاعدالاسادى.
ۋاعدالى ۋاقىتتا ەكەۋى تاڭ اسقان جۇيرىكتەرگە ءمىنىپ، تالدىسۋ وزەنىن بويلاي جۇرتتان جىراقتايدى. نارىمبەتتىڭ مالىن كۇزەتەتىندەر اۋىلدان سۋىت اتتانعان ەكەۋدى بايقاپ قالىپ، دەرەۋ بايعا حابار بەرەدى. حابار جەتىسىمەن باي قىزىن سۇراستىرادى. قىز جوق بولىپ شىعادى. دۇرلىككەن اۋىل سادىقتىڭ دا جوق ەكەندىگىن انىقتايدى. اشۋ-ىزادان جارىلارداي بولعان باي شابارمانىن جيناپ:
«قۇداي ماعان جالعىز قىزدى مەنى ماسقارا ەتىپ، جەرگە قاراسىن دەپ بەرگەن ەكەن. ءار اۋىلدىڭ باي-مىرزالارىن وزىمە تەڭ كورمەي جۇرگەنىمدە، قىزىم ەسىك الدىنداعى قۇلاقكەستى قۇلىممەن قاشتى دەگەن سۇمدىق قوي! تەز جەتىپ، ۇلدىڭ سازايىن بەرىڭدەر»، - دەپ جيىرما جىگىت جىبەرەدى.
سادىق پەن بالايىمنىڭ كەتكەن باعىتىن حابارشىنىڭ نۇسقاۋىمەن دۇرىس بولجاعان قۋعىنشى توپ كوپ ۇزاماي قوس عاشىقتى ۇلكەن اسۋدىڭ تۇسىندا قۋىپ جەتەدى. قۋعىنشىلاردان قۇتىلماسىن بىلگەن سادىق بالايىمدى العا وزدىرىپ، ءوزى ءسال كىدىرەدى. رەتى كەلسە، ءتىل تابىسپاق بولادى.
وسى قۋعىنشى جىگىتتەرمەن تالاي بارىمتاعا بىرگە بارعانىن، ءبىرازىنىڭ بالا كەزدەن بەرگى دوستارى ەكەندىگىن ويلايدى. «مەنىڭ جايىمدى تۇسىنەر، جاماندىققا قيماس»، - دەپ ۇمىتتەنەدى. ءبىراق ولاي بولماي شىعادى.
وڭكەي جاراۋعا مىنگەن جىگىتتەر سوزگە كەلمەستەن سادىققا ۇمتىلادى. سادىق بولسا قاشا ۇرىس سالادى. جيىرما جىگىتپەن جالعىز ايقاسقان سادىق وسى اسۋدا قازا بولادى. مۇنى كورىپ تۇرعان بالايىم قياناتقا شىداماي، ءوزىن-ءوزى ولتىرەدى. سودان بەرى بۇل اسۋ «قۇلدىڭ اسۋى» اتالىپتى.