شىڭعىسحان تۋعان جەرىنە جەرلەنگەن
ويتكەنى، ءبىزدىڭ ءبىلىمي، مادەني دارەجەمىز ءدال وسىلاي. بىرەۋىمىز پىكىر ايتامىز، ەكىنشىمىز وعان قارسى شىعامىز. سەبەبى، قارسى شىعۋ بىلىمدىلىك سانالادى. ال تاريحشىنىڭ تاريحشى ەمەسپەن كەلىسۋى ءولىم سانالادى.
ايتكەنمەن مەنسىنبەي- اق تۇرىپ: «وسى نەمەلەردىڭ ايتىپ جۇرگەنى نە ءسوز، تەكسەرىپ كورەيىنشى»، - دەپ، ونىڭ ايتقانى مەن ءوزىڭ وقىعان كىتاپتىڭ پىكىرىن سالىستىرىپ كورۋ تاريحشىنىڭ مادەنيەتى سانالادى. كەز كەلگەن تاريحشىنىڭ ەڭ باستى مىندەتى - ءتۇپنۇسقاعا نەمەسە جاڭا پىكىرگە قۇرمەتپەن قاراۋ. ونداي تاريحشىنىڭ تابىلماۋى - قورقىنىشتى.
ماسەلەنىڭ شىنىنا كەلسەك، تاريحتى بۇرمالاپ، ءتۇپنۇسقاعا جۇگىنبەي، نەگىزسىزدەن- نەگىزسىز شىڭعىسحاندى زورلاپ قازاق قىلعالى جۇرگەن كىمدەر؟ وندايلار بار ما؟
1993 - جىلى قازىبەك بەك تاۋاسار ۇلىنىڭ «ءتۇپ- تۇقياننان وزىمە شەيىن» اتتى كىتابى جارىق كورگەندە، شىڭعىسحان ماسەلەسى ەپتەپ- سەپتەپ ءسوز بولعان- دى. نە قازاق شەجىرەسىن بىلمەيتىن، نە شىڭعىس¬حاننىڭ شىن تاريحىن بىلمەيتىن جۇرت وعان وسقىرىنا قارادى. ەجەلدەن ماڭعول دەپ قانعا ءسىڭىپ كەتكەن ادامدى قازاق ىشىندەگى جالايىرعا جاتقىزعانى ءۇشىن بۇلان- تالان بولسا دا، 1776 -جىلى قازا بولىپ كەتكەن ادامدى جاۋاپقا تارتۋ ەشكىمنىڭ قولىنان كەلمەدى. بىرەۋ ونداي ادام جوق دەدى، بىرەۋ ول كىتاپتى قازىرگىلەر جازدى دەدى. ونىڭ ءبارى سول كەزگە ءتان ءبىلىمىمىزبەن دارەجەمىز بولاتىن.
ەندى كونە قىتاي ءتىلىن بىلەتىن، كونە پىشىگىن (يەروگليفتى) وقي الاتىن تىلەۋبەردى ابەناي ۇلى شىڭعىسحان تۋرالى كونە قىتاي پىشىگىندەگى جازۋدى وقىپ، شىڭعىسحاننىڭ تۇرىك جەرىندە تۋىپ- وسكەن، تۇرىك تىلىندە سويلەگەن، مۇسىلمان ءدىنىن ۇستانعان ادام ەكەنىن دالەلدەپ، دالەلدى جازبالاردى قىتاي تىلىنەن تىكەلەي اۋدارىپ كورسەتە باستاپ ەدى، مارالباي ىسقاقباي كوكەمىز باستاعان ءبىراز زيالى بۇل ماسەلەگە بۇل جولى كادىمگىدەي ءمان بەردى.
تىلەۋبەردىنىڭ ماقالاسىن دۋلات يسابەكوۆ «مادەنيەت» جورنالىنا باستى. «قازاق ادەبيەتى» گازەتى دە جەدەل ۇلەس قوستى. اقىرى تىلەۋبەردىنىڭ پىكىرى تاريحقا ۇلكەن توڭكەرىس اكەلدى. ءبىراق «قىرىق كىسى ءبىر جاق، قىڭىر كىسى ءبىر جاق» بولۋ ءبىزدىڭ قانىمىزدا بار بولىپ شىقتى. كوپ ادام شىڭعىسحاندى تۇرىك، ونىڭ ىشىندە قيات دەگەنگە كەلىسەدى دە، جالايىرعا جاقىنداتا باستاساڭ ات- تونىن الا قاشادى. ونىڭ ارعى تۇبىندە انا جاقتىڭ ادامى، انا جاقتىڭ تاريحى دەگەن دەرت تۇرادى.
ەندى مەن وسى «ۇيات ماسەلەگە» ءوز ۇياتىمدى كولدەنەڭ تارتايىن. تاريحشىمىز دەگەندەر ءۇشىن ەمەس، شىن مەن وتىرىكتى تالداي بىلەدى- اۋ دەگەن كوپشىلىك ءۇشىن. شىڭعىسحاننىڭ ومىرىنە قاتىستى ءتۇپنۇسقا سانالاتىن ءۇش قولجازبا بار: «ماڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى»، «التىن توپشى» جانە ءراشيد ءاد- ءديننىڭ «جىلنامالار جيناعى» . تىلەۋبەردى ابەناي ۇلى «ماڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» دەپ جۇرگەن قولجازبانىڭ شىن اتى «شىڭعىسحاننىڭ قۋزاۋىرى» ەكەنىن قىتاي پىشىگىنەن وقىپ جاريا ەتتى. مەن وعان سەندىم. سەبەبى، «ناۋكا» باسپاسىنان شىققان «التان توبچي» (موسكۆا، 1973) كىتابىنىڭ العى سوزىندە تاريحشى ن. د. شاستينا «پەرۆوناچالنوە جە نازۆا¬نيا پامياتنيكا بىلو «رودوسلوۆيە چينگيسحانا» - چينگيس- كاگانۋ حۋدجاۋر، - دەپ جازدى (23-بەت). مۇنى دۇرىستاپ ايتساق، «شىڭعىس قاعاننىڭ قۋزاۋىرى» بولىپ شىقپاي ما؟
ەگەر بۇل ەسكەرتكىشتى العاش اۋدارعان ادامدار تاريحقا ادال بولسا، قولجازبانىڭ شىن اتىن نەگە جاسىرادى؟ ونى «قۇپيا شەجىرە» دەپ اتاۋعا قانداي قاقىسى بار؟ ورىستار ونى وسى كۇنى «سوكروۆەننايا يستوريا مونگولوۆ» «موڭعولدىڭ قاسيەتتى شەجىرەسى» دەپ اسپەتتەپ ءجۇر. بۇلاي وتىرىك جازۋ نەگە «ۇيات ماسەلەگە» جاتپايدى؟
شىڭعىسحان تەمىرشىڭ اتالعان كەزدە ءومىر سۇرگەن بۇرقان تاۋى قازىرگى موڭعوليا اتالاتىن مەملەكەتتىڭ جەرىندە جوق. ولار حەنتەي دەگەن تاۋىن بۇرقان بولۋى كەرەك دەپ بولجايدى. ال بولجاۋدى بەكىتەتىن دالەلدەرى جوق. الايدا، بۇرقان اتالاتىن قاراعايلى تاۋ جاركەنت قالاسىنىڭ سولتۇستىك جەلكەسىندە بار ەكەنىن مەن بالا كەزىمنەن بىلەم. ءبىراق ونىڭ شىڭعىسحانعا قاتىسى بارىن مەن بەرتىنگە دەيىن بىلگەم جوق، سولاي اتالاتىن تاۋ تولىپ جاتقان شىعار دەپ جۇرە بەرىپپىن. تەك تىلەۋبەردىنىڭ قىتاي تىلىنەن اۋدارعان «شىڭعىس حاننىڭ قۋزاۋىرىن» وقىپ وتىرىپ، تەمىرشىڭنىڭ بۇرقاننان قاشىپ بارىپ تۇرگەن تاۋىنداعى توعايعا تىعىلعانىن بىلگەندە ورنىمنان ۇشىپ تۇرەگەلدىم. ويتكەنى، بۇرقان مەن تۇرگەننىڭ اراسى 1,5-2 شاقىرىمداي عانا جەر ەكەنى، دەمەك شىڭعىسحاننىڭ وسى بۇرقاندا تۋىپ- وسكەنى ماعان بىردەن ەلەستەدى. سەگىز عاسىر بويى اتى وزگەرمەگەن جەردى ەندى ەشكىم وزگەرتە المايتىنىن بىردەن ءتۇسىندىم دە، تىلەۋبەردىنى جاقتاپ شىعا كەلدىم. بۇرقان مەن تۇرگەننىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن سولاي اتالاتىنىن بىلە تۇرىپ، ۇندەمەي قالۋىم ناعىز «ۇيات ماسەلە» بولماس پا ەدى؟
«ءبىر ءسوزدىڭ ارتىن ءبىر ءسوز تۇرتەدى» دەگەن راس. تىلەۋبەردىنىڭ اۋدارماسىنا قاراپ وتىرسام، ماعان تانىس جەر- سۋ اتتارى تىم كوپ بولىپ شىقتى جانە ءبارى دە قولجازبادا جازىلعان جەر ىڭعايىنا دالمە- ءدال كەلەدى. ونىڭ ىشىندە، ءتىپتى مۇلدەم داۋ تۋدىرمايتىنى دا بار. ماسەلەن، زەرەن قاپشاعايدىڭ الماتى تۇبىندەگى قاپشاعاي ەكەنىنە قالاي داۋلاسارسىڭ؟ داۋلاسايىن دەسەڭ، سول ارادان اشۋلانىپ قايتقان جامۇقا جول- جونەكەي 70 كە تارتا جانىستى قىرىپ كەتەدى. جانىس وتەگەن باتىردىڭ وسى كۇنگى شەڭگەلدى ماڭايىندا ءۇرىم- بۇتاعىمەن ءومىر سۇرگەنىن، سول اراعا جەرلەنگەنىن ەجەلدەن بىلەم عوي. ءبىر- ءبىرى¬مەن قيىسىپ تۇرعان تاريحتى قالاي مويىنداماسسىڭ.
تىلەۋبەردى اۋدارماسىندا شىڭعىسحاننىڭ سوگەتى دەگەن جەردە اڭ اۋلاپ جۇرگەنى ايتىلادى. ول سوگەتىنىڭ ىرگەسىنەن مەن اۋىلىما بارا جاتىپ، كەلە جاتىپ جىلىنا الدەنەشە رەت وتەم عوي. جامۇقا مەن شىڭعىسحان ەكىنشى رەت كۇيتەڭ دەگەن جەردە سوعىسادى. ۇلكەناعاش پەن قىزىلەسپە اۋىلىنىڭ جەلكە تۇسىندا كيتىڭ اتالاتىن اڭعار بار، ەكى تاۋدىڭ ورتاسىنداعى ۇزىن جازىق. شىنداپ كەلگەندە، كۇيتەڭدى قىتاي تىلىنەن كىيتىڭ دەپ تە اۋدارۋعا بولاتىن كورىنەدى. ءبىراق مەنى كۇيتىڭ دەپ وتىرعانى وسى كيتىڭ ەكەنىنە يلاندىرعان جاعداي مىناۋ:
شىڭعىسحانعا كومەككە كەلگەن كەرەي حانى وڭحان وتقيا ارقىلى كۇيتەڭگە كەلسە، شىڭعىسحان كورەنلىك دەگەن جەردەن شىعادى. وتقيا دەپ وتىرعانى وسى كۇنى قىزىلقيا اتالسا، كورەنلىك دەپ وتىرعانى باركورنەۋ بولىپ شىعادى. وعان دا كۇماندانايىن دەسەم، وتقيا - قىزىلقيانىڭ كيتىڭگە قاراي اسىپ تۇسەتىن ءبىر سايى كەرەيساي دەپ اتالادى. ال كەرەيلەر ءبىزدىڭ جاقتا جوق. دەمەك، ءسوز جوق، كەرەي حانى وڭحان وسى سايعا قوسىن تىككەن. ءبارى ءبىر- بىرىنە ساي كەلەدى. ونى بىلە تۇرىپ، پىكىرىمدى ورتاعا سالماسام، ناعىز ۇياتسىز مەن بولمايمىن با؟
شىڭعىسحان ەكى بولەكتاۋدىڭ ماڭىندا تەلىگەنبولتاق، شۇبار، ارالتوبە دەگەن جەردە تۋىپتى. جەلمەنىڭ اكەسى شىڭعىسحانعا: «سەن ونەن مۇراننىڭ تەلىگەن ءبولتاق جەرىندە تۋعاندا، ساعان بۇلعىن جورگەك بەرىپ ەدىم»، - دەيدى. («قۇپيا شەجىرەنىڭ قۇپياسى» . الماتى، 2010, 486-بەت. تىلەۋ¬بەردىنىڭ اۋدارماسى) . مەن وسى وڭىردە تۋىپ- وسكەندىكتەن، ءبىر- بىرىنە تەلىگەندەي قوس قوتىرقاي تاۋىنىڭ ىرگەسىندە شۇبار، ارالتوبە دەگەن جەرلەردىڭ دە بار ەكەنىن جاقسى بىلەمىن. ولار وربۇلاقتان 7-8 شاقىرىم عانا جەردە.
جامۇقامەن بىرگە شۇبار دەگەن جەردە ءبىر جارىم جىلداي ءۇي ىشىمەن قوناقتاعان شىڭعىسحان بورتەنىڭ اقىلىمەن ونىڭ قاسىنان ءبىر تۇندە كوشىپ كەتىپ، كورەنلىك دەگەن جەرگە بارىپ قونىستانادى. ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە موڭعولياداعى حەنتەي تاۋىنا، ارينە، ول كوشىپ بارا المايدى، ال ارالتوبە ماڭىنداعى شۇباردان 15-20 شاقىرىم جەردەگى باركورنەۋگە كوشىپ بارا الاتىنى كۇمانسىز.
بۇل كۇندە وزگەگە كۇماندانسا دا، مۇقاليدىڭ جالايىر ەكەنىنە ەشكىم كۇمان كەلتىرمەيدى. سول مۇقالي جانە قايشىلى دەگەن جالايىر ساعان قوسىلامىز دەپ، شىڭعىسحاندى كورەنلىككە ىزدەپ كەلەدى. ال جالايىرلاردىڭ سول شىڭعىسحان زامانىندا وتىرعان جەرىندە ءالى كۇنگە دەيىن وتىرعانىن ءراشيد ءاد- دين انىق- قانىق جازادى. جانە مۇقالي جالايىر ەكەنى راس بولسا، وندا ءدىنى بولەك، ءتىلى بولەك شىڭعىسحاندى قاي جونمەن ىزدەپ كەلەدى؟
شىڭعىسحان اۋەلى ءوز تايپاسىنىڭ حانى بولىپ، كوكنور دەگەن جەردە سايلانادى. وسى كۇنى جاسىلكول دەپ اتالاتىن جەردى مەن سول ارا دەپ سانايمىن. ويتكەنى، ول جازىلعان جاعدايعا ساي كەلەدى. اينالاسى تاۋمەن قورشالعان، تەك وڭتۇستىك جاعى عانا اتپەن كەلۋگە بولاتىن جەر.
بيچۋريننىڭ «سوڭعى ءتورت حاننىڭ تاريحى» دەگەن ەڭبەگى بار. سوندا شىڭعىسحاننىڭ ارعى اتالارىن جالايىرلاردىڭ قالاي قىرعانى باياندالادى. سەبەپ بىرەۋ عانا: الان- قۋانىڭ كۇيەۋسىز تۋعان، ياعني نۇردان جارالعان (نيرۋن) ءۇش بالاسىنىڭ ۇرپاعى وزگە جالايىرلاردان اسىپ بارادى. سودان جالعىز قايدۋ دەگەن ناعاشى قولىندا بولعان ءبىر عانا بالا امان قالىپ، قالعانىن جالايىرلار قىرىپ تاستايدى. كەيىن جالايىردىڭ اقساقالدارى بالالاردى قىرىپ تاستاعان جالايىرلاردى جاز¬عىرىپ، ولاردى قايدۋعا ءبىرجولا باعىنىشتى قىلىپ بەرەدى. سول قايدۋ قاراقول دەگەن جەردى جايلادى، - دەپ جازادى بيچۋرين. سول قاراقول كۇنى بۇگىنگە دەيىن قاراقول اتالادى. كەرەيسايدىڭ باتىسىن¬دا، سۋى كوكتەرەك وزەنىنە كەلىپ قۇيادى، كۇنى بۇگىنگە دەيىن انداس جالايىرلار وتىرعان ارالتوبەدەن ون شاقتى شاقىرىم عانا جەردە.
ال ەندى ويلاپ قارايىق. شىڭعىسحاننىڭ جالايىرلارعا ەشقانداي قاتىسى جوق بولسا، ونىڭ اتالارىن ءبىر جالايىرلاردىڭ قىرىپ، ەكىنشى جالايىرلاردىڭ ول جالايىرلارعا ۇكىم شىعارىپ، تەمىرشىڭنىڭ اتالارىنا جاناشىرلىق تانىتىپ نەسى بار؟ سونوۋ مۇحيت تۇبىندە جاتقان ماڭعولداردىڭ كوبەيگەنى، ازايعانى جالايىرلارعا قانشالىقتى قاجەت؟ ماسەلە شىڭعىسحان ارالارىنىڭ وزگە جالايىرلاردان اسىپ بارا جاتقانىندا بولىپ تۇرعان جوق پا؟ قازاقشالاپ ايتقاندا، اعايىننىڭ اسىپ بارا جاتقانىن كورەالماۋشىلىق قوي.
مەن، جالپى، شىڭعىسحاننىڭ جالايىر ەكەنىن ەرتەرەكتەن ەستىپ كەلە جاتقان اداممىن. ونىڭ ءبىر سەبەبى: جالايىرلار جايلايتىن ارالتوبە مەن ءبىزدىڭ ەل جايلايتىن بەلجايلاۋ - ورتاق. ەكى تاۋدىڭ ورتاسىنداعى ءبىر القاپ. اتامنىڭ قارىنداسى ءۇمينا، قىزى توقتار وسى انداس جالايىرلارعا ۇزاتىلعان. سوندىقتان ءبىزدىڭ ۇيدە جالايىرلار تۋرالى اڭگىمە ازدى- كوپتى بولىپ تۇراتىن. اتام ەشمۇقامبەت اسىرەسە جالمەندە بالاسى ءپىشان تۋرالى كوپ ايتاتىن. ءپىشان - 1921 - جىلى اتىلىپ كەتكەن ادام. بەينەلەپ ايتقاندا، ول - جالايىرلاردىڭ سەگىز سەرىسى.
سول ءپىشان اشىركۇل جانە زەينەپ دەگەن انداس قىزدارىمەن ايتىسىپ قالادى دا، ەكى قىز: « ءبىزدىڭ بابامىز - شىڭعىس سياقتى سەنىڭ بايشەگىر اتاڭ ەشقاشان شىڭ- قۇز اتالعان ەمەس»، - دەگەندە، ءپىشان ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ: «ويباي، بابامىزدىڭ اتى اتالعان سوڭ، مەنىڭ توقتاماعانىم ۇيات بولادى!» - دەپ، قۇلدىق ۇرادى. بۇل - ەل اراسىنا تاراعان اڭگىمە. ال شىمكەنتتىك اقىن قازانعاپ بايبولوۆ: «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» داستانىندا شىڭعىسحاننىڭ ىلە وڭىرىندە تۋىپ- وسكەنىن، اڭشىلىقپەن كۇن كەشكەنىن شەجىرەلەپ اتالارىن تاراتا جىرعا قوسادى. جانە قازىبەك بەك تە ونى جالايىرلاردان تاراتادى. وسىنىڭ ءبارى ەرىكسىز مەنى مويىنداتادى.
باسقا ۇساق- تۇيەك جەر- سۋ اتتارىن تەرمەلەمەي- اق قويايىن. ەندى رەسمي تاريحقا جۇگىنەيىن. ءراشيد ءاد- ءديننىڭ «جىلنامالار جيناعىن» وقىپ كورسەم، شىڭعىس ءومىر سۇرگەن ونون وزەنى شىعىستان اعادى دەپ انىق- قانىق جازىلعان. ال موڭعولياداعى ونون دەپ جۇرگەنىمىز ونىن وزەنى، كارتاعا قاراسام، وڭتۇستىكتەن تىكە سولتۇستىككە قاراي اعىپ جاتىر. بۇل نە دەگەن ءسوز؟ شىڭعىسحان ءومىر سۇرگەن ونون ول ەمەس دەگەن ءسوز، ونىڭ ۇستىنە ونىن، ونون دەگەننىڭ موڭعولشا ماعىناسىن ماعان ماڭعول ءتىلىن بىلەم دەگەندەردىڭ ەشقايسىسى ءتۇسىندىرىپ ايتا المادى. مەن، ءوز بولجامىم بويىنشا، ونوننىڭ ءتۇپ ءمانى وءنان دەگەنگە سايادى دەپ ويلايمىن. « ءنان» «ۇلكەن» دەگەن سوزدەن تۋىنداعان بولۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. بۇل وزەننىڭ ءوز اتى ەمەس، ونىڭ سيپاتى دەپ تۇسىنەم. تىلەۋبەردى ونوندى ىلە دەيدى، مەن وعان قوسىلام. ىلە شىڭعىسحان زامانىندا دا ىلە اتالعان.
كارتاعا قاراپ وتىرىپ، تاعى مىنانى سالىستىرايىق. بارلىق قولجازبادا بۇرقان تاۋى ونون وزەنىنىڭ باستالار تۇسىندا دەلىنەدى، ال موڭعولياداعى ونىن بۇرقان وسى بولۋ كەرەك دەگەن حەنتەي تاۋىنىڭ ءدال وزىنەن باستاۋ الادى، سايكەسپەيدى. نەگە؟ ويتكەنى، حەنتەيدىڭ بۇرقان ەكەنى، ونىننىڭ ونون ەكەنى - ءبارى وتىرىك.
شىڭعىسحان ءۇش وزەننىڭ بويىن جايلاعان: كەرۋلەن، تۇرگەن، ءونان. ءراشيد ءاد- ديننىڭ «جىلنامالار جيناعىندا» كەرۋلەن ەكى تاۋدىڭ اراسىنان اعادى دەلىنگەن. ول مەنىڭشە، بەلجايلاۋداعى تەرىس اققان. كونە سوزدەردىڭ ەتيمولوگياسىن زەرتتەۋشى عالىم ءا. نۇرماعامبەتوۆ قاسكەلەڭنىڭ ءتۇپ ماعىناسى قاسقا ولەڭ، ياعني قاسقاسۋ دەگەن سوزدەن وزگەرگەن دەيدى. ولاي بولسا، كەرۋلەن دەپ جۇرگەنىمىز كەرى ولەڭ، ياعني كەرى وزەن دەگەن بولىپ شىعادى. كەرىولەڭ مەن تەرىساققاننىڭ ماعىنالاس ەكەنىن كەز كەلگەن قازاق تۇسىنەدى.
ءراشيد ءاد- ءديننىڭ جازعانىنا ونون دا، كەرۋلەن دە ءدال كەلەدى. ال موڭعولياداعى حەرلەندى¬ قانشاما كەرۋلەن دەپ وزگەرتكەنمەن، ول دا حەنتەيدەن باستالىپ، ونىنمەن باعىتتاس وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە قاراي اعىپ جاتىر. بۇل دا سايكەسپەيدى. ءبارى سايكەسپەسە، ولاردى «ۇيالتىپ جاتقان» ەشكىم جوق.
ونون، ءوناننىڭ ىلە ەكەنىن مىنادان اڭعارۋعا دا بولادى.«شىڭعىس قاعاننىڭ قۋزاۋىرىندا: «شىڭعىس حان مەن تۇعىرىل حان ەكەۋى قۇلجا وزەنىن قۇلداي اتتانعان...تاتاريلار قۇستى- شاتى جانىنداعى ناراتى- شاتى جەرىندە قورىق قۇرعان ەكەن» ، - دەلىنگەن (الماتى، 2010 ج. 496-بەت) . مۇندا ءبارى انىق. ءبىراق تىلەۋبەردىنىڭ اۋدارماسىنان باسقالاردا قۇلجانىڭ اتى بىرەسە ۋلدجا، بىرەسە ۋلدزن دەپ بۇرمالانىپ كەلگەن. ال ەندى كارتاعا قارايىق. ىلەنى ورگە بويلاي قاراساق، قىتاي جەرىندە ناراتى جوتاسى، ونىڭ جوعارعى جاعىندا قۇلجا قالاسى تۇر. ءبارى الداسا دا، كارتا الدامايدى عوي. سەنبەگەن ادام دەرەۋ قاراي سالسا بولادى، سوندا «ۇيات ماسەلە» ءوز- وزىنەن شەشىلەدى.
وسىنشاما عىلىمي دەرەككە ءمان بەرمەگەن تاريحشىمەن «ۇيات ماسەلە» جايىندا ايتىسىپ جاتۋ ماعان دا ۇيات. ءوزىمنىڭ تۋىپ- وسكەن جەرىمدەگى وسىنشاما شىندىقتى بىلە تۇرىپ مەن شىرىلداماسام، وندا مەنىڭ كىم بولعانىم؟
تەمىرشىڭنىڭ باسىنان كەشكەن ءاربىر وقيعاسى وسى ءوڭىردىڭ جەر- سۋىندا جازىلىپ قالعان، تاريحتاعى جەر- سۋ اتتارى، قانشاما وزگەرتىپ، قۇبىلتىپ ايتسا دا وسى كۇنگى ماعىناسى ءدال كەلىپ وتىرادى. ماسەلەن، تايجىگىتتەر (تايچيۋدى) شىڭعىسحاندى تۇرگەن بويىنداعى توعايدان توعىز كۇننەن كەيىن ۇستاپ الادى. تايجىگىتتەر ونون بويىمەن ونى اكەتىپ بارا جاتقاندا، كۇزەتشى بالانى ۇرىپ جىعىپ، تەمىرشىڭ قاشىپ شىعادى دا، قۇتىلىپ كەتەدى. تۇرگەن مەن ونوننىڭ جانە بۇرقاننىڭ ءبىر- بىرىنە جاقىن جەردە جاتقانىن وسى وقيعادان- اق اڭعارۋ قيىن ەمەس. تۇرگەنىمىز - ۇسەك وزەنى، ءونانىمىز - ىلە.
مەركىتتەردىڭ بورتەنى تارتىپ اكەتەتىن وقيعاسى دا وسىنداي. شىڭعىسحان بۇركەيىرگە دەگەن كوكتەۋدە وتىرادى. ول ارا قازىر ىرگەتاۋ اتالادى. بۇركەي-ىرگە دەگەن ىق- ىرگە دەگەن ماعىنا بەرمەي مە؟ تۇرىك، ونىڭ ىشىندە قازاق ءسوزى ەكەنى اپ- ايقىن.
كيتىڭ جاقتان كەلە جاتقان مەركىتتەردىڭ ءدۇبىرىن كۇتۋشى ايەل ىرگەتاۋدا جاتىپ ەستيدى دە، ءبارى قايشىنىڭ بەلى ارقىلى بۇرقانعا قاشادى. اربامەن قاشىپ بارا جاتقان بورتەلەردىڭ الدىنان مەركىتتەر شىعادى. اربا ىشىندەگى بورتەنى بايقاماي، ولار ىرگەتاۋعا قاراي كەتەدى دە، ەسۋگەيدىڭ ۇلكەن ايەلىن اتقا مىنگەستىرىپ قايتا كەلەدى دە، اربا ىشىندەگى بورتەنى مەركىتتەر تاۋىپ الادى. دەمەك، بورتەنىڭ اربا ىشىندە ەكەنىن ەسۋگەيدىڭ ۇلكەن ايەلى ايتىپ قويعان عوي. كەيىن ونىڭ قايتا ورالىپ بۇرقانعا قايتپاي قويۋىنا دا وسى كىناسى سەبەپ.
ىرگەتاۋدان قايشىنىڭ بەلى ارقىلى باركورنەۋ اسىپ قاشقان شىڭعىسحاندى مەركىتتەر بۇرقانعا وكشەلەي قۋىپ بارادى. ءبىراق تابا المايدى. وسى جەردە تۋىپ- وسكەن مەن ءۇشىن وسىنىڭ ءبارى دالمە- ءدال كوز الدىما ەلەستەپ وتىرادى. مەنىڭ سەنىمدى سويلەيتىنىم سوندىقتان.
جاقىندا قىتايدا تۇراتىن اكپار ءماجيت باۋىرىمىزدىڭ «مۇقالي» اتتى كىتابى شىقتى. سوندا ول مۇقاليدىڭ تۋعان- تۋىستارى ىشىندە تەك نەمەرەسى انتۇننىڭ عانا اتا- باباسىنىڭ مەكەنى المالىعا ءبىر ورالىپ سوققانىن جازادى. مۇقاليدىڭ اتا قونىسى المالى بولسا، شىڭعىسحاننىڭ مەكەنى دە سول وڭىردە بولادى عوي، ءسوز جوق. ال كونە المالى قالاسىنىڭ ورنى جاركەنتتىڭ سولتۇستىك شىعىسىندا اق بۇرقان اتالاتىن جەردىڭ ماڭىندا جاتىر، المالى اۋىلىنىڭ جەلكە تۇسىندا. بۇل دەرەككە سۇيەنۋدىڭ نەسى «ۇيات ماسەلە»؟ ونى كورمەۋ- بىلمەۋ ۇيات ەمەس پە؟
جارايدى، تاريحي دەرەكتەردى دە، شەجىرەسىن دالەلدەۋدى دە جيناپ قويىپ، قازاقى وي مەن قازاقى قيالعا جول بەرىپ كورەلىكشى. شىڭعىسحان ءدىنى، ءتىلى بولەك ماڭعول بولسا، ءتىنى، ءدىنى بولەك قوڭىرات داي شەشەن قىزى بورتەنى قانداي سەبەپپەن ماڭعولعا بەرۋى ءتيىس؟ شەكجەردە، ياعني حارازم ىرگەسىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان داي شەشەن ماڭعول جەرىندە تەمىرشىڭ دەگەن بىرەۋ بار ەكەنىن قالاي بىلگەن؟ ءبىر- بىرىمەن قالاي سويلەسكەن؟ ول كەزدە قوڭىراتتاردىڭ مۇسىلمان ەكەنىنە مەن ەش كۇماندانبايمىن. ويتكەنى، شىڭعىسحان ورداسىن ىزدەپ كەلگەن ەۋروپالىق كارپيني مەن رۋبرۋك تا ەكۆيۋس (تاريحشىلار ەكى وگىز دەيدى، مەن ەكى وزەن، ياعني قوسوزەن قالاسى دەپ ويلايمىن) قالاسى مەن قايىلىق (قويلىق ەمەس) قالاسىندا ساراتسيندەردى كەزىكتىردىك دەپ تاڭ قالىسادى. مەن ساراتسيندەر دەگەندى تۇسىنبەگەن ەدىم، سويتسەم، ەۋروپالىقتار مۇسىلمانداردى سولاي اتاعان ەكەن، گەرمانياداعى تۇرىكتەردى قازىر دە سولاي اتايدى ەكەن.
ەجەلدەن جالايىرلار جايلاعان ەكى وزەن (تالدىقورعاننان 18 شاقىرىم شىعىستا، كوكسۋ مەن قاراتالدىڭ قوسىلعان جەرىندە ورنى جاتىر) مەن قايىلىق ەلى مۇسىلمان بولسا، سولاردىڭ قاق ورتاسىندا وتىرعان انداستار، ياعني شىڭعىسحان قالايشا مۇسىلمان بولمايدى؟
ماڭعول ەزگىسىندە ءۇش ءجۇز جىل جەم بولدىق دەيدى ورىستار. سوعان جۋىق وتارىندا بولعان قازاققا ورىس ءسوزى ءسىڭدى: كەرەۋەت، ساماۋىر، پوشتا دەگەندەي. ال ءۇش ءجۇز جىل ەزگىسىندە بولعان ماڭعولدىڭ قانشا ءسوزى ورىسقا ءسىڭىپتى؟ بىردە- ءبىر ءسوزى جوق دەۋگە بولادى. ەسەسىنە، قازاق ءسوزى قانشاما! ماحمۇد قاشعاريدىڭ «تۇرىك سوزدىگىنە» قاراساق، «ۇتىك»، «كاپتان» (قاپتان)، «شتان» (ءىش¬ءتان) ، «يوعۇرت»، «جير»، «تاۋار» - ءبارى تۇرىك سوزدەرى، ونىڭ ىشىندە قازاق تىلىنە جاقىن سوزدەر. ال ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ دالەلىنە قۇلاق اسساق، مۇنداي سوزدەر ءبىر مىڭنان اسىپ كەتەدى. سوندا قالاي بولعانى؟ ورىستاردى بىرنەشە عاسىر بويى بيلەگەن شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاعى ماڭعول ەمەس، قازاق بولعانى ەمەس پە؟
ورىستىڭ اتاقتى عالىمى ك. كونونوۆ «رۋسسكيە فاميلي تۋركسكوگو پرويسحوجدەنيا» دەگەن كىتاپ جازدى. ارعى- بەرگى ورىس اتاقتىسىنىڭ كوبى تۇرىك تەكتى ەكەنىن سودان بىلدىك. بۇل الىپ- قاشتى ءسوز ەمەس، عىلىمي كۋالىك قوي. وسىنىڭ ءبارىن بىلگەن ادام ءوزى دە ويلانباي ما؟ جانە دە اراپ ساياحاتشى بابۋتا التىن وردانىڭ حانى ءاز جانىبەككە كەلگەندە ونىڭ تۇرىكشە سويلەگەنىن جازىپ، تۇرىك سوزدەرىن تىزبەلەپ كورسەتەدى. ال التىن وردانى بيلەگەن شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاقتارى ەكەنىنە كىم كۇمان كەلتىرەدى؟ ونىڭ ۇستىنە قىتايشادان تىلەۋبەردى اۋدارعان «جىلنامالار جيناعىندا» ءراشيد ءاد- دين ۇيعىر، تاتار، مونعول قاۋىمدارى تەك تۇرىكتەر ەكەنىن اشىق ايتقان عوي.
«تورە» دەگەننىڭ ءوزى ءتوردى مەڭزەيتىن قازاق ءسوزى. تورەنىڭ ءبارى قازاقتا عانا. وسىنىڭ ءبارى شىڭعىسحاننىڭ اتا- تەگىن انىقتاۋعا ءبىزدى جەتەلەيتىن ءجىپ ەمەس پە!
شىڭعىسحان ءسوزىنىڭ «ءارى بيىك، ءارى تەرەڭ» دەگەن ماعىنا بەرەتىن «شىڭ- قۇز» دەگەن سوزدەن وزگەرۋىنىڭ ءوزى- اق، ونىڭ تەگى قازاق ەكەنىنە مەڭزەمەي مە؟ وسىنىڭ ءبارى بەكەر بولسا، وندا تاريحتا شىڭعىسحاننىڭ بولعانى دا بەكەر. ماعان ەڭ اۋىر تيەتىنى - وسىنشاما جەردى قازاققا شەگەلەپ بەرىپ كەتكەن شىڭعىسحاندى وزىمىزدەن وزگەگە قاراي يتەرۋ.
شىڭعىسحانعا قاتىستى ماسەلەنىڭ ەڭ تۇيتكىل جەرى - ونىڭ قايدا جەرلەنۋى مەن «ماڭ- عول» ءسوزىنىڭ پايدا بولۋى. عىلىم ونى دا ونشا قۇپيالاپ وتىرعان جوق. تىلەۋبەردى ەكەۋمىز دە شىڭعىسحان بەيىتى الاشا حاننىڭ كۇمبەزىنە جەرلەنگەن دەپ جورامالدادىق.
الايدا، «التىن توپشى» (التىن نەمەسە «اسىل توپتاما» ) كىتابىندە شىڭعىسحاننىڭ سۇيەگىن ونون بويىنداعى دەلي¬گۋن- بولداگقا ارباعا ارعىماقتاردى جەگىپ الىپ كەلگەنى انىق ايتىلادى («التان توپچي» ، موسكۆا، «ناۋكا» ، 1973, 241-بەت) . «سودان بەرى ونىڭ ورالعان ماڭگى رۋحى حاندار مەن جايساڭداردىڭ تىرەگىنە اينالدى. بۇكىل حالىقتىڭ قاسيەتتىسى بولدى» ، - دەپ جازىلعان وندا (سوندا، 242-بەت) . الايدا، ونىڭ سۇيەگى بۇرقاندا، التايدا جەرلەنىپتى دەگەن قاۋەسەتتىڭ دە بار ەكەنىن ەسكەرتە كەتەدى.
ەگەر «التىن توپشىنىڭ» ايتقانىن نەگىزگە الساق، وندا شىڭعىسحان ءوزىنىڭ تۋعان جەرى تەلىگەن ءبولتاقتىڭ (قوس بولەك تاۋدىڭ) ماڭايىنا اكەلىپ جەرلەنگەن بولىپ شىعادى.
«شىڭعىس قاعاننىڭ قۋزاۋىرى» 1240 - جىلى جازىلىپ بىتكەن. ال شىڭعىسحان 1227 - جىلى قايتىس بولعان. سوعان قاراماستان، وندا شىڭعىسحاننىڭ قايدا جەرلەنگەنى بەلگىسىز دەپ جازىلعان. بۇل - سەنىمسىز جاعداي. ويتكەنى، ولگەنىنە 13 اق جىل وتپەي جاتىپ حان تۇگىل قاراشانىڭ دا قايدا جەرلەنگەنى ۇمىتىلىپ قالۋى مۇمكىن ەمەس. بۇل، ءسوز جوق، بۇرمالانعان ماسەلە. «التىن توپشى» قولجازباسى تەك 1926 - جىلى عانا تابىلعان. سوندىقتان بۇل قولجازبادا شىڭعىسحاننىڭ قايدا جەرلەنگەنى بۇرمالانباعان. ونى بۇرمالاۋشىلار الدەقاشان ءولىپ قالعان. سوندىقتان بۇل قولجازباداعى مالىمەتكە سەنگەندى ءجون سانايمىن. بۇرىن شىڭعىسحان كەزىندە كوكسۋ بويىنداعى لاباستان قورعاسقا دەيىن سوزىلىپ جاتقان تاۋ جالپىلاي بۇرقان اتالعان. قوس قوتىرقاي تاۋىنىڭ وڭتۇستىك جاق ىرگەسىندە اراسى 60-70 قادام ەكى ۇلكەن وبا تۇر. توڭىرەگىندە وزگە وبا دا، بەيىت تە جوق. قارسى بەتىندە عانا ۇساق وبالار بار. بۇل ەكى وبا نەگە وقشاۋ تۇر؟ ويتكەنى، ول، مەنىڭشە، شىڭعىسحاننىڭ اكە- شەشەسى ەسۋكەي مەن ولەڭ جەرلەنگەن وبالار. ولار ءوز اتامەكەنىندە جەرلەنبەگەندە قايدا جەرلەنەدى؟ ال شىڭعىسحاننىڭ بەيىتى قايدا؟
اۋەلى شىڭعىسحاننىڭ جوشى قاسىنا جەرلەنۋى مۇمكىن ەمەسىن ايتا كەتكەن ءجون. ول ءۇشىن بالالارىن جيناپ الىپ، شىڭعىسحاننىڭ ولارعا ۇلەس بەرىپ، وسيەت ايتقان كەزىن ەسكە الايىق. اڭگىمە جوشىعا كەلگەندە، «ول - مەركىتتىڭ تۇقىمى» دەگەندى كولدەنەڭ تارتىپ، بالالارى اكە كوزىنشە ادەپسىزدىك جاسايدى عوي. ءسويتىپ وتىرعان بالالارى ولگەن اكەسىن جوشىنىڭ قاسىنا قالايشا اپارىپ جەرلەي قويسىن- اۋ؟ سوندىقتان «التىن توپشىنىڭ» جازعانىن شىندىق دەپ قابىلداعانىمىز ورىندى.
ەسۋكەي مەن ولەڭ جەرلەنگەن دەپ وتىرعان قوس وبانىڭ قاسىندا قاعان جەرلەندى دەيتىندەي كورنەكتى وبا جوق. بۇرقان تاۋ مەن قورعاس بويىنداعى وبالاردىڭ دا ايرىقشا ەشتەمەسى جوق. تەك...
تاريحي جازبالاردا شىڭعىسحاننىڭ ارعى اتا- بابالارى قاراقورىم دەگەن جەردە بولعانى جازىلادى. جەرگىلىكتى قارتتار ەرتەدە ماتاي تاۋى مەن قاراشوقىنى قوسىپ قاراقورىم دەپتى دەگەندى ايتادى. ونى مىنا وقيعا دا قۇپتايدى. ەنشى بولىسكەندە ەكى اعاسى كىشىسىنە ەنشى بەرمەي قۋىپ جىبەرەدى. ول ونوننىڭ بويىندا قولقان دەگەن جەردە قۇس اۋلاپ كۇن كورەدى. قولقانى قالقان بولۋ كەرەك. ول ماتاي تاۋى مەن بەسشاتىردىڭ قارسىسىندا، ايعايقۇمنىڭ شىعىسىندا مىڭبۇلاق دەگەن جەر، قۇس اۋلاۋعا قازىر دە قولايلى جەر. وسىلاي دەسەك، قاراقورىم شىڭعىسحاننىڭ ءاۋ باستاعى اتامەكەنى بولىپ شىعادى. ماتاي تاۋى التىنەمەلمەن ۇشتاسىپ جاتىر. ال التىنەمەلدىڭ شىعىسىندا شىڭعىس ساي دەگەن ساي جاتىر. ول سايدىڭ اۋزىن¬دا نۇرعالي ءنۇسىپجانوۆتىڭ تۋعان اۋىلى دولانالى جاتىر. سايدى جۇرت بەكەردەن- بەكەر سولاي اتاي ما؟
سارىوزەكتىڭ شىعىسىندا، قاسپان دەگەن اۋىلدىڭ شىعىس جاق ىرگەسىندە، ماتاي تاۋىنىڭ قارسىسىندا، سولتۇستىگىندەگى شاعان تاۋىنا ارقاسىن سۇيەپ ۇلكەن ءبىر وبا جاتىر. ۇلكەندىگى قوس قوتىرقاي تاۋىنىڭ ىرگەسىندەگى ەكى وبادان دا ءداۋ. ءدال وسى وبا شىڭعىسحان جەرلەنگەن وبا بولۋ كەرەك. ويتكەنى، شىڭعىسحان قۇپيا جەرلەنبەگەن. قۇپيا جەرلەنەتىندەي ول بانديت ەمەس، قاعان. ونىڭ جەرلەۋىنە جەر- جەردەن، تۇس- تۇستان ەل باسشىلارى مەن ەل سىيلىلارى كەلگەن.
قوس قوتىرقايدىڭ ماڭىندا ونداي ءدۇيىم ەلدى سىيعىزاتىنداي كەڭ جازىق جوق. ال جەكەتاۋ - شاعاننىڭ وڭتۇستىگى ماتاي تاۋىنا دەيىن سوزىلىپ جاتقان جازىق. ونى ەل قويانكوز جازىعى دەيدى. مەنىڭشە، وسى ۇلكەن وبا - شىڭعىسحان جاي تاپقان جەر. كىنامىزدى قۇداي كەشىرسىن، ول وبانىڭ ۇستىنە ماشينەمەن دە، جاياۋ دا تالاي شىقتىق. بىلمەستىك جاسادىق. بابامىزدىڭ بەيىتىن باسىپ ءجۇرمىز دەپ ويلامادىق. بۇل جورامالدىڭ انىق- قانىعىن ەندى تەك ارحەولوگيالىق قازبا مەن د ن ك- نى تەكسەرۋ عانا تولىق شەشەدى.
ال ەندى «ماڭعول» ءسوزىنىڭ ءتۇپ- توركىنى «ماڭگى ەل» دەگەن سوزدەن وزگەرگەن دەگەن حاسەن قوجاحمەتوۆ ءىنىمىزدىڭ پىكىرىنە مەن تولىق قوسىلام. سەبەبى، قازاق ۇندەستىك زاڭى بويىنشا «ماڭگى ەل» دەگەندى «ماڭگەل» دەپ ايتادى. بالالارىنا ۇلەس بەرگەندە، شىڭعىسحان كەنجەسى تولىعا ءوز ورداسىن جانە ونىڭ شىعىس جاعىن بەرگەن. ماڭگەلگە يە بولعان تولىنىڭ يەلىگىنە قازىرگى موڭعوليا دا ەنگەن. بۇددا ىلىمىنە ەلىكتەگەن تولى اقىرىندا ءوز ءدىنىن دە، ءوز تىرشىلىگىن دە تولىق پۇتقا باعىندىرىپ، سولارعا ءسىڭىپ كەتەدى. ونى «التىن توپشى» انىق جازادى. ءسويتىپ «ماڭگەل» «ماڭعول» دەگەن وزگەرىسپەن تولى بيلەگەن ەلدە قالىپ قويعان.
قازاق جەرى، كەيبىرەۋ ايتىپ جۇرگەندەي، جوشى قۇرعان جەر ەمەس، شىڭعىسحاننىڭ ءوزى قۇرعان جەر. ول تەك ول جەردى ۇلكەن ۇلى جوشىنىڭ باسقارۋىنا بەرگەن. جوشى شىڭعىسحاننان بۇرىن ءولدى. ول - تەك اكە تاپسىرماسىن ورىنداۋشى. تاريحقا ادىلدىكپەن كەلسەك، بۇگىنگى جەر- سۋعا يە بولىپ وتىرعانىمىز - شىڭعىسحان قىزمەتىنىڭ جەمىسى.
شىڭعىسحاننىڭ تۋىپ- وسكەن جەرى كەيىن موعولستان اتانعانىن ءراشيد ءاد- دين دە، قادىرعالي جالايىر دا جازادى. «ماڭگەل» ءسوزىن قازاقتان وزگەلەرى تۇسىنە قوي¬ماعان. ال «ڭ» دىبىسىن ايتا المايتىن پارسىلار ونى «موعول» دەگەن. وسىدان بارىپ موعولستان ءسوزى تاراپ كەتكەن. سوندىقتان تاريحي نەگىزگە قاراساق، «ماڭعول» ءسوزى مەن «موعول» ءسوزىنىڭ ورتاق توركىنى «ماڭگەل» بولىپ شىعادى.
مۇنىڭ ءبارى - «ۇيات ماسەلە» ەمەس، ىزدەنىس ماسەلەسى. ىزدەنۋدى ۇيات ساناعان ادام ءوزى ۇياتقا قالادى.
بەكسۇلتان نۇرجەكە ۇلى
جازۋشى، ق ر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى
«قازاق ادەبيەتى» گازەتى