وسپان باتىردىڭ اقبوز اتى
سولاردىڭ سوڭعى تۇياعى وسپان باتىر يسلام ۇلى. وسپان باتىردىڭ (1858-1951) 20 جىلدان استام ۋاقىت بويى ات ۇستىنەن تۇسپەي ەلىن جاۋدان ازات ەتۋ جولىندا مەرت بولۋى قازاق حالقىنىڭ ىقىلىم زامانداردان جالعاسقان ات ۇستىندە اتوي سالىپ، جاۋدىڭ ۇرەيىن ۇشىراتاتىن، ەسىمى ءتىرى كەزىنىڭ وزىندە ۇران بولعان قازاقتىڭ باتىرشىلدىق ءداستۇرىنىڭ ⅩⅩ عاسىردىڭ ورتاسىنا جەتكەنىنىڭ ايعاعى.
شىن مانىندە حالقىمىزدىڭ 2 مىڭ جىلدان استام جالعاسقان باتىرلار گالەرەياسى وسپانمەن اياقتالادى. وسپان سونىمەن قاتار اڭىزدىڭ، ميفتىڭ باتىرى ەمەس، ساربازدارىنىڭ سانىن 10 مىڭ اتتى اسكەرگە جەتكىزىپ، ولاردى مۇزداي قارۋلاندىرىپ، 1946 -جىلى شىڭجاڭ ولكەسىنىڭ، قازاقتاردىڭ ەجەلگى اتا قونىستارى التاي، تارباعاتاي، ىلە ايماقتارىن جاۋلارىنان ازات ەتىپ، جۇلدىزى جانىپ تۇرعاندا اتى بۇكىل دۇنيە جۇزىنە ايگىلى ەدى. اعىلشىن جازۋشىسى گوفەدي لياس بىلاي دەپ جازادى: «وسپان باتىر ەگەر بۇدان بەس- التى عاسىر بۇرىن دۇنيەگە كەلگەندە اتالارى موڭكە، شىڭعىس جانە تەمىرلان دەڭگەيلەس ۇلى قولباسشى بولار ەدى». كەڭەس وكىمەتىنىڭ كوميسسارى لاۆرەنتي بەريا «وسپان باتىر - قازاقتىڭ روبين گۋدى» دەپ باعالاعان.
باتىر ەشقاشان بەل شەشىپ جاتپاعان، ءبىر اتى وتتا تۇرسا، ءبىر اتى بەلدەۋدە تۇراتىن. كيىز ءۇيدىڭ ارتىنان ور قازىپ، اتتىڭ بىرەۋىن قاپاستا (جەر استىنان قازىلعان قورا - ا. ت. ) ۇستاعان كەزى دە بولعان. وسپاننىڭ بىرنەشە سۇيىكتى اتتارى بولعان. «قايقايا شاپقان قاراگەر» اتىمەن تۇسكەن باتىردىڭ سۋرەتىندە، اۋىزدىعىمەن الىسىپ تۇرعان تەكە مۇرىن، تالىس تاناۋ، قۇلجا مويىن، كەڭ كەۋدە، سالپى ومىراۋ تۇرپاتىنان قازاقي التاي جىلقىسى ەكەنىن كورەمىز. باتىردىڭ تاريحتا قالعان 2- سايگۇلىگى ايگىلى اقبوزاتى. اقبوزاتتى كورگەندەردىڭ ايتۋىنشا «ايعاي شىقسا، مىلتىق، زەڭبىرەك داۋىسى ەستىلسە قۇلاعىن ەلەڭدەتىپ جاتا قالاتىن ات ەكەن، تۇياقتارى شارا كەسەدەي ۇلكەن. توپتىڭ الدىندا جۇرەدى، ەش اتتى توپتىڭ الدىنا تۇسىرمەيدى. باسقا كىسىنى جاتىرقاپ جانىنا جولاتپايدى، باتىر اياعىنا شىدەر سالعىزباعان جاي عانا بايلاپ قويعان.
2005 -جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنىڭ 12 سىندە موڭعوليانىڭ بايان ولگي ايماعىنىڭ التىنسوكسە سۇمىنىڭ ءىس باسقارۋ ورنىنىڭ باستىعى تۇڭعىشباي حاسەن ۇلىمەن كەزدەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. 54 جاستاعى تۇڭعىشبايدىڭ اكەسى حاسەن، حاسەننىڭ اكەسى قىدىرباي، وسپاننىڭ اكەسى يسلاممەن بىرگە تۋىسادى ەكەن. حاسەننىڭ ۇيىندە وسپاننىڭ ەر-تۇرمانى (1942 -جىلى، اۆگۋست ايىندا مارشال چويبولسان كەزىگىپ، كاۆالەريا ەر-توقىمىن سىيلاعان) جانە كىسەنى ساقتاۋلى. بۇل زاتتار قالاي كەلدى دەگەندە، 1958 -جىلى قىدىرحان ۇلى حاسەن قىتايعا كوكتوعايعا بارىپ، وسپاننىڭ بالاسى شەرديمانمەن كەزىككەن. ول اكەسىنىڭ اقبوزاتى مەن ەرتوقىمىن، كىسەنىن، قۇران وقيتىن جايناماز-كىلەمشەسىن بەرگەن. اكەسىنىڭ كوزىندەي، اتى مەن قاسيەتتى زاتتارىن موڭعولياداعى تۋىستارىنا بەرگەندە، شەرديمان مۇمكىن، قىتايدا الاساپىران بولىپ، مادەني رەۆوليۋتسيا باستالارىن سەزگەن بولار. ءبىز كورگەن ەر-توقىم، كادىمگى كەڭەس اسكەرلەرىنىڭ بىلعارى ەرى، تەك الدىڭعى قاسىنا قول پۋلەمەت ورناتقان تەمىر توپسا وتە مىقتى قاعىلىپتى. ەردى كورگەندە الدىعا قويىلعان قول پۋلەمەتتەن بۇرشاقشا وق جاۋدىرىپ، اقبوزبەن قۇيعىتا شاۋىپ بارا جاتقان باتىر بەينەسى كوزگە ەرىكسىز ەلەستەيدى ەكەن. «وسپان جەڭىل پۋلەمەتپەن ات ۇستىندە قاشىپ ءجۇرىپ اتىسقان. ات ۇستىندە شاۋىپ بارا جاتىپ، ءبىر جاعىنان وق اتقاندا، ەكىنشى جاعىنا جىعىلىپ، قايتىپ باۋىرىمەن اسىپ ەكىنشى جاعىنان شىعادى ەكەن». كىسەنى - كادىمگى كىلتپەن اشىلاتىن قازاق ۇستالارى سوققان كىسەن. جاينامازى 1980 جىلعا دەيىن بولىپ، كەيىن جوعالعان.
اقبوزات حاسەننىڭ قولىندا 3 جىل بولادى، قارتايىپ اق بۋرىلدانىپ كەتەدى. 1961 -جىلى حاسەن سوعىمعا سويىپتى. اقبوز 1951 -جىلى باتىر قازا تاپقاندا 9-10 جاسار جىلقى كەمەلىنە كەلگەن تولىسقان ات، 1961 -جىل 20 عا كەلىپ بوزتارلاندانىپ قارتايعان شاعى. اقبوزدىڭ كوپ ەرلىكتەرىنىڭ ءبىرى ۇشىپ بارا جاتقان جاۋدىڭ اەروپلانىمەن باتىر جارىسا شاپقىلاپ، بەساتارىمەن اتىپ تۇسىرگەنىن ەل اڭىز قىلىپ ايتادى. (العاشىندا اسپاننان بومبا تاستاپ، پۋلەمەتتەن وق جاۋدىرعان ۇشاقتان، قازاقتار تورىققان، كەيىن ۇيرەنىپ، داۋىسى ەستىلگەندە جاتا قالىپ، مەرگەندەر ۇشقىشتىڭ ءوزىن اتىپ، بولماسا جانارماي باگىن اتىپ 3 ۇشاقتى قۇلاتقان.) رامازان دەگەن اقىن كەزىندە باتىردىڭ اقبوزىنا ارناپ پوەما شىعارعان ەكەن، سۇراستىرىپ تابا المادىق. بۇل ولقىلىقتىڭ ورنىن موڭعولدىڭ حالىق اقىنى سۋمياگيين اميرتايۆاننىڭ «وسپاننىڭ اقبوز اتى» دەگەن ولەڭىمەن تولىقتىردىق. اقىن ولەڭىنىڭ ەپيگرافىنا «ساياساتتا سايقالدىق بولار، سايگۇلىكتە نە جازىق بار...» دەگەن ءسوزدى الىپتى، شىنىندا اقبوزدا نە جازىق بار.
قيا بەتتەن جول تاۋىپ،
جوتا كەزىپ،
قىر اقتاپ.
ءتورت اياعى تيگەن جەر،
وت شاشادى، جىراق قاپ.
قىزىل قىرعىن شەرلى ازاپ،
قىر سوڭىنان شۇيلىكتى،
قىرعيكوزدى ەر قازاق،
سەرىك ەتتى جۇيرىكتى.
شىڭگىل، قاپتىق، نارىندا
ۇشاقپەن دا شايقاستى ول.
زىمىرانداي ارىنداپ،
زىميانمەن ايقاستى ول،
قۇيرىق- جالىن، وت شالىپ،
قۇيعىتادى سايعاقتاي،
اقبوزاتى وسپاننىڭ
تاريحتاعى ايعاقتاي.
احمەت توقتاباي، «قازاق جىلقىسىنىڭ تاريحى» كىتابىنان