بالاڭىزدى جاماندىققا باۋلىپ جۇرگەن جوقسىز با؟
كوزىن اشقالى اكە- شەشەسىنىڭ ابەس قىلىقتارىن كورىپ وسكەن بالانىڭ ۇلكەيگەندە سول قىلىقتاردى جاتسىنۋى ەكىتالاي. بۇل - تالاس تۋدىرمايتىن ماسەلە. ەندەشە، تاربيەنى نەدەن باستاۋ كەرەك؟ «باس تاربيەشىنىڭ» ءوزى تاربيەلى مە؟ ءجۇرىس-تۇرىسى، سويلەگەن ءسوزى، ءىس- ارەكەتى، اتا- انا اراسىنداعى ءبىر- بىرىمەن قارىم- قاتىناسى تۇگەلىمەن ۇلگى- ونەگە بولارلىق پا؟ مىنە، گاپتىڭ بارى وسىندا. ءسىزدىڭ دۇنيەگە، بالاعا دەگەن كوزقاراسىڭىز ونىڭ مىنەز- قۇلقى مەن بولمىسىنا مىندەتتى تۇردە اسەر ەتەدى. «ۇيادا كورگەنىن، ۇشقاندا ىلەرى» وسىنىڭ ايعاعى.
«ءسابي دەگەن - تازا تاقتا، نە جازساڭ، سونى وقيسىڭ» دەگەن ويشىل اريستوتەل مەن ۇستاز د. لوكتىڭ سوزدەرى تەگىن ەمەس. ويتكەنى، بالا كوزىن اشقالى ءوز كورگەندەرىن اينىتپاي قايتالاۋمەن بولادى. كەيبىر جانۇيالاردا ءوز بالالارىنىڭ جاساعان قىلىقتارىنان وزدەرىن تاماشالاپ وتىراتىن جايتتار دا كەزدەسەدى. سۇيىسپەنشىلىك، سەنىم، قولداۋ، قورعاۋ كورگەن بالا وزىنە سەنىمدى، اشىق- جارقىن جانە اقجۇرەك بولىپ وسەدى. الداۋ- ارباۋعا ۇشىراپ، قاعاجۋ كورىپ وسكەن بالا جىگەرسىز، سەنىمسىز، ىنجىق بولادى. كوڭىل بولىنبەي ءوز بەتىمەن وسكەن بالالاردىڭ ءالسىز، زياندى ادەتتەرگە اۋەس بولىپ ءوسۋ ىقتيمالىدىعى كوبىرەك. سۇيىسپەنشىلىك - بالاعا قاراعان ساتتە جانارىڭىزدان توگىلىپ تۇراتىن ساۋلە: مۇنى بالانىڭ باسىنان سيپاۋ، ءجاي سويلەۋ، وعان كوڭىل بولۋ، ونىمەن ويناۋ ارقىلى ءاردايىم سەزدىرە الىسىز. كەيبىرەۋلەر بالا تىم ەركەلەپ كەتەر دەگەن ۇرەيمەن كوپ سويلەسپەيدى، سەزىمدەرىن ىشتە ساقتايدى. بالا ۇيىقتاپ جاتقاندا عانا يىسكەپ، تاماشالايتىندار دا جوق ەمەس. جاڭا تۋعان سابيگە انانىڭ ىستىق الاقانى، جىلى كەۋدەسى مەن داۋسى ەرەكشە سەنىم ۇيالاتادى. ءوزىن قورعايتىن اسىل جاننىڭ بار ەكەنىن بالا اناسىنىڭ ەمىرەنگەنىنەن بايقايدى. شەتەلدىك ءبىر بالالار ۇيىندە بۇنداي ىستىق سەزىم مەن ىقىلاستان شەت قالعان بالالاردىڭ ولىمگە تەز بەرىلەتىنىن كورسەتكەن وقيعاعا زەر سالايىق.
تاستاندى نارەستەلەرگە قارايتىن مەدبيكەلەر سابيلەردى بىرىنەن كەيىن ءبىرىن اپپارات ارقىلى تاماقتاندىرىپ، ءاردايىم تازا ۇستاۋعا تىرىسادى. روبوت سەكىلدى ەشقانداي سەزىمسىز، سىلاپ- سيپاۋسىز قالعان بۇل بالالار اراسىندا ءولىم جيىلىگى، مەيىرىممەن، سويلەسىپ قارالعان بالالارمەن سالىستىرعاندا وتە جوعارى بولعان ەكەن. ءتىپتى، ۋاقتىلى تاماقتانباعان كەزدەردە دە كوڭىل بولىنگەن، قارىم- قاتىناس قۇرىلعان بالالاردىڭ ومىرگە بەرىك، شىدامدىلىق تانىتاتىندىعى بايقالعان.
وقيعانىڭ تاعى ءبىر قىزىق تۇسى، ۇرىپ- سوعىلعان نەمەسە كەيىس ەستىگەن سابيلەر دە الدىڭعىلارعا قاراعاندا ءومىر سۇرۋگە الدەقايدا ارتىق قۇلشىنىس تانىتادى ەكەن. بۇل بىزگە جاڭا تۋعان ءسابيدىڭ سەزىمگە قانشالىقتى مۇقتاج ەكەندىگىن پاش ەتكەندەي. جاڭا تۋعان ءسابي تۇگىلى، انا قۇرساعىندا جاتىپ- اق بالا بارلىعىن سەزەدى، سەبەبى، ول - تەك قانا بيولوگيالىق ەمەس، پسيحولوگيالىق تۇرعىدان دا دامۋ كورسەتەتىن جاراتىلىس. ءبىز كوبىنەسە بۇعان ءمان بەرمەيمىز، ءتىپتى، كەيبىر اتا- انالاردان «بىلمەيمىن نە كەرەك ەكەنىن، كويلەگى كوك، تاماعى توق» دەگەندى ەستىپ جاتامىز. ەگەر ماسەلە تەك قانا تاماق پەن كيىمگە كەلىپ تىرەلەتىن بولسا، جوعارىداعى بالالار ۇيىندە ءولىم بولماۋى قاجەت ەدى عوي.
وتباسىندا جابىققان ساتتە جۇباتاتىن، ۋاقتىلى تاماعى مەن كيىمىنە كوڭىل بولەتىن، اۋىرعاندا قارايتىن سەنىمدى بىرەۋدىڭ ءارقاشان قاسىنان تابىلاتىندىعىن ءبىلۋ بالانىڭ وزىنە سەنىمدى بولىپ ءوسۋىنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى. كەيىننەن بۇل ءوزىن تۇسىنەتىن، سۇيەتىن، قولدايتىن اكە- شەشە تۇلعاسىنا ويىسادى، سەنىم اياسىندا وسكەن بالا جاسوسپىرىمدىك شاقتى دا جەڭىل ءارى قيىنشىلىقسىز وتكەرەدى.
بالامەن ءجيى سويلەسۋ كەرەك، قورشاعان ورتا قۇبىلىستارىن وعان تۇسىنىكتى تىلمەن جەتكىزۋگە تىرىسۋ كەرەك. تاربيە بارلىق نارسەدەن قورعاشتاپ تىيۋ، زەكۋ عانا ەمەس، سونداي- اق امەريكاندىقتار سەكىلدى بارىنە ەرىك بەرىپ، ءوز بەتىمەن جىبەرۋ دە ەمەس. تاربيە سابىرلىلىقتى، ەڭ باستىسى، ونەگە بولا ءبىلۋدى كەرەك ەتەدى. وتباسىڭىزدا ۇلتتىق، قوعامدىق، ءدىني قۇندىلىقتاردى جوعارى ۇستاڭىز. كىشكەنتايىنان ۇيىندە كوپ كىتاپ وقىلاتىن بالالار ءومىرىنىڭ العاشقى جىلدارىنان- اق كىتاپقا قىزىعۋشىلىق تانىتادى. بارلىق بالا اتا- اناسىنا نەمەسە قاسىندا بولعان جاندارعا ەلىكتەپ، ولاردىڭ كۇندەلىكتى ىستەگەن ىستەرىن قايتالايدى. تەمەكى، اراق ءىشۋ سەكىلدى زياندى ادەتتەر اسقار تاۋداي اكەسىنە جات بولماسا، بالاعا قايدان جات بولسىن...
تۇپتەپ كەلگەندە، بالاڭىز وتىرىك ايتپاسىن دەسەڭىز، ءوزىڭىز اردايىم شىنشىل بولىڭىز. ءسىزدى شىن كوڭىلىمەن ءسۇيسىن دەسەڭىز، بالاڭىزدى ەمىرەنە ءسۇيىڭىز، ءسىزدى سىيلاسىن دەسەڭىز، ونىڭ كىرشىكسىز ىشكى دۇنيەسىن سىيلاۋدى ۇيرەتىڭىز. دورەكى سوزدەن اۋلاق بولۋى ءۇشىن ءوزىمىز دورەكىلىك كورسەتپەگىنىمىز ءجون. بالانىڭ جاسىنا قاراي باپپەن، بەيىپپەن تاربيەلىلىك، ادەپتىلىك تۋرالى قۇلاعىنا قۇيىپ ءجۇرىڭىز.
سونداي- اق، ءسابي ءۇشىن قىزىقتى ۇنامدى ورتا ۇيىمداستىرۋعا، ونى تىڭداۋعا كوڭىل بولۋ كەرەك. مىسالى، دەمالىس كۇنى ونىڭ قايدا بارعىسى كەلەتىنىن نەمەسە نەمەن اينالىسقىسى كەلەتىنىن سۇراڭىز. مۇمكىندىگىنشە تىلەگىن ورىنداۋعا تىرىسىڭىز. بۇل ونىڭ سەنىمىن ارتتىرۋمەن قاتار، وتباسىندا ءوزىن جاقسى سەزىنۋىنە جول اشادى.
سوندا عانا بالا سىرتتا كورگەن- بىلگەنىن ءجون- جوسىقسىز قابىلداي بەرمەيدى. سەبەبى، وزىنە سىي كوزبەن قارايتىن وتباسىنداعى قۇندىلىقتاردى قادىرلەۋ كەرەكتىگىن سەزىنەدى. قورقىتۋ، ءجيى جازالاۋ، بالانىڭ ايتقاندارىنا كوڭىل بولمەۋ بالا الدىنداعى بەدەلىڭىزدى تومەندەتەدى. بالا تاربيەسى قاشاندا جاۋاپتىلىقتى، دانالىقتى كەرەك ەتكەن. «ەل بولام دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە» دەپ مۇحتار اۋەزوۆ ايتقانداي، ەڭسەلى ەل بولۋ جولىندا سۇيىسپەنشىلىك پەن رۋحاني قۇندىلىقتاردى ۇرپاقتان- ۇرپاققا ۇلاستىرۋ، ءتىپتى، ءوزىمىزدى قوسا تاربيەلەۋ دە سونداي قاجەت.
انار امانگەلدى قىزى