ەسەت باتىر بريتان تىڭشىسىن قالاي قۇرىقتادى؟
ازيا دەپارتامەنتىن باسقارىپ تۇرعان كەزىندە قاشقارعا بارىپ، قاجەتتى اقپاراتتى الىپ كەلۋگە شوقاننىڭ عانا شاماسى جەتەتىنىن ءبىلىپتى، كەيىن سول ساپاردى ءوزى باقىلاۋىندا ۇستاعان دەسەدى. الايدا ءبىزدىڭ ايتايىن دەگەنىمىز ول جايلى ەمەس، كوۆاليەۆسكيدىڭ ءبىر كىتابى تۋراسىندا.
جازۋشىنىڭ 1840 -جىلدارى شىققان «سترانستۆوۆاتەل پو سۋشە ي موريام» دەگەن كىتابىنىڭ قازاققا تىكەلەي قاتىسى بار. اسىرەسە، سونداعى «ەكسپەديتسيا نا پۋتي ۆ بۋحارۋ ي ۆوەننايا ەكسپەديتسيا، دەيستۆوۆاۆشايا پروتيۆ حيۆى (1839-1840) » وچەركىندە قازاق دالاسىندا وتكەن وقيعالار باياندالادى، سول زامانداعى قازاق- ورىس قاتىناستارىن اينا- قاتەسىز حاتقا قالدىرعان. وسىلايشا، XIX عاسىردىڭ 30-جىلدارىنىڭ سوڭىنداعى وتارشىلىق ەزگىگە قارسى كوتەرىلىستەردى قاز قالپىندا كوز الدىمىزعا اكەلەدى. وسى كىتابىن جازار الدىندا: «نە كوردىم، نە ءبىلدىم، سول قالپىندا قاعازعا ءتۇسىرۋىم كەرەك، سوندا عانا قىزىق كىتاپ شىعادى» دەگەن ەكەن. شىنىندا، بۇل ەڭبەك سول ۋاقىتتا جازىلعان باسقا شىعارمالارعا قاراعاندا شىنايىلىعىمەن كوش باستاپ تۇر.
بۇحار ءامىرىنىڭ شاقىرتۋىمەن ورىمدەي تاۋ ينجەنەرى ەگور كوۆاليەۆسكي 1839 -جىلى بۇحارعا كەلمەك بولادى. ماقساتى - بەلگىلى ايماقتاعى پايدالى قازبالار قورىن زەرتتەۋ. ورتا ازياعا ساپارىن الدىمەن ورىنبوردان باستايدى. ورىنبور گەنەرال- گۋبەرناتورى ۆ. پەروۆسكي وعان قاجەتتى ەكسپەديتسيانى جاساقتاپ بەرەدى. سول جەردە تاتار ءتىلىن مەڭگەرىپ، 14 ادامنان قۇرالعان ەكسپەديتسيانى باپتاپ، ورىنبوردان اتتانعان ساۋدا كەرۋەنىنە ىلەسىپ بۇحار حاندىعىنا بەتتەيدى. الايدا بۇحارعا بارامىز دەگەن ويلارى وڭايلىقپەن ىسكە اسپايدى، ورتا جولدا ولار حيۋالىقتاردىڭ تۇتقىنىنا تۇسەدى. ءتۇن قاراڭعىسىندا قاشىپ شىعىپ، ورىس گارنيزونى ورنالاسقان اقبۇلاق بەكىنىسىنە (قازىرگى اقتاۋ) امان جەتەدى. الايدا بۇل جەرگە دە حيۋالىقتار شابۋىل جاساپ، ورىنبورعا كەرى قايتۋعا ءماجبۇر بولادى. ءسويتىپ، 1840 -جىلى ۆ. پەروۆسكي بۇلاردى بۇحارعا اتتانعان ساۋدا كەرۋەنىنە (نەگىزىندە، بۇل حيۋاعا باعىتتالعان اسكەري ەكسپەديتسيا بولاتىن) قايتا قوسىپ جىبەرەدى. ارال ماڭىنداعى ۇلكەن بورسىق دالاسىن باسىپ ءوتىپ، قازاقتىڭ شەكتى رۋلارى مەكەندەيتىن اۋىلدارعا ايالدايدى. مىنە، وسى ساپارىندا قازاقتاردى العاش رەت كورگەنىن، قازاق اۋىلدارىنىڭ تىرلىگىن، ولاردىڭ قايسار مىنەزىنە قايران قالعانىن تامسانا جازادى. وسى ساپارىندا كوۆاليەۆسكي ماحامبەت وتەمىس ۇلىمەن (مۋگامەت ەۆتيميشيەۆ دەپ جازادى) دە جولىققان ەكەن.
1838 -جىلى گەككەنىڭ وتريادى يساتاي مەن ماحامبەت كوتەرىلىسىن تالقانداپ، يساتاي باتىر وققا ۇشقان بولاتىن. سودان كەيىن حيۋا اسىپ، اللاقۇل حاننان كومەك سۇرايدى. حان اسكەر بەرۋگە كەلىسكەن سىڭاي تانىتقانىمەن، شەشىم جاساۋعا اسىعا قويمايدى. سودان بولار، ماحاڭنىڭ ول جاقتاعى جاعدايى ءماز بولماعان. حيۋانى پانالاپ جۇرگەن ماحاڭ العاشىندا ەگور كوۆاليەۆسكيمەن بىردەن ءتىل تابىسا قويمايدى، كىم ەكەنىن ابدەن ءبىلىپ العاننان كەيىن بارىپ، ءوزىنىڭ ماحامبەت وتەمىس ۇلى ەكەنىن ايتادى. «ماعان ەندى جاڭادان جالا جاۋىپ اۋرە بولماڭدار: باسىمنان وتكەرگەن وسى اۋىرتپالىعىم دا جەتەدى. ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، بۇل دالانى اينالشىقتاپ جۇرگەنىمە ەندىگى تالاي جىل ءوتتى، نە تۋعان جەردە، نە قاۋىپسىز ەلدە ەمەسپىن، وزگەنىڭ اۋزىنداعى ناندى جۇلىپ جەپ ءجۇرمىن، وتباسىمنان، ەت جاقىندارىمنىڭ بارىنەن الىستامىن. مەن ماحامبەت وتەمىس ۇلىمىن» دەيدى اعىنان جارىلىپ.
كوۆاليەۆسكي ءوز كىتابىندا ماحاڭنىڭ قايسار تۇلعاسىن اشۋعا تىرىسقانى بايقالادى. ونىڭ بوكەي ورداسىنان شىققانىن، جاڭگىردىڭ باس كەڭەسشىسى، جاقىن سىرلاسى بولعانىن، كەيىن حاننىڭ ەت جاقىنى قايىپقالي سۇلتانعا قوسىلىپ ورداعا قارسى كوتەرىلگەنىن، ورىس وتريادى قايىپقاليدى تۇتقىنعا العان كەزدە، ماحامبەتتىڭ قاشىپ قۇتىلعانىن، ارتىنشا قايىپقالي دا ورىنبور تۇرمەسىنەن قاشىپ شىعىپ، يساتايدىڭ قولىنا قوسىلعان كەزدە ماحامبەتتىڭ دە سول ورتادان تابىلعانىن، ءبارى- ءبارىن اينا- قاتەسىز جەتكىزگەن. اقىرىندا، ورىس وتريادى يساتايدى اتىپ ولتىرگەننەن كەيىن، امالى قالماعان ماحامبەتتىڭ وسى حيۋا جەرىنە قاشىپ ۇلگەرگەن بەتى ەكەن. كوۆاليەۆسكي ماحاڭدى ءبىراز ۇگىتتەپ، پاتشانىڭ كەشىرىمىن الىپ بەرۋگە ۋادە بەرەدى. الايدا باتىر: «ءسىز ماعان ءجانناتتىڭ ەسىگىن اشىپ بەرگەنمەن، تابالدىرىقتان قايتا يتەرىپ جىبەرەسىزدەر. ارينە، ءسىزدىڭ ۇكىمەتىڭىز مەنى كەشىرەر، ءبىراق ول ءۇشىن مەنەن رەسەي مەن ورىس الدىندا سول كەشىرىمىمنىڭ وتەۋىن جاساۋدى تالاپ ەتەرى ءسوزسىز. ءسىزدىڭ ءوزىڭىز مەنىڭ كەشىرىلەتىنىمە سەنىمدى ەمەسسىز، ال ولار مەنى كەشىرەدى دەگەنگە سەنۋگە بولا ما، سەندى دەگەن كۇننىڭ وزىندە، ولار ماعان وزدەرى ءۇشىن تۇككە تۇرعىسىز مەنىڭ وتانىمدى قايتارىپ بەرە مە؟ مەنىڭ بار ءۇمىتىم سىزدە بولاتىن! ءسىزدى كورگەن كەزدە مەنىڭ كوز الدىمدا جايقالعان جايىعىم، اۋىلىم مەن شاڭىراعىم ەلەس بەرىپ، ايەلىم مەن بالالارىممەن جولىعىسىپ ۇلگەرگەندەي بولدىم» دەپتى.
ودان ءارى كوۆاليەۆسكي ماحامبەتتىڭ وزدەرىنىڭ توبىنا ەرگەنىن، ءبىراز جۇرگەن كەزدە ارالارىنداعى ءتىلماشتان كوز جازىپ قالعانىن، ماحامبەتتىڭ ءتىلماشتى ىزدەۋگە كەتكەنىن، الايدا ءتىلماشتىڭ ءوزى قايتىپ ورالعانىن جازعان. ال ءتىلماشتى ىزدەۋگە كەتكەن ماحامبەت سول كۇيى ورالماعان. سوندىقتان كوۆاليەۆسكيلەر ماحاڭدى كۇتە الماي ءجۇرىپ كەتەدى. «سودان بەرى ماحامبەتتى كورمەدىم» دەپ اياقتايدى اڭگىمەسىن جازۋشى.
ءسويتىپ، بۇلار ءۇستىرت ماڭىنداعى اقبۇلاق بەكىنىسىنە جەتەدى. وسى جەردە قازاقتىڭ تاعى ءبىر داڭقتى باتىرى ەسەت كوتىبار ۇلى تۋرالى ەستىگەندەرىن باياندايدى. ەسەت باتىرعا جازۋشى «انگليسكيە وفيتسەرى ۆ سرەدنەي ازي» دەگەن وچەركىندە ارنايى توقتالعان. كوۆاليەۆسكي ەسەتتىڭ قاراسۇيەكتەن شىققان قايسار ۇل ەكەنىن، جيىرما جاسىنان باستاپ داڭقى شىققانىن جازادى. جازۋشى كىتابىندا ەل اراسىندا تاراعان ەسەت تۋرالى ءتۇرلى اڭىزداردى دا ايتا كەتكەن. ءبىر كۇنى قۇلمۇحامەتتىڭ ايداي سۇلۋ قىزىن بارىن بايقاپ قالادى. باستاپقىدا قىزعا عاشىق بولعانمەن، كەيىن ول تۋرالى ۇمىتىپ كەتەدى. سەبەبى قۇلمۇحامەت پەن ەسەت ارازداسىپ قالعان بولاتىن. ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەندە جولاۋشىلاي كەلگەن ساۋداگەردەن قۇلمۇحامەتتىڭ قىزىن ۇزاتقالى جاتقانىن ەستيدى. بۇعان ىزالانعان باتىر ەكى سەنىمدى سەرىگىن ەرتىپ، قۇلمۇحامەتتىڭ اۋىلىنا ۇرلانىپ كەلەدى. جەر باۋىرلاي قىزدىڭ كيىز ۇيىنە ەنىپ، ونى الىپ قاشادى. ءتۇن قاراڭعىسىندا بايقاماعان با، ۇرلاعان ادامى قىزى ەمەس، كۇتۋشى كەمپىر بولىپ شىعادى. كەمپىردى بوساتىپ، ودان قىزدىڭ قايتا وتىرعانىن سۇراپ الادى. ءسويتىپ، رايىنان قايتپاۋعا بەكىنىپ، قايتادان اۋىلعا كىرىپ، بۇل جولى قىزدى قولىنا تۇسىرەدى.
كوۆاليەۆسكي ەسەت باتىردىڭ وسىنداي اڭعالدىعىنا قوسا، كوزسىز ەرلىگىن دە بايانداپ بەرگەن. ورتا ازياعا، سونىڭ ىشىندە قازاق دالاسىن بارلاۋعا بريتان تىڭشىلارى دا كەلە باستايدى. سونىڭ ءبىرى دجەيمس اببوت (1807-1896) بولاتىن. كاپيتان اببوت 1840 جىلى حيۋا حاندىعىنا كەلەدى. وعان جۇكتەلگەن تاپسىرما حيۋاداعى تۇتقىندا جاتقان ورىس قۇلدارىن بوساتۋعا كوندىرىپ، سول ارقىلى رەسەيدىڭ سەنىمىنە كىرۋ بولاتىن. وسىلايشا، رەسەي مەن بريتانيا يمپەريالارىنىڭ اراسىنا «التىن كوپىر» تۇرعىزۋعا مىندەتتەندى. الايدا اتاقتى تىڭشىنىڭ جولىن ءبىزدىڭ ەسەت باتىر كەستى.
«اببوت ءۇستىرتتىڭ وڭتۇستىك جاعىنا قاراي وتپەك بولعاندا، قازاقتىڭ باتىرى ەسەتكە تاپ كەلدى. ول كەزدە ەسەت ءبىزدىڭ حاس دۇشپانىمىز بولاتىن، سوندىقتان ول تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز ايتا كەتكەندى ءجون كوردىم. ەسەت ءوزى قاراسۇيەك تۇقىمىنان شىقسا دا، جيىرما جاسىندا- اق ەلىنىڭ ەرىنە اينالىپ، دالا باتىرى دەگەن اتى شىقتى، ابىرويى تاسي باستادى. ونى دالانىڭ گەركۋلەسى دەۋگە بولاتىن، سەبەبى ونىڭ فيزيكالىق كۇش- قۋاتىن، اسكەري شەبەرلىگى مەن جاۋىنگەرلىگىن كورگەن كەز كەلگەن ەۋروپالىق تاڭعالاتىن.. .
ەسەت اببوتتى قازاقتاردى جازالاۋعا كەلگەن ورىستىڭ اسكەري وتريادتارىنىڭ بىرىنەن ەكەن دەپ ويلادى. اببوتتى اياعان جوق، يتشە ساباپ تاستادى. قازاقتار ونىڭ جانىنداعى اۋعاندىق جولسەرىكتەرىنىڭ ءبارىن پارشا- پارشاسىن شىعاردى. اببوتتىڭ ءومىرى ەسەتتىڭ قولىندا بولاتىن، سول كەزدە تۇركىمەندەر جەتىپ ۇلگەردى، حيۋا حانى ولاردى اببوتتى قورعاۋعا جىبەرگەن ەكەن. سونىڭ ارقاسىندا، بريتان تىڭشىسىنىڭ جانى قالدى. تۇركىمەندەر ونى كاسپيي تەڭىزىنىڭ شىعىس جاعالاۋىنداعى نوۆو- الەكساندروۆسك بەكىنىسىنە جەتكىزدى، ودان ءارى ساۋ- تامتىعى قالماعان تىڭشىنى ورىنبورعا جەتكىزدى. سول جاقتان پەتەربورعا جەتىپ، كەيىن لوندونعا ورالعان. سول كەزدە ەسەتتىڭ جانىندا بولعان قازاقتار اببوتتىڭ باتىرعا جانىمەن قارىزدار ەكەنىن ءالى كۇنگە شەيىن ايتىپ وتىرادى» دەپ جازادى ەگور كوۆاليەۆسكي.
ايتپاقشى، اببوتتى ايتقاندا بريتان تىڭشىلارى قازاق دالاسىندا قايدان جۇرگەنىنەن دە حابار بەرە كەتكەن دۇرىس بولار. ХIХ عاسىردا دۇنيەجۇزىنە ۇستەمدىگىن جۇرگىزگەن رەسەي مەن بريتانيا يمپەريالارى «ۇلكەن ويىن» جۇرگىزدى. نەگىزىندە، بريتاندىقتار رەسەيدىڭ كاۆكاز بەن ورتا ازياعا قول سوزۋىنىڭ سوڭى ءۇندىستانداعى بريتان كولونياسىنا قاۋىپ توندىرەدى دەپ قورىقتى. الايدا كونولليدىڭ ءوزى سول «ۇلكەن ويىننىڭ» قۇربانى بولىپ كەتتى.
ورتا ازياعا كەلگەن بريتان تىڭشىلارىنىڭ ءبىرى پولكوۆنيك چارلز ستوددارت (1806-1842) ەدى. ونىڭ نەگىزگى تاپسىرماسى بۇحار ءامىرىن رەسەيمەن اراداعى ارىپتەستىكتى ءۇزىپ، بريتانيامەن دوستىق تۋرالى كەلىسىمگە كوندىرۋ- تۇعىن.
الايدا 1838 -جىلى بۇحار ءامىرى ناسرۋللا ونى تىڭشىلىق ارەكەتى ءۇشىن اباقتىعا قاماعان. ال 1841 -جىلى جوعارىدا اتى اتالعان بريتان وفيسەرى ارتۋر كونوللي (1807-1842) بۇحارعا كەلىپ، ستوددارتتى بوساتۋ تۋرالى كەلىسىم جاساۋعا تىرىسادى. الايدا ەكەۋى دە حاننىڭ شاراپاتىن كورمەي، ءولىم قۇشادى. كوۆاليەۆسكيدىڭ جازۋىنشا، ستوددارت يسلام ءدىنىن قابىلداپ، قارا باسىن ساقتاپ قالۋعا تىرىسقان ەكەن. سوسىن حان كەيىن كەلگەن كونولليگە دە مۇسىلماندىقتى قابىلداۋىن سۇرايدى. كونوللي بۇعان كونبەگەندىكتەن، ەكەۋىنىڭ دە باسىن العان. نەگىزىندە، اۋعانستانعا كەلىپ ايالداعان اعىلشىنداردىڭ ەندىگى ويى حيۋانى ورىس ىقپالىنا قارسى پلاتسدارمعا اينالدىرۋ بولاتىن. الايدا مۇنىڭ سوڭى رەسەي يمپەرياسىنىڭ كاسپيدىڭ شىعىس بەتىندەگى بەكىنىستەردى نىعايتۋىنا الىپ كەلدى. سوڭىرا بۇل ولكەنى ورىس اسكەرى ءبارىبىر باعىندىرىپ، ورتا ازياعا دەندەپ كىردى. وسى وقيعالاردىڭ ءبارى دە ەگور كوۆاليەۆسكيدىڭ قولىمەن جازىلىپ قالعان ەكەن.
بۇدان كەيىن جازۋشى سەمەيگە اتتانىپ، ودان ءارى شاۋەشەك پەن قۇلجاعا بارعان. بۇل ساپارلارى جايلى «قاشقار ساپارى» وچەركىندە جان- جاقتى بايانداعان. قورىتا كەلگەندە ايتارىمىز، وسى كىتابى ارقىلى ە. كوۆاليەۆسكي ءوزىنىڭ جازۋشىلىق مانسابىن باستادى، وسى كىتابى ارقىلى سول كەزدەگى قازاق دالاسىنىڭ جاعدايىن كوز الدىمىزعا اكەلدى. ماحامبەت عۇمىرىنىڭ سوڭعى كەزدەرىندەگى دەرەگىن، ەسەتتىڭ ەرلىككە تولى ىستەرىن سودان بىلدىك. سول ءۇشىن دە بۇل كىتاپتى قازاق تاريحىنىڭ ءبىر پاراعى دەۋگە بولادى. كەيىن دە جازۋشى تالاي پوۆەسى مەن رومانىن دۇنيەگە اكەلدى. الايدا ولار العاشقى كىتابى سەكىلدى شىنايى بولعان جوق.
سەرىكبول حاسان
«ايقىن»