قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىندا ۇزاق جىل ەل بيلەگەن حان
قازاق حاندىعىنىڭ 300 جىلدىق تاريحىندا حاقنازارداي ۇزاق جىل ەل بيلەگەن حان بولعان ەمەس. ول ەل باسقارۋ، قيىن- قىستاۋ، اسكەري- ساياسي ىستەرى جاعىندا قاجىرلى دا قابىلەتتى قايراتكەر بولدى. ونىڭ ۇستىنە اسا كۇردەلى سىرتقى جاعدايلاردا ديپلوماتيالىق دارىنى مول مايتالمان ەكەندىگىن كورسەتتى.
حاقنازار حان تاققا وتىرعان سوڭ حاندىق ۇكىمەتتىڭ بيلىگىن نىعايتۋعا جانە كۇشەيتۋگە قاجىرلى قايرات جۇمسادى. وزىنەن بۇرىنعى تاپير حان جانە بۇيداش حان تۇسىندا بىتىراڭقى جاعدايعا تۇسكەن قازاق حاندىعىن قايتا بىرىكتىردى. 1523-1524 - جىلدارى جارىققا شىققان قازاق- قىرعىز وداعىن ۇزدىكسىز نىعايتتى، ءتىپتى سول زاماننىڭ تاريحي دەرەكتەرىندە حاقنازار حان «قازاقتار مەن قىرعىزداردىڭ پاتشاسى» دەپ اتالدى. ول وسى قازاق- قىرعىز وداعىنا سۇيەنە وتىرىپ، موعولستان حاندارىنىڭ جەتىسۋ مەن ىستىقكول الابىن جاۋلاپ الۋ ارەكەتىنە تويتارىس بەردى.
حاقنازار حاندىق قۇرعان داۋىردە قازاق حاندىعىنىڭ سىرتقى جاعدايىندا اسا ءىرى تاريحي وقيعالار تۋدى. بۇل كەزدە باتىستا كۇشەيە تۇسكەن ورىس مەملەكەتى شىعىسقا قاراي ىرگە كەڭەيتىپ 1552 - جىلى قازان حاندىعىن، 1556 - جىلى استراحان حاندىعىن روسسياعا باعىندىردى. وسى جاعدايعا بايلانىستى، ەدىل مەن جايىق اراسىندا ۇلان- بايتاق ءوڭىردى مەكەندەگەن نوعاي ورداسى ىدىراي باستادى.
نوعاي ورداسىن بيلەگەن ماڭعىت مىرزالارىنىڭ اراسىندا ۇكىمەت بيلىگىنە تالاسقان فەودالدىق قىرقىس ۇدەي ءتۇستى، بۇل قىرقىستار حالىق بۇقاراسىن قاتتى كۇيزەلتىپ، جاپپاي نارازىلىق تۋدىردى، نوعاي وداعى قۇلدىراپ، اۋىر داعدارىسقا تاپ بولدى. حاقنازار حان تۇسىندا قازاق حاندىعىنىڭ كۇشەيۋى جانە حالىق ءومىرىنىڭ وڭالۋى، نوعاي ورداسىنا قاراستى قازاق تايپالارىن قىزىقتىرىپ وزىنە تارتتى. نوعاي وداعىنا قاراستى كوشپەلى تايپالاردىڭ ءبىر بولىگى قاڭلىلار، قىپشاقتار تاعى باسقالار قازاق حاندىعىنا كەلىپ قوسىلىپ جاتتى.
ولاردى حاقنازار حان قارسى الىپ وتىردى. نوعاي ورداسىنىڭ بيلەۋشىلەرىنىڭ ءبىرى ىسماعىل مىرزا ىشكى فەودالدىق قىرقىستا ءوز اعاسى ءجۇسىپ مىرزانى ءولتىردى. ءجۇسىپ مىرزانىڭ بالالارى ىسماعىل مىرزامەن سوعىستى. نوعاي ورداسىندا ءوزارا قىرقىسقان ەكى توپ پايدا بولدى. ىسماعىل مىرزانىڭ توبى موسكۆا كنيازدىعىنا قوسىلۋدى جاقتادى، وعان قارسى توپ قازاق حاندىعىنا قوسىلۋعا بوي ۇردى. بۇل جاعدايدى پايدالانعان قازاق حانى حاقنازار نوعاي ورداسىنىڭ كوپ ۇلىسىن (بۇلاردىڭ كوبى قازاقتىڭ كىشى ءجۇزى الشىن وداعىنا ەنگەن تايپالار) وزىنە قوسىپ الدى.
1557 -جىلى نوعاي مىرزاسى ىسماعىل ورىس پاتشاسى يۆان IV كە: «مەنىڭ تۋىستارىم قازىر جايىقتىڭ ارعى جاعىندا، بىزدەن قالىپ قويىپ، قازاق پاتشاسىنا قوسىلىپ كەتتى» دەپ ارىز ايتتى. حاقنازار حان نوعاي ورداسىنىڭ ىدىراۋىن پايدالانىپ جايىق جاعالاۋىنداعى كوشپەلى تايپالاردى قازاق حاندىعىنا قوسىپ الۋمەن عانا تىنبادى، ىسماعىل مىرزا باستاپ، باتىسقا قاراي اۋعان نوعايلارعا قۋالاي شابۋىل جاساپ، ولاردى ودان ارمەن ىعىستىرىپ، ىرگە كەڭەيتۋ ارەكەتىن جاسادى. ورىس پاتشاسى يۆان IV- ءنىڭ نوعاي اراسىنا جىبەرگەن ەلشىسى سەمەن مالتسيەۆ 1569- جىلى ورىس پاتشاسىنا: «حاقنازار پاتشانىڭ، شىعاي حانزادانىڭ، شالىم حانزادانىڭ قازاق وردالارى، ال ولارمەن قوسا 20 حانزادا نوعايعا كەلىپ، ۇرىس بولدى» دەپ حابارلاعان.
كەيبىر زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، جوعارىداعى شابۋىلدار باتىسقا قاراي اۋعان نوعاي تايپالارىنىڭ ەدىل مەن جايىق ءوڭىرىن تاستاپ، دون ساحارالارىنا قاراي كەتۋىنە سەبەپ بولعان كورىنەدى. بۇل جونىندە تاريحشى احمەت زاكي ۋاليدي: «1969- جىلى شىعاي، حاقنازار، شالىم سۇلتاندار بىرلەسىپ، ىسماعىلدىڭ بالاسى ورىس سۇلتانعا شابۋىل جاسادى، وسىدان سوڭ ۇزاق تۇرماي نوعاي مىرزالارى اقىرىنداپ ەلدەرىن جايىق پەن ەدىلدىڭ باتىس جاعىنا، دون ساحارالارىنا كوشىرۋگە، باشقۇرت ەلدەرىن تاستاۋعا ءماجبۇر بولدى» دەيدى. بۇل جەڭىس قازاق حاندىعىنىڭ جەرىن كەڭەيتىپ، كۇش- قۋاتى مەن بەدەلىن ارتتىردى، تاريحي دەرەكتەمەلەردە قازاق حانى حاقنازاردى «قازاقتار مەن نوعايلاردىڭ حانى» دەپ اتاعان.
XVI عاسىردىڭ ورتاسىندا اۋىر داعدارىسقا ۇشىراعان نوعاي وداعى ىشكى فەودالدىق قايشىلىقتار مەن قىرقىستاردىڭ جانە حالىق بۇقاراسىنىڭ فەودالدىق ۇستەمدىكپەن قاناۋعا قارسى كۇرەستەرىنىڭ ناتيجەسىندە بورداي توزىپ، 1569- جىلدان سوڭ مەملەكەت رەتىندە ءومىر سۇرۋدەن قالدى. بۇرىن نوعاي وداعىنا قاراعان قازاق تايپالارى جانە ولاردىڭ ەتنيكالىق تەرريتورياسى قازاق حاندىعىنا بىرىكتى. بۇرىن نوعاي وداعىنىڭ استاناسى بولىپ كەلگەن سارايشىق قالاسى دا قازاق حاندىعىنا ءوتتى. بۇل قازاق حاندىعىنىڭ، قازاق تايپالارىنىڭ جانە قازاقتاردىڭ ەتنيكالىق تەرريتورياسىىن بىرىكتىرۋ جولىندا جاساعان جەڭىستى قادامدارىنىڭ ءبىرى بولدى. سونىمەن قاتار نوعايلى داۋىرىندە جاسالعان نەمەسە جاڭعىرتىلىپ جىرلانعان قىرۋار جىرلار، «قىرىق باتىر جىرى» سىندى الىپ ەپوس قازاق مادەنيەتىنىڭ قازىناسىنا قوسىلدى.
نوعاي ورداسىنىڭ ىدىراۋى، وعان قاراستى قازاق تايپالارى مەن ولاردىڭ مەكەندەگەن جەرلەرىنىڭ قازاق حاندىعىنا قوسىلۋى حاندىقتىڭ باتىس، سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك جاعىنداعى جاعدايدا وزگەرىس تۋدىردى. ورىس مەملەكەتى مەن قازاق حاندىعى اراسىنداعى كەڭ ءوڭىردى الىپ جاتقان نوعاي وداعىنىڭ ىدىراۋى، ونىڭ ءبىر بولىگىنىڭ قازاق حاندىعىنا قوسىلىپ، ەندى ءبىر بولىگىنىڭ ورىس پاتشاسىنا باعىنۋى، شىعىسقا قاراي كەڭەيىپ كەلە جاتقان ورىس مەملەكەتىنىڭ شەكاراسىن قازاق حاندىعىنا جاقىنداتا ءتۇستى. 1563- جىلى ءسىبىر حاندىعىنىڭ بيلىگىن تارتىپ العان كوشىم حان ەندىگى جەردە قازاق حاندىعىنا دۇشپاندىق پوزيتسيا ۇستادى. ونىڭ ۇستىنە موڭعول بيلەۋشىلەرى مەن قازاق حاندارى اراسىندا دا قاقتىعىستار بولىپ وتىردى.
وسىنداي كۇردەلى جاعدايلارمەن ەسەپتەسكەن حاقنازار حان قازاق حاندىعىنىڭ سىرتقى ساياساتىن وزگەرتتى. وزىنەن بۇرىنعى قازاق حاندارى ۇنەمى جاۋلاسىپ كەلگەن ماۋارانناحرداعى شايباني اۋلەتىمەن وداقتاستىق بايلانىس ورناتۋعا ۇمتىلدى. ورتا ازيانىڭ ەڭ ءىرى قالالارىنىڭ ءبىرى تاشكەنتتى باسىپ الۋعا باعىتتالعان اسكەري قيمىلدارىن توقتاتتى. ءسويتىپ، شايباني اۋلەتىنەن شىققان بۇحارا حانى ابدوللا 2- مەن قازاق حانى حاقنازار «قاستاسپاي دوس بولىپ، ءوزارا كومەكتەسۋ» جونىندە «انتتاستىق شارت» جاساستى. حاقنازار حاننىڭ بۇل ديپلوماتيالىق شاراسى وڭدى بولدى.
XVI عاسىردىڭ 60-جىلدارىنىڭ سوڭى مەن 70-جىلدارىنىڭ باسىندا سوعىس قيمىلدارى توقتاپ، بەيبىتشىلىك ورنادى، قازاقتاردىڭ ورتا ازيا حالقىمەن ساۋدا- ساتتىق قارىم- قاتىناسى، ەكونوميكالىق بايلانىسى ودان ءارى ورىستەدى. مۇنىڭ ءوزى قازاق حاندىعىنىڭ ىشكى جاعدايىن جاقسارتۋعا، حالقىنىڭ شارۋاشىلىق ءومىرىنىڭ وڭالۋىنا ءتيىمدى بولدى. سونىمەن قاتار قازاق حاندىعىن دا نىعايتا ءتۇستى.
بۇحارا حانى ابدوللا 2 (1557- 1598 تۇسىندا تاشكەنت ماڭىن نوروزاحمەت (باراق) حاننىڭ بالاسى بابا سۇلتان بيلەدى. ول بۇحاراعا باعىنباي ءوز الدىنا تۇردى. ۇنەمى ابدوللا حانمەن سوعىستى. ءسويتىپ، بابا سۇلتان بۇحارا حاندىعىنان ءبولىنىپ شىعۋعا ارەكەت ەتتى. قازاق حانى حاقنازار وزبەك حاندارىنىڭ ءوزارا قىرقىسىنا ارالاسىپ، بىرەسە ابدوللا حاندى، بىرەسە بابا سۇلتاندى قولداپ ەكەۋىن دە السىرەتۋگە، وسى ارقىلى وزدەرىنە ۇلكەن پايدا تۇسىرۋگە تىرىسىپ باقتى.
1579-جىلى ابدوللا حان ەكىنشى شەرۋ تارتىپ بابا سۇلتانعا قارسى جورىق جاسادى. قازاق حانى حاقنازار ونىڭ بابا سۇلتانعا قارسى كۇرەسىن قولدادى. قازاق حاندىعى وسىنىڭ بوداۋىنا ابدوللا حاننان تۇركىستان ايماعىنداعى بىرنەشە قالانى قايتارىپ الدى. بۇدان كەيىن تاشكەنت بيلەۋشىسى بابا سۇلتان قازاق حاندىعىنا تۇركىستان، ساۋران قالالارىن بەرگەندە، قازاق سۇلتاندارى ءبىر مەزگىل بابا سۇلتاندى قولدادى.
1579- جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قازاق سۇلتاندارى اسكەرلەرىمەن تاشكەنتكە كەلدى. ولار قايتادان ابدوللا جاققا شىقپاق بولىپ، تاشكەنت بيلەۋشىسى بابا سۇلتانعا قارسى استىرتىن ارەكەت ىستەدى. ءبىراق بۇل استىرتىن ارەكەتتى سەزگەن بابا سۇلتان قازاق سۇلتانى جالىمدى، ونىڭ ەكى ۇلىن، حاقنازار حاننىڭ ەكى ۇلىن ءولتىردى. ىلە- شالا ونىڭ استىرتىن جىبەرگەن ادامى 1580- جىلى حاقنازار حاندى ءولتىردى.
«الاش ايناسى» سايتى