قىتايدا تۋعان ءشارىپ اقساقال مەككەدە سەگىز جىل تۇرىپتى
ەلدەگى ازاماتتارمەن اڭگىمەلەسىپ، ءوز ومىرىنەن سىر شەرتىستى. داستارقان باسىندا ارىدەن باستاعان اڭگىمەسىن ءبىز دە ۇيىپ تىڭدادىق. اتامەكەنىندە اقتارىلا ايتقان سوڭعى اڭگىمەسى دە، سوڭعى ساپارى دا سول ەدى...
- بەس ۇل، ەكى قىز تاربيەلەپ ءوسىردىم. جالپى، مەنەن وتىز بەس ۇرپاق تارادى. جەتى-سەگىز ءۇي بولىپ قالدىم. ءبارى گەرمانيادا تۇرىپ جاتىر. بالالارىم شەتتە جۇرگەنىمەن «قازاقپىن» دەپ ماقتانادى. جاتسا-تۇرسا قازاقستاننىڭ، قازاقتىڭ تىلەۋىن تىلەپ جۇرەدى. مەككەدە تۇرعاندا ماڭدايىم ساجدەگە تيگەن سايىن، قازاقستانىمىزدىڭ ءوز پرەزيدەنتى بولسا ەكەن، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك السا ەكەن دەپ اللاعا سىيىناتىنمىن. اللاعا شۇكىر، قازاقتىڭ تاۋەلسىز جەرى بار، ەگەمەن ەلى بار، كوك تۋى بار. قازاق تۋىپ-ءوسسىن، كوبەيسىن، ءونسىن. ال اتا-بابالارىمنىڭ جەرى بۇزىلماي تۇرسا ەكەن، - دەپ ەدى ءشارىپ قاجى.
التاي ايماعى، شىڭگىلدىڭ سارىتوعاي اۋىلىندا ومىرگە كەلگەن
ءنۇرشارىپ سەيىتقازى ۇلى نايمان 1932 -جىلدىڭ جازىندا قىتايدىڭ التاي ايماعى، شىڭگىلدىڭ سارىتوعاي اۋىلىندا ومىرگە كەلگەن. اقساقالدىڭ ايتۋىنشا، ول تۇستا ۇكىمەت اۋىسىپ، دۇنعانداردىڭ دۇرلىگىپ تۇرعان كەزى ەكەن. ەركىندىككە ۇيرەنگەن قازاقتار 1937 -جىلى جۇرتتى جالماعان جۇتقا شىداماي دۇنعاندار ولكەسى گانسۋدىڭ تىرشىلىكسىز دالاسىنان ءبىر-اق شىققان. قۋعىنعا ۇشىراعان ولار مۇندا دا ۇزاق تۇراقتامايدى. بۇل جونىندە ءنۇرشارىپ سەيتقازى ۇلى تۋرالى جارىق كورگەن كىتاپتا: «تۇساۋىمىز تويمەن ەمەس، قىلىشپەن كەسىلىپ، «اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا» ءبىز كەتە بەرىپپىز. قۇلاعىمىز شىلدەحانانىڭ ولەڭىمەن ەمەس، قانسىراعان حالىقتىڭ جوقتاۋىمەن اشىلىپتى» دەپ جازادى.
«قازاقاباد» اتتى اۋىل تۇرعىزعان
گيمالايدىڭ تەرىسكەيىندەگى تيبەت تاۋىن ادام اياعى وپ- وڭاي باعىندىرا بەرمەيدى. ءبىراق قوپارىلا كوشكەن حالىق جول ازابىن ارتقا تاستاپ، تيبەتكە تابان تىرەيدى. ونداعى ازعانا تاڭعۇت حالقىنىڭ كاسىبى مال شارۋاشىلىعى ەدى. اتتىڭ ورنىنا قوداستى كولىك رەتىندە پايدالانادى. قوداستار بوران- شاشىنعا ءتوزىمدى، تاستاي قاتتى تۇياقتارى مۇزدا تايا بەرمەيتىن كورىنەدى. كاسىبى ۇقساس ەكى حالىق ءاۋ باستاعى تىرشىلىكتەرى جاراسقانىمەن، ۋاقىت وتە ۇساق- تۇيەك قاقتىعىستارى، بارىمتالارى كوبەيە باستايدى.
- العاش التايدان كوتەرىلگەندە قاتارىمىزدا 18000 ادام ەدى. الايدا، 1940 -جىلى تيبەتكە ۇشتەن ءبىرى عانا جەتتى. جول- جونەكەي تونالىپ، قۇزدان قۇلاپ، سىرقاتتانىپ، ءۇندى شەكاراسىنا 4000 ادام ارەڭ جەتتىك. بالە ەمەس، پانا ىزدەگەن جازىقسىز جاندار ەكەنىمىزدى بىلگەن سوڭ عانا شەكارادان وتكىزدى، - دەپ ەسكە العان ەدى ءشارىپ اقساقال سوناۋ قىرقىنشى جىلداردى.
باس ساۋعالاپ كەلە جاتقان قازاقتاردى كاشمير ايماعىنىڭ ءبىر اڭعارىنا قاماپ تاستايدى. اقساقالدىڭ ايتۋىنشا، بۇل جەردە كۇنىنە وننان استام ادام اۋرۋدان كوز جۇمىپ وتىرعان. اقىرى شىدامنىڭ شەگىنە جەتكەن ءۇش ادام قاشىپ شىعىپ، كومەككە جۇگىنەدى. ءدال سول كەزدە قاپاستىڭ باسشىسى اۋىسىپ، ولارعا راقىمشىلىق تا جاساپ جىبەرگەن. ءسويتىپ، اراعا ۋاقىت سالىپ، ءبىر توپ حالىق پاكىستاننىڭ بحوپال قالاسىنا كوشىپ بارادى. ول جەردەن شارۋاشىلىققا جەر بەرىلگەنىمەن، حالىق قاۋقارسىز ەدى. ءبىراق ابدەن شارشاپ- شالدىققان، تورعايداي توزعان حالىققا ۇكىمەتتەن ازدى- كوپتى كومەك تە كورسەتىلەدى. قىزىل كرەستىڭ، قىتايدىڭ كومەگىمەن اركىم باستارىنا باسپانا سالىپ، «قازاقاباد» اتتى كىشىگىرىم اۋىل تۇرعىزادى.
قازاقتاردىڭ كەيبىرەۋى ماتار دەگەن ورماندى القاپتى سۇراپ، ءبىرازى سوندا كوشىپ بارادى. سويتسە، ماتار ارالىنا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ وزدەرى بارۋعا جۇرەكتەرى داۋالامايتىن مەكەن ەكەن. اۋاسى قاپىرىق، جاڭبىرى تولاستامايتىن، جىرتقىش اڭى كۇندىز- ءتۇنى جورتىپ جۇرەتىن جەر ەكەنىن جاڭا كوشىپ بارعان قازاقتار قايدان ءبىلسىن؟! جەردەن قوپارىلا شىققان قازانداي قوڭىزداردى، قايقى قۇيرىق شايانداردى كورگەن جۇرت كەرى كوشۋگە بىردەن قامدانادى. قىسقاسى مۇندا قازاقابادتان ارتىق جەر جوق ەكەنىنە كوز جەتكىزەدى. جاڭا بوي كوتەرگەن قازاقاباد اۋىلىندا ءتورت سىنىپتىق مەكتەپ اشىلىپ، ءبىلىمدى ادام حاشيم الي باسشىلىق تىزگىنىن الادى. ال حاليفا التاي سول كىسىگە كومەكشىلىك ەتەدى. ءنۇرشارىپ سەيتقازى ۇلى وسى مەكتەپ-مەدرەسەدەن قۇران، ناماز وقۋدى جانە حيندي، ۋردۋ تىلدەرىن ۇيرەنىپ شىعادى. وسى قازاقابادتا ساۋاتىن اشقان ءنۇرشارىپ نايماننىڭ ءبىر وكىنىشى - دەليدەگى «يسلاميات» كوللەدجىنە تۇسۋگە مۇمكىنىدىگى بولا تۇرا بارا الماي قالعانى...
قاجىلىق قارىزىن وتەيدى
1947 -جىلى ءۇندىستاننىڭ تىنىشتىعى بۇزىلادى. مەملەكەت ەكىگە جارىلىپ، ۇندىستەر جانە پاكىستان بولىپ بولىنەدى. قازاقتار بولسا، پاكىستانعا قونىس اۋداردى. سول ۋاقىتتا كوپ قيىندىق كورىپ وسكەن ءنۇرشارىپ وزبەك مولدانىڭ فاتيما ەسىمدى قىزىنا ۇيلەنەدى. بەس جىلداي پاكىستاندا تۇراقتايدى. كەيىننەن ءۇش بالالى ءنۇرشىرىپ سەيتقازى ۇلى وتباسىمەن ىستامبۇلعا قونىس اۋدارادى. الايدا، كىشكەنتاي ۇلىنا ىستامبۇلدىڭ اۋاسى جاقپاي، دارىگەرلەردىڭ كەڭەسىمەن ىستىق جەر ىزدەپ قايتا جولعا شىعادى. سيريانى، ليۆيانى، يوردانيانى باسىپ ءوتىپ، يەرۋساليمگە تابان تىرەيدى. ءبىراق بالا وڭالا قويماعان سوڭ قارىز الىپ، ساۋد ارابياسىنا بارىپ قاجىلىق مىندەتىن وتەيدى.
قۇنانباي قاجىنىڭ مادينەدەگى قوناقۇيىندە ءۇش كۇن تۇنەۋ باقىتى بۇيىرادى ءشارىپ نايمانعا. بۇل جاقتا ەشبىر قۇجاتى بولماعاندىقتان جۇمىسقا ورنالاسۋ دا قيىنعا سوعادى. ءسويتىپ جۇرگەندە ارابياعا ەرتە كوشىپ كەلگەن ءازيز زيا دەيتىن اداممەن تانىسىپ، ءمور باسقان تىلدەي قاعازدى قولىنا ۇستاتادى. سەگىز جىل سول كىسىنىڭ كومەگىنە ارقا سۇيەپ، مەككەدە ءومىر سۇرەدى. قاجىلىق مىندەتىن وتەپ، 1970 -جىلى التى بالاسىمەن ىستامبۇلعا ورالادى. ال ايەلى فاتيما ەكى بالامەن المانياعا بارىپ، ميۋنحەندەگى ءبىر فابريكادا اعاشتان ويىنشىق جاساۋمەن اينالىسادى. وكىنىشكە قاراي، فاتيما 1980 -جىلى ءوز كولىگىمەن تۇركياعا كەلە جاتىپ جول اپاتىنان كوز جۇمادى. وسىنداي اۋىرلىقتى باستان وتكەرگەن ءشارىپ اقساقالدىڭ التايعا دەگەن، كاتونقاراعايىنا دەگەن ساعىنىشى ارتا تۇسەدى.
ءشارىپ نايمان اقساقال ءوزى تۋرالى ەستەلىگىندە: «ادام بالاسى ءۇشىن بۇل جالعاندا وتانسىزدىقتان اۋىر جەتىمدىك جوق. ءبىز سونى ءومىر بويى ارقالاپ كەلەمىز. ەڭ اۋەلى «اعاجاي، التايدى» ايتىپ اڭىرادىق. ودان ءۇمىت ۇزىلگەن سوڭ، اتامەكەن - قازاقستاندى اڭسادىق. جەتپىسىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا قازاقستانعا جول اشىلىپ، ءبىر جاساپ قالدىق. قازاق جاستارىنىڭ 1986 -جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى توبەمىزدى كوككە كوتەرىپ جىبەردى. ەل تاۋەلسىزدىك الدى. ەڭ ابزالى - وسى تاۋەلسىزدىكتىڭ التىن نۇرىن نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى ەڭ اۋەلى بىزگە - تۇركياداعى تۋىستارعا شاشىپ كەتتى. الاقانىمىزدى اسپانعا جايىپ، اق سارباس ايتىپ، تاۋەلسىزدىككە تاپجىلمايتىن تۇعىر، تۇڭعىش پرەزيدەنتكە تايمايتىن تاق تىلەدىك. ارتىق ايتسام، كەشىرىڭىزدەر، تەگىندە، تاۋەلسىزدىك، تەڭدىك، تۋعان جەر، التىن وتان دەگەننىڭ ءقادىرىن ەلدە جۇرگەن ەركەدەن گورى، شەتتە جۇرگەن شەرمەندەلەر مىڭ ەسە تەرەڭ تۇسىنەدى.. .» - دەپ جازىپ كەتكەن.
مۇستافا وزتۇرىكپەن قۇدا ەدى
شەتتە جۇرگەن ءشارىپ قاجىنىڭ 1990 -جىلى العاش رەت بابالارىنىڭ بايىرعى مەكەنى كاتونقاراعايعا جولى تۇسەدى. سۇيەكتەس اعايىنى، سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى، مارقۇم بوشاي كىتاپبايەۆپەن كەزدەسىپ تانىسادى. سول كىسىنىڭ ارقاسىندا دىنمۇحامەد قونايەۆتىڭ قابىلداۋىندا بولىپ، باتاسىن الادى.
سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىققان ءشارىپ اقساقال سوڭعى رەت 2013 -جىلى كاتونقاراعايداعى، شىڭعىستايعا كەلىپ، اتا- باباسىنىڭ رۋحىنا قۇران باعىشتايدى. اقساقالدى سول كەزدەگى ابدىكەرىم اتىنداعى شىڭعىستاي ورتا مەكتەبىنىڭ ديرەكتورى بىرلىك جۇماقانوۆ قارسى الىپ، اق داستارقانىنان ءدام تاتقىزادى. يىعىنا شاپان جابادى. اتامەكەنىنە كەلگەن سوڭعى ساپارى وسى ەكەن. ءنۇرشارىپ نايمان قاجى سول جىلدىڭ تامىزىندا ميۋنحەن قالاسىندا دۇنيەدەن وتەدى. بالا- شاعاسى سۇيەگىن تۇركيانىڭ ىستامبۋل قالاسىنا اپارىپ جەرلەيدى.
كوپتى كورگەن اقساقالدىڭ سوڭىندا قالعان بالالارى گەرمانيانىڭ ميۋنحەن قالاسىندا تۇرادى. قازاقتىڭ ءتىلىن، ءدىنىن، سالت- ءداستۇرىن مىقتى ۇستانادى ولار. ءارقايسىسى ءار سالادا ەڭبەك ەتەدى. اقساقالدىڭ ۇلى ماحمۇت نايمان ميۋنحەن قالاسىندا «نايمان» اتتى شاعىن دۇكەن اشىپ، كاسىبىن دوڭگەلەتىپ وتىر. شەت جەردە تۋىپ- وسكەندەرىمەن قازاقستان تارتىپ تۇراتىنىن ايتادى.
- بىزگە قاراعاندا تۋعان جەردىڭ ءيتى باقىتتى. ساعىنامىز اتامەكەندى. سول جاقتا بولىپ جاتقان جاقسى جاڭالىقتارعا ەلەڭ ەتىپ، ءار جەتىستىگىنە قۋانىپ وتىرامىز. اتا- بابام ءتۇتىن تۇتەتكەن، ۇرپاعىن وربىتكەن كاتونقاراعاي جەرىنە بارعىمىز كەلەدى. جۋىق ارادا جولىمىز دا ءتۇسىپ قالار، - دەيدى ماحمۇت نايمان.
ايتپاقشى، اقساقالدىڭ ۇرپاقتارى ايگىلى مۇستافا وزتۇرىكتىڭ دە تۋىستارىمەن جاقسى ارالاسادى. ءتىپتى، ءبىر كوشەنىڭ بويىندا تۇراتىن كورىنەدى. ءنۇرشارىپ قاجى مۇستافا وزتۇرىكپەن تۋعان قۇدا بولعان ەكەن. تۋعان- تۋىستار ۇلتتىق مەيرامداردا ءبىر- ءبىرىنىڭ ۇيىنە قوناققا بارىپ، مەيمان كۇتۋدى داستۇرگە اينالدىرعان، اتا ءداستۇردى ۇمىتپاي ۇلىقتاپ كەلەدى.
مەرەي قاينار ۇلى
didar-gazeti.kz