ەل تاريحىنداعى ەڭ ۇلكەن ناۋبەت كەزەڭ قازاق ادەبيەتىندە قالاي كورىنىس تاپتى؟

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - تاقىرىپقا كىرىسپەس بۇرىن جازۋشى سماعۇل ەلۋبايدىڭ ساۋالناماعا جاۋابىنان ءۇزىندى كەلتىرەيىك:

- وكىنىشكە قاراي، باسى كەتەتىن بولعان سوڭ ءبىزدىڭ اۋەزوۆ تە، مۇسىرەپوۆ تە، مۇقانوۆ تا بۇل تاقىرىپتى اشىق كوتەرە المادى. شىنىمەن دە باسى كەتەتىن ەدى. ءبىراق 1940 -جىلدارى اقىن جاقان سىزدىقوۆ «تابيعات» دەگەن شاعىن باللادا جازدى. باسى كەتپەسە دە، قوپارىلدى. ءومىر بويى مۇگەدەك بولىپ ءوتتى دەپ ەستيمىز. ولەكسە ەتىپ ساباعان دەسەدى. سودان كەيىن قازاق زيالىلارى ءۇن- ءتۇنسىز قالدى. تەك تۇسپالداپ قانا ايتىلدى.

ءبىراق مەن ونى ەسەپكە المايمىن. ءبىز سول اشارشىلىقتان زارداپ شەككەن، 1928 -جىلعى كامپەسكەدەن قاشقان اۋىلدىڭ بالاسى بولعاننان كەيىن تاريحتى كۇن سايىن ەستىپ وتىردىق. سوندىقتان دا 1982-85 -جىلدارى «اق بوز ءۇي» دەگەن رومان جازدىم. ءبىراق جازعانىمىز 1991 -جىلى كومپارتيا قۇلاعانشا جارىققا شىققان جوق. تەك 90-جىلداردىڭ باسىندا ايتىلىپ، جازىلا باستادى. بالعابەك قىدىربەك ۇلى «الاتاۋ» رومانىندا شاعىن تاراۋدا ايتىپ ءوتتى. سودان كەيىن ادام مەكەبايەۆ «قۇپيا قويما» دەگەن جاقسى پوۆەست جازدى. شەرحان مۇرتازانىڭ «ستالينگە حاتى» ، تاعى دا باسقا ماقالالار جازىلدى. «اق بوز ءۇي» رومانى كينو بولىپ ءتۇسىرىلدى. (س. ەلۋباي. «ۇلتتىق تراگەديا»)

ءيا، قازاق ءوز تاريحىنداعى ەڭ ۇلكەن ناۋبەتتىڭ ءبىرىن ءالى تولىق ءتۇسىنىپ بولعان جوق. سماعۇل ەلۋباي اعامىزدىڭ سوزىنەن اڭعارىپ وتىرعان بولارسىزدار، 1920 -جىلدارى باستالىپ، ارا- اراسىندا «ءسال تىنىستاپ»، 1931-33 - جىلدارى «كەڭەستىك جوسپار» دارەجەسىندە ورىندالعان اشارشىلىق قازاق حالقىنىڭ جارتىسىنان كوبىن جوق قىلدى. الىپتار اراسىندا ايماڭداي ۇلت بولىپ وتىرعان الاش بالاسى تىشقان تەرىپ جەۋگە دە شاماسى جەتپەي، اياۋسىز قىرىلدى. رەسمي دەرەكتەر بويىنشا، اشتىقتان 2 ميلليون 200 مىڭنان استام ادام جوق بولدى.

وسى قاسىرەت قازاق ادەبيەتىندە قالاي كورىنىس تاپتى؟

ءيا، كەڭەس وكىمەتى بۇل تۋرالى ەشكىمنىڭ اۋزىن اشتىرعان جوق. جاقان سىزدىقوۆتىڭ شاعىن باللاداسىنىڭ ءوزى جوعارىداعىداي رەاكسيا تۋدىرسا، ودان كولەمدى شىعارمالاردىڭ اۆتورلارى قانداي كۇي كەشەتىنىن ەسەپتەي بەرىڭىز. ءبىر دەرەكتەردە سىزدىقوۆ باللاداسى «تابيعات» دەپ، ەندى ءبىر دەرەكتەردە «ءالي قارت» دەپ كورسەتىلەدى. بۇل شىعارما ورتەلىپ، اۆتور سوققىعا جىعىلىپ، جانى ارەڭ قالعان. بەيىمبەت مايليننىڭ داڭقتى «كۇلپاش»، «اشارشىلىق قۇربانى»، «ايت كۇندەرى» اڭگىمەلەرى كۇنى كەشەگە دەيىن جابۋلى قازان استىندا جاتتى. دەگەنمەن، قازاقتىڭ قابىرعالى قالامگەرلەرىنىڭ بارلىعى اشارشىلىق تاقىرىبىن شىعارمالارىندا ەمەۋرىندەپ بولسا دا سەزدىرىپ وتىردى.

ءسابيت مۇقانوۆ «ءومىر مەكتەبىنىڭ» «ەسەيۋ جىلدارى» دەپ اتالاتىن ءۇشىنشى كىتابىندا اشارشىلىق ناۋبەتىن تىكەلەي سيپاتتاعان تۇستارى جەتەرلىك. عابيدەن مۇستافيننىڭ «شىعاناق» رومانى دا ءا دەپ باستالعان تۇستا ەل ىشىنەن كۇي كەتكەنىن سۋرەتتەيدى، الىستان شالادى. ساكەن سەيفۋلليننىڭ اياقتالماعان «ءبىزدىڭ تۇرمىس» حيكاياتىندا اشارشىلىق كورىنىسىن ەكى- ءۇش سويلەممەن ۇقتىرىپ كەتكەن تۇستارى بار. عابيت مۇسىرەپوۆ كلاسسيكالىق «تالپاق تاناۋ» اڭگىمەسىندە قوستاناي وڭىرىندەگى اشارشىلىقتىڭ بەينەسى انىق كورىنىس بەرەدى. جازۋشى قازاق مالشىسىنىڭ ومىرىنە كۇشتەپ ەنگىزىلگەن شوشقانى شەبەر ءاجۋالاي وتىرىپ، ونىڭ كەلۋ سەبەبىن وتە نازىك اڭعارتىپ وتەدى. سافۋان شايمەردەنوۆتىڭ «مەزگىل» حيكاياتىندا دا باس كەيىپكەردىڭ ەستەلىگى ارقىلى حالىق باسىنداعى زوبالاڭ يشارا ەتىلەدى، ءتىل بايلاۋشى «قۇدىرەتتەردىڭ» كوزىن الا بەرە، استارىنا سۇمدىق شىندىق جاسىرعان شىعارما رەتىندە ايشىقتالادى. ساكەن ءجۇنىسوۆ «اماناي مەن زاماناي» حيكاياتىندا دا ەلدىڭ ۇدەرە كوشۋىنىڭ سەبەبىن تۇسپالداپ ايتىپ وتەدى.

بۇدان قانداي قورىتىندى شىعارۋىمىز كەرەك؟ كەڭەس وكىمەتى قازاق جازۋشىلارىنا ءوز حالقىنىڭ قاسىرەتىن ايتۋعا ەش مۇمكىندىك بەرگەن جوق. ءسويتىپ، تاريحي جادى تاعى دا شەگىندى. شىنىندا دا، الىپتاردان قالعان از عانا اسىلعا دا، الپىسىنشى جىلدارى ادەبيەتكە كەلگەن تالانتتى تولقىنعا دا مۇمكىندىك بەرىلسە، ءبىز قازىرگىدەن الدەقايدا مىقتى ۇرپاق بولار ەدىك. وعان ءسوز جوق.

تاۋەلسىزدىك داۋىرىنە جاقىنداعان سايىن كوممۋنيستىك پارتيا قىراعىلىعىنان ايىرىلا باستادى. زامانبەك جاكەنوۆتىڭ «زۇلمات» رومانى، كاكىمجان قازىبايەۆتىڭ «سۇراپىل» رومانى، ادام مەكەبايەۆتىڭ «قۇپيا قويما» حيكاياتى قازاق ادەبيەتىنىڭ ميسسياسى جاڭاشا بەلەسكە كوتەرىلۋى قاجەتتىگىن ايقىنداپ بەردى.

شيرەك عاسىردا جادىمىز جاڭعىردى ما؟

اتتەڭ- اي، تاۋەلسىزدىك ءداۋىرى دە ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدى شەشىپ بەرگەن جوق. وعان كىم كىنالى؟ قازاقتىڭ تاريحىنداعى زۇلمات اشتىقتى كوركەم تىلمەن سويلەتۋگە كىم جانە نە نارسە كەدەرگى؟

ساناپ شىعايىقشى، 1991 -جىلدان بەرگى شيرەك عاسىرعا جۋىق ۋاقىتتا اشارشىلىققا ناقتى قانداي شىعارمالار ارنالدى؟

ادام مەكەبايەۆ «قۇپيا قويما» حيكاياتىن كەڭ تىنىستى، وقيعالى رومانعا اينالدىرىپ، «جەر كىندىگىندەگى اپات» جانە «قازىنا سىرى» دەگەن اتاۋلارمەن كەزەك جاريالادى.

مۇحتار ماعاۋيننىڭ «سارى قازاق» رومانىنداعى اشارشىلىق بايانىن ەسكە الماعان كۇننىڭ وزىندە دە، قابىرعالى قالامگەر «ازەلگى اڭگىمەلەر» ، ت. ب. سيكلدى اڭگىمەلەر شوعىرىندا اشارشىلىق تاقىرىبىنا اينالىپ سوعىپ وتىردى.

تۇرىسبەك ساۋكەتايەۆتىڭ «قۇزعىن تويعان قىس» حيكاياتى ادەبي ورتانىڭ جاقسى باعاسىن العانمەن، كوپ تارالىممەن تاراي العان جوق. ياعني وقىرمانىنا ءالى جەتپەي جاتىر.

جازۋشى نۇرداۋلەت اقىش «راقىمسىز كوكتەم» حيكاياتىندا قىزىل قوعامنىڭ «قاندى ەرلىكتەرىن» اشارشىلىقپەن بايلانىستىرا سۋرەتتەدى. ءبىراق بۇل شىعارما «جۇلدىز» جۋرنالىندا 2014 -جىلى جاريالانعانمەن، ءالى جەكە جيناق بولىپ جارىق كورگەن جوق. نۇرداۋلەت اعا اشارشىلىق تاقىرىبىنىڭ قازاق ادەبيەتىندەگى كورىنىسىن ۇلكەن ديسسەرتاتسيا ەتىپ جازىپ، عىلىمي جۇيەگە ءتۇسىردى.

جازۋشى نۇرعالي ورازدىڭ «قازىعۇرت وقيعاسى» اڭگىمەسى بۇل تاقىرىپقا بۇگىنگى ورتا تولقىننىڭ جاڭاشا كوزقاراسىن انىق اڭعارتتى. جازۋشى ءبىر ۋاق وزىنە ءتان ليريزمنەن بوي تارتىپ، حالىق قاسىرەتىن نازىك يىرىممەن سيپاتتاي ءبىلدى.

«جاس الاش» گازەتىنىڭ ارداگەرى باعدات جاندوساي 2000 -جىلداردىڭ باسىندا رەداكتور نۇرتورە ءجۇسىپتىڭ قولداۋىمەن، دەم بەرۋىمەن «شوشقانىڭ قۇمى» دەرەكتى حيكاياتىن جازىپ شىقتى. بۇل شىعارما شاعىن كىتاپ بولىپ جارىق كوردى. الايدا اقساقال دۇنيەدەن وتكەن سوڭ، قايتا جاڭعىرىپ باسىلعان جوق. اشارشىلىق ناۋبەتىن ءوز كوزىمەن كورگەن ءتىرى كۋاگەردىڭ مۇراسى قايتا باسپا بەتىن كورىپ جاتسا، ەش ارتىق بولماس ەدى.

جازۋشى، رەجيسسەر دانيار سالامات «اشتىق» دەپ اتالاتىن كينوسەناري جازدى. «انا ءتىلى» گازەتىندە جاريالانعان تۋىندىنىڭ تولىق نۇسقاسى جازۋشىنىڭ ءوز قولىندا، ءالى باسپا بەتىن كورگەن جوق. وتە شىمىر، وقيعالى، كينوكادرداي بەينەلى دۇنيە كوركەم شىعارماعا اينالسا، قازاق ادەبيەتىنىڭ ءبىر قازىناسى بولاتىنىنا داۋىمىز جوق.

ارينە، ءبىز كورمەي، وقىماي، جولىقتىرماي جۇرگەن شىعارمالار بار شىعار. الايدا اشارشىلىق تاقىرىبى ءالى كۇنگە قازاق جازۋشىلارىنىڭ قالامىنىڭ ۇشىندا بوزداپ كەلەدى. بارلىق نارسەنى مەملەكەت باستاما ەتىپ كوتەرىپ، ىسكە اسىراتىنىنا بوي ۇيرەتىپ، بويكۇيەزدىك تانىتپاساق يگى ەدى. جوعارىدا اتالعان شىعارمالاردىڭ كەز كەلگەنىنەن كوركەم فيلمدەر گالەرەياسىن جاساپ، ەرتەڭگى ۇرپاققا تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىرىن ۇقتىرا تۇسسەك ارتىق بولماس ەدى. ونداي جاعدايدا بۇگىن استاناداعى ميرزويان كوشەسىنىڭ اتاۋى وزگەرگەنىنە قۋانىپ جاتقان اعا بۋىننىڭ ارەكەتىن جاس ۇرپاق «قىزىعا تاماشالاپ» تۇرماس ەدى.

ادەبيەتتىڭ جانە ءبىر جۇگى

جوعارىداعى شىعارمالاردىڭ ءبارىن ءبىز نەگە اتادىق؟ قازىر قازاق ادەبيەتىندە دە قۇندىلىقتار الماسقان ءداۋىر ءجۇرىپ جاتىر. بۇرىنعى كەيىپكەرلەردىڭ تاساسىندا قالعان، ۋاقىت ايتقىزباعان جاڭا دا ەسكى وبرازداردى تىرىلتەتىن كۇن كەلدى. اشارشىلىق قۇرباندارىن دا كوركەم شىعارما تىلىندە سويلەتىپ، بەزبەنگە قايتا تارتاتىن شاق تۋدى. بۇل قاسىرەتتىڭ استارىندا قانشاما اۋلەتتىڭ، قانشاما تاعدىردىڭ، قانشاما ءۇمىتتىڭ تراگەدياسى جاتىر دەسەڭىزشى؟ .. ارينە، كەڭەس زامانىنداعى الىپتارىمىزدىڭ تاعدىرى دا اينالىپ وتەتىن تاقىرىپ ەمەس. ءبىراق حالىقتىڭ جارتىسىنان استامىن جالماعان، قولدان جاسالعان، ماقساتتى تۇردە ۇيىمداستىرىلعان اشارشىلىقتىڭ سالدارى ءالى كۇنگە ءبىزدىڭ ءىس- ارەكەتىمىزدەن، سانامىزدان سەزىلەدى.

قازاق ادەبيەتىندە ادام مەكەبايدىڭ «قازىنا سىرى» رومانىنداعى قابىش، ءمادينا، تۇكتىباي سياقتى كەيىپكەرلەر بۇگىن قايتا ءسوز الىپ، ءداۋىر شىندىعىن ايتا تۇسۋگە ءتيىس.

ءبىز بۇگىنگى ۇرپاقتى «باردىڭ قادىرىن بىلمەيدى» دەپ ايىپتايمىز. ولاردىڭ ساناسى جاڭعىرماسا، ءوزىنىڭ وتكەنىنە ۇڭىلمەسە، ۇڭىلدىرمەسەك، قايدان ءبىلسىن؟ ەركىن راقىشەۆ تۇسىرگەن «اشارشىلىق» دەرەكتى فيلمى دە، ۆالەري ميحايلوۆ ۇزاق جىلدار ىزدەنگەن «ۇلى جۇت جازبالارى» كىتابى دا، كەشە عانا باسپادان شىققان ساعات ءجۇسىپتىڭ «اشارشىلىق اقيقاتى» كىتابى دا - تەڭىزدىڭ تامشىسىن عانا تانىعانداي از دۇنيە.

دەمەك، قازىرگى ءداۋىر ادەبيەتىمىزدىڭ جۇگىن مەيلىنشە اۋىرلاتىپ تۇر. بۇگىن ۇلگەرمەسەك، ەرتەڭگى ۇرپاق كەشىرمەۋى مۇمكىن.. .

ەسەي جەڭىس ۇلى

«ايقىن»