قازاقتىڭ بايلارى قازاقتىڭ قورعانى ەدى
ءبىزدىڭ ءبىر كەزدەگى ۇكىمەت ءوزى ءبىرىن باي، ەندى ءبىرىن كەدەي قىلىپ جاراتقان قۇدايعا قارسى شىقتى. ءسويتىپ، كەڭەس زامانىندا بايدى زۇلىم، جاۋىز قىلىپ سانامىزعا ءسىڭىردى. سودان بولار قازىرگە دەيىن بايدىڭ اتىن ەستىسەك بولدى، مۇرىن شۇيىرەمىز. اسىلىندە، باي دەگەن كىم ەدى؟ قازاقتىڭ بايلارى قانداسىنا قالاي قارايلاستى؟ راس، ءبىزدىڭ بۇرىنعى بايلار «ولاردىڭ بايلىقتارىندا كەدەيلەردىڭ بەلگىلى مولشەردە ۇلەسى بار» دەگەن قۇداي ءسوزى - قۇران ءسوزىن قاپەرىندە ساقتادى. سول ءۇشىن دە قاي زاماندا بولماسىن باي قازاق كەدەي قازاققا قاشاندا قامقور بولىپ وتىردى.
اسىلىندە، ءبىز قازاقتىڭ قايىرىمدىلىعىن سوناۋ حاندار زامانىنان باستاۋىمىز كەرەك. «قازاقستان بارىسى» قازاق كۇرەسىن دامىتۋ قورىنىڭ ءتوراعاسى ارمان شورايەۆتىڭ: «سپورتقا و باستا كومەك قولىن سوزعان حاندار ەدى. ولار ءتۇرلى سپورتتىق جارىستار وتكىزەتىن. سوعىس توقتاعان بەيبىت كۇندەرى حاندار وتكىزگەن سونداي سايىستارعا قازاقتىڭ باتىرلارى قاتىساتىن، ولاردىڭ كۇش- قۋاتى سول جەرلەردە ايشىقتالاتىن. قازاق باتىرلارىنىڭ جاۋىنگەرلىك رۋحىن دامىتۋ ماقساتىندا كەيىن قازاق كۇرەسى وتكىزىلدى. حاندار ەڭ مىقتى بالۋانعا ارناپ التىننان تايتۇياق سوقتىردى. ول تايتۇياقتى جەڭىپ العان باتىر ەلدىڭ ابىرويلىسى اتاناتىن، ونىڭ سول جۇلدەسى جىلدار بويى ءوز وتباسىن اسىراۋىنا جەتەتىن» دەگەنى ايداي انىق نارسە. تەك سپورتتىق جارىستار ەمەس، اس بەرۋ، ايتىس وتكىزۋ، ۇلتتىق ويىندار ويناتۋ سەكىلدى دۇنيەلەردىڭ ءبارىن حاندار، ودان كەيىنگى سۇلتاندار، بەرتىندە بولىستار مەن بايلار جالعاستىردى. وسى شارالاردىڭ ارقاسىندا ەلدىڭ دارىندىلارى كوزگە ءتۇسىپ، كەدەيلەرى ءبىر مارقايىپ قالاتىن.
حانداردىڭ ىشىندە قايىرىمدىلىقتىڭ وزىق ۇلگىسىن كورسەتكەن جاڭگىر حان بوكەي ۇلى بولاتىن. جاڭگىر تەك تالانتتى مەملەكەت قايراتكەرى عانا ەمەس، قازاقتىڭ العاشقى مەتسەناتتارىنىڭ ءبىرى بولدى. قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇرمەتتى مۇشەسى ءارى دەمەۋشىسى ەدى. حاننىڭ قازان ۋنيۆەرسيتەتىنە العاش كەلگەن ساپارى جايلى رەكتور، پروفەسسور كارل فۋكس «قازاقتىڭ حانى جاڭگىردىڭ قازانعا كەلۋى» دەگەن ماقالا جازدى. وسى ماقالادا جاڭگىردىڭ ۋنيۆەرسيتەت كىتاپحاناسىنا اراب، پارسى جانە باسقا دا تۇركى تىلدەرىندە جازىلعان 6 قۇندى قولجازبانى تاپسىرعانىنا توقتالادى. سولاردىڭ ءبىرى - مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ «تاريحي ءراشيدي» كىتابىنىڭ پارسىشا قولجازباسى بولاتىن. شوقان ءۋاليحانوۆ مۇنداي كىتاپتىڭ بار ەكەنىن قاشقارعا بارعان ساپارىندا ەستيدى. ءسويتىپ، ەلگە كەلىسىمەن كىتاپتى ىزدەستىرگەن. اقىرىندا پەتەربور ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىس تىلدەرى فاكۋلتەتىنەن تاپقان. «تاريحي ءراشيدي» پەتەربورعا قازان ۋنيۆەرسيتەتىنەن الدىرىلىپتى، ال ول ۋنيۆەرسيتەتكە جاڭگىر حان وتكىزگەنى بەلگىلى. شوقان سول كىتاپتىڭ ءبىراز بولىگىن قازاقشاعا اۋدارتىپ، قازاقتىڭ تاريحىنا ءوز ۇلەسىن قوسقان بولاتىن.
جاڭگىر قازاق حاندارىنىڭ ىشىندە العاش بولىپ قازاقتىڭ كوزىن اشۋدى ماقسۇت تۇتتى. ءسويتىپ، ءوزى باس بولىپ مەشىت پەن باستاۋىش مەكتەپ سالدىردى. ال 1841 -جىلى حان ستاۆكاسىنان ورتالىق مەكتەپ سالىندى. مەكتەپتىڭ بۇكىل شىعىنىن جاڭگىر ءوزى كوتەردى. دۇنيەدەن وتكەن 1845 -جىلعا شەيىن تابىسىنىڭ كوپ بولىگىن مەكتەپكە سالىپ، وقۋشىلاردان ءوزى ەمتيحان الدى. ول جەردىڭ ءتالىمىن العان بالالار رەسەيدىڭ الدىڭعى قاتارلى ارناۋلى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىمىن جالعاستىرۋعا مۇمكىندىك الدى. جاڭگىر قازاق بالالارىنىڭ پەتەربور، استراحان، ورىنبور، قازان سەكىلدى قالالاردىڭ وقۋ ورىندارىندا وقۋىنا جولداما الىپ بەردى. 1832 -جىلى جاڭگىردىڭ اتسالىسۋىمەن بوكەي ورداسىندا ساۋدا جارمەڭكەسى ءوتتى. ارتىنشا مەديتسينالىق بولىمشەلەر، ءدارىحانا، قارۋ- جاراقتار مۋزەيى، ارحيۆ اشتى. 1844 -جىلى جاڭگىر ءوز قارجىسىنا «مۇحتاسار ءال- فيكعايات» (قىسقاشا شاريعات زاڭدىلىقتارى) كىتابىن شىعاردى. كەيىن بۇل كىتاپ بارلىق مۇسىلمان مەكتەپتەرىندەگى كلاسسيكالىق شىعارماعا اينالدى.
مەكتەپ اشۋ جونىنەن باياناۋىل ايماعىنىڭ اعا سۇلتانى مۇسا شورمانوۆ تا ازاماتتىق تانىتتى. ول دا جاڭگىر سەكىلدى تالاي قازاق بالاسىنىڭ قاناتىن قاتايتتى. ومبى مەن پاۆلوداردا بالالار مەن عارىپتەر ءۇيىنىڭ اشىلۋىنا سەبەپكەر بولدى. قازاق دالاسىندا ورىس مەكتەپتەرىنىڭ اشىلۋىنا جاردەم بەرە وتىرىپ، سول مەكتەپتەردە قازاق بالالارىنىڭ ءبىلىم الۋىنا ماتەريالدىق كومەك بەردى. 1857 -جىلى مۇسانىڭ تىكەلەي ىقپالىمەن ومبىدا بولىستاردىڭ ءتىلماشتارىن دايىندايتىن قازاق مەكتەبى بوي كوتەردى. ال 1878 -جىلى اعا سۇلتان قازاق قىزدارىنا ارنالعان مەكتەپتى پايدالانۋعا بەردى.
جيەنى شوقان ءۋاليحانوۆتى ەتنوگرافياعا قىزىقتىرعان وسى مۇسا ناعاشىسى بولاتىن. قىزىقتىرىپ قانا قويعان جوق، شوقاننىڭ بولاشاعىنا ارناپ مول قارجى سالدى. اتاقتى ءماشھۇر- ءجۇسىپ كوپەي ۇلىنىڭ دا تالابىن ۇشتاعان وسى مۇسا شورمانوۆ ەكەن. باياناۋىلدىڭ مەدرەسەسىندە وقىپ جۇرگەن 9 جاسار ءجۇسىپتى الدىنا شاقىرىپ، تالابىنا ءسۇيسىنىپ، «ءماشھۇر» ەسىمىن بەرگەن.
ءيا، شورمانوۆتىڭ شاراپاتىن بۇل قازاق از كورمەدى. قازاق دالاسىندا العاش رەت ەگۋ شارالارىن ۇيىمداستىرىپ، تالاي قازاقتى شەشەكتەن الىپ قالدى.
ابايدىڭ اكەسى، قارقارالى ايماعىنىڭ اعا سۇلتانى قۇنانباي وسكەنباي ۇلى دا قازاقتىڭ العاشقى مەتسەناتتارىنىڭ ءبىرى بولدى. 1849 -جىلى قارجىسىنا قارقارالىدا العاشقى مەشىت سالدىردى. ال قاجىلىققا بارعان 1874-75 -جىلدارى ءوزى سەكىلدى قازاق بايلارىمەن بىرىگىپ مەككەدەگى قاجىلار تۇسەتىن ورىن تاكيەنىڭ تۇرعىزىلۋىنا اتسالىستى.
ⅩⅨعاسىردىڭ سوڭىندا دا قازاقتىڭ بايلارى قايىرىمدىلىعىمەن كوزگە ءتۇستى. قالياسقار جانە سىزدىق قالپە ۇلدارى، نۇركەن زابير ۇلى، بايمۇحامەت قوسشىعۇلوۆ مەتسەناتتىق ىسكە ارالاستى. بۇلار 1898 -جىلى باستاۋىش ءبىلىم بەرۋ جونىندەگى قايىرىمدىلىق قوعامىن قۇردى. بايمۇحامەت قوسشىعۇلوۆ ءوز قاراجاتىنان حالىققا ارناپ كىتاپحانا سالدىردى. اقمولادان قازاق- مۇسىلمان مەكتەبىن تۇرعىزىپ، مۇعالىمدەردىڭ جالاقىسى مەن وقۋشىلاردىڭ شاكىرتاقىسىن تولەۋدى ءوز موينىنا الدى. 1907 -جىلى «سەركە» گازەتى شىققاندا مەملەكەتتىك دۋمانىڭ ەكى مارتە دەپۋتاتى بولعان شايمەردەن قوسشىعۇل ۇلى قارجىلاي قامقورلىق كورسەتىپ وتىردى.
احمەت جانە مۇستافا ورازاي ۇلدارى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مۇسىلمان فراكسياسىنا 2 مىڭ رۋبل تولەپ، ءاليحان بوكەيحاندى قازاق جۇرتىنىڭ اتىنان دەلەگات ەتىپ ۇسىندى. كەيىن تاعى دا قاراجاتىن شەشىپ، ەكىنشى وكىل رەتىندە مۇستافا شوقايدى ۇسىندى. ەكى وكىلدىڭ دە بۇكىل شىعىنىن قازاقتىڭ وسى ەكى بايى كوتەرگەن بولاتىن. بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، مەتسەنات، I مەملەكەتتىك دۋمانىڭ دەپۋتاتى بولعان سالىمگەرەي ءجانتورين دە مۇستافا شوقايدىڭ V مەملەكەتتىك دۋماعا دەپۋتات بولۋى ءۇشىن ءوزىنىڭ جەرىن مۇستافانىڭ اتىنا اۋداردى. ويتكەنى دەپۋتات بولاتىن ادام اۋقاتتى بولۋى كەرەك دەگەن زاڭ بولاتىن. الايدا V مەملەكەتتىك دۋمانىڭ سايلاۋى سول كۇيى وتپەي قالدى.
مامان بايدىڭ بالالارى - تۇرىسبەك، سەيىتباتتال جانە ەسەنقۇل دا قازاق بالالارىنا ارناپ جەتىسۋ وڭىرىنە بەلگىلى ونەر- ءبىلىم وشاعى «مامانيا» مەكتەبىن سوقتىردى. اعايىندى مامانوۆتار قازاق بالاسىنىڭ ءبىلىمسىز قالعانىنا كوزى جەتىپ، ولاردى ءبىلىم- عىلىمعا باۋلىدى. ەسەنقۇل مامانوۆ ۋفاداعى عاليا مەدرەسەسىنىڭ نەگىزىمەن سەگىز جىلدىق مەكتەپ سالدىردى.
مەكتەپ قۇرىلىسىنا جەر- جەردەن مىقتى شەبەرلەردى الدىرىپ، وعان «مامانيا مەكتەبى» دەگەن ات بەردى. مۇعالىمدەردىڭ جالاقىسى، وقۋشىلاردىڭ كىتاپ- قاعازى، كەدەي بالالاردىڭ تاماعى، جاتىن ورنى سەكىلدى شىعىنداردىڭ ءبارىن مامانوۆتار اۋلەتى ءوز موينىنا الدى.
كەيىنگى قازاق بايلارى نەگىزىنەن الاش قوزعالىسىنىڭ حالىق اراسىنا كەڭ تارالۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى. قازاق باسپا ءسوزىنىڭ ناسيحاتشىسى بولىپ، قارجىلىق قيىندىقتارىن شەشتى. الاشوردا اۆتونومياسى جاڭادان قۇرىلعان كەزدە دە قارجىلىق جانە ماتەريالدىق قاجەتتىلىكتەردى وتەگەن وسى قازاق بايلارى بولاتىن. ولاردىڭ قاتارىندا قاراجان ۇكىباي ۇلى، مەدەۋ ورازباي ۇلى، يكە ءادىل ۇلى، حاسەن اقاي ۇلى، ىبىراي اقباي ۇلى، يسا كوپجاسار ۇلى، سالىق ومار ۇلى (سىرىم باتىردىڭ شوبەرەسى) ، توبانياز ءالنياز ۇلى، اعايىندى مامانوۆتار، اعايىندى بەكمەتيەۆتەر بولدى. ولار اللا بەرگەن نەسىبەنى قاراپايىم حالىقپەن ءبولىسىپ، مەتسەناتتىقتىڭ جارقىن ۇلگىسىن كورسەتتى. اتاپ ايتساق، ەسەنقۇل مامانوۆ «قازاق» ، «ايقاپ» سەكىلدى گازەتتەرگە جاردەم بەردى. «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ 1915 -جىلعى №7-8 سانىندا ەسەنقۇل تۋرالى كولەمدى ماقالا جاريالانعان. وندا قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا تۇڭعىش رەت رومان بايگەسىن تىككەن ەسەنقۇل مامانوۆ ەكەنى ايتىلعان. 1915 -جىلعى «قازاق» گازەتىنىڭ سانىندا «اۋقاتتى الاش ازاماتتارىنا» اتتى بايلاردى گازەتكە قارجىلاي جاردەم بەرۋگە شاقىرعان ۇندەۋ جاريالاندى. سول كەزدە ەسەنعۇل مامانوۆ «قازاق» گازەتىنە 1274 سوم كولەمىندە قارجىلاي كومەك بەرگەن ەكەن.
قازاق باسپا سوزىنە قازاقتىڭ بايى قاراجان ۇكىباي ۇلى دا قارجىلاي كومەكتەسىپ وتىردى. 1918 -جىلى مۇحتار اۋەزوۆ «اباي» جۋرنالىن شىعارۋ ءۇشىن قاراجان ۇكىباي ۇلىنان قارجىلاي كومەكتەسۋىن سۇراعان. مۇحتار اۋەزوۆكە جازعان حاتىندا قاراجان ۇكىباي ۇلى: «جۋرنالدى شىعارساڭىزدار بولدى، قانشا قاراجات كەرەك بولسا دا ۇنەمى بەرىپ وتىرامىن» دەپ جاۋاپ بەرگەن. الاشوردا ۇكىمەتى، ۇلتتىق الاش ميليتسياسى قۇرىلعان كەزدە دە قاراجان بايدىڭ قالتاسىنا سالماق ءتۇستى. 1906 -جىلى ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىن تۇرمەگە قاماعاندا، قاراجان ۇكىباي ۇلى كەپىلدىككە 2500 رۋبل تولەپ، تۇرمەدەن شىعارىپ الدى. ال ەكىنشى رەتكى قامالعانىندا حاسەن اقاي ۇلى 5000 مىڭ رۋبل تولەپ، ازات ەتتى.
ال مەدەۋ ورازباي ۇلىنىڭ ءاليحان بوكەيحانعا كوپ شاپاقاتى ءتيدى. 1908 -جىلى سەمەيدىڭ تۇرمەسىندە 8 اي بويى قامالعاندا وسى حاسەن اقاي ۇلى اباقتىنىڭ الدىن كۇزەتىپ، الەكەڭە ارناپ ون بيە بايلاپ، كۇنىنە ءبىر سابا قىمىز جەتكىزىپ، ءبىر باعلان سويىپ، ەتتەن تارىلتپاعان. سالىق ومار ۇلىنىڭ قارجىلاي كومەگىمەن جاھانشا دوسمۇحامەد ۇلى ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن ءبىتىردى. سالىق ومار ۇلى الاش اسكەرىنە ارناپ ءوز تابىنىنان 200 جىلقى اتاعان. بۇرىن بولىس، ءبي بولعان يكە ءادىل ۇلى دا الاشوردا ۇكىمەتىنە ماتەريالدىق قولداۋ كورسەتكەن. ال تاعى ءبىر قازاق بايى يسا كوپجاسار ۇلى الاش ميليتسياسىن جاساقتاۋ ءۇشىن تابىنىنان 100 جىلقى بەرگەن.
وكىنىشتىسى، زامانىندا بيلىك پەن بۇقارانىڭ التىن كوپىرىنە اينالعان قازاق بايلارىنىڭ كوپشىلىگى اتى وشكىر رەپرەسسيانىڭ قۇربانى بولىپ كەتتى. ودان قالسا كەڭەس وكىمەتى بايلاردىڭ اتىن ەستىسە شوشىناتىن دارەجەگە جەتكىزدى. دانا اباي: «بايلىقتى جاراتقان قۇداي، كەدەيلىكتى دە جاراتقان قۇداي. ءبىراق سەنى باي قىلعان، كەدەي قىلعان قۇداي ەمەس» دەگەن بولاتىن. ابايدان ارتىق جۇگىنەرىمىز بار ما؟ تەك، بۇگىنگىنىڭ بايلارى دا بۇرىنعىنىڭ بايلارى سەكىلدى قانداسىنا قاراسىپ جۇرسە ەكەن دەيمىز. بۇگىنگىنىڭ بايلارى - نۇرلان سماعۇلوۆ، بولات وتەمۇراتوۆ، سەرجان جۇماشيەۆ، سەرىك تۋلباسوۆ، عابيت بەيسەمبايەۆ، كەڭەس راقىشيەۆ، نۇرجان سۋبحانبەرديندەر كەشەگى سالىق ومار ۇلى قۇساپ بولام دەگەن ءبىر پاقىردىڭ بالاسىنا ءبىلىم اپەرسە نەسى ايىپ؟ بولاشاقتىڭ جاھانشاسى اۋىلدىڭ ءبىر تۇكپىرىندە قولى بايلانىپ جاتقان بولار كىم بىلەدى؟
سەرىكبول حاسان، «ايقىن».
سايتقا دايىنداعان: ريزابەك نۇسىپبەك ۇلى