حان سايلاۋ جانە ءراسىم- جورالعىلار
سەبەبى ەل اراسىندا سان عاسىرلىق ءىس- تاجىريبەسى مەن ۇيىمداستىرۋشىلىق قاسيەتتەرى ارقىلى ۇلكەن بەدەل جيناعان سۇلتاندار، ياعني تورە تۇقىمى حان بولۋعا لايىق دەپ ەسەپتەلىندى.
تورە تۇقىمى حان تۇقىمى دەپ تە اتالىندى. ءارىسى شىڭعىس حان زامانىندا، بەرىسى قازاق حاندىعى ءھام قازاق حاندىقتارى (كەلتە حاندار) داۋىرلەرىندە «وسىنداي جەكە اۋلەتتەن حان سايلاۋ ەل بىرلىگى ءۇشىن اسا ماڭىزدى ءراسىم بولدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە حان سايلاۋ - رۋ تالاسىنان تىسقارى، بارلىق ۇلىس ءۇشىن تەڭ داعۋاداعى ورتاق يگىلىككە اينالدى» (قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگى، 10-توم، 152 ب.).
قازاق مەملەكەتىندەگى حان سايلاۋ ءۇردىسى كوشپەندىلەر قوعامى ءۇشىن تەك ۇلى ساياسي وقيعا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ۇلكەن ەتنومادەني قوعامدىق قۇبىلىس بولىپ سانالعان. بۇل جاعدايدا ەل باسقارۋ جانە بيلىك جۇيەسىنە قاتىستى لەكسيكا ەتنوگرافيالىق تۇسىنىكتەرمەن استاسىپ جاتادى. مىسالى، حان سايلاۋ ءۇشىن قازاق داستۇرىمەن بۇكىل ەلگە ساۋىن ايتىلاتىن بولعان (ماعاۋين م. قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى. - الماتى: قازاقستان، 1995. - 108 ب.).
تاريحي دەرەكتەر حان سايلاۋ وتە كۇردەلى ءۇردىس بولعاندىعىن ايعاقتايدى. مۇندايدا تورە تۇقىمدارى عانا ەمەس، ەڭ الدىمەن، ايگىلى رۋباسىلار، داڭقتى باتىرلار، بەدەلدى اقىلگوي اقساقالدار (يگى جاقسىلار) ءارتۇرلى رۋ ارالىق، جۇزدىك، ءجۇز ارالىق جيىن، كەڭەس، ءماجىلىس سياقتى ۇيىمدىق شارالار وتكىزىپ، ەل- جۇرتتىڭ ورتاق كوڭىلىنەن شىعاتىن تۇلعانى (سۇلتاندى) جانە حان سايلاۋى وتەتىن ورىن مەن ۋاقىتتى بەلگىلەدى.
ءسويتىپ، بەلگىلەنگەن ورىنعا بۇكىل ەل- جۇرتتىڭ يگى جاقسىلارى باس قوسىپ، قۇرىلتايدىڭ الدىندا ماسەلەنى تاعى دا پىسىقتاپ الدى. مۇندايدا ءوز ىشىندە قىزۋ تالقىعا كىرىسكەن توپتاردىڭ اراسىندا حاندىققا تاڭدالعان سۇلتان حاقىندا ءجون سۇراسۋ ءۇردىسى جۇرەدى. بۇل ءۇردىس تاڭدالعان سۇلتانعا تۇپكىلىكتى توقتاۋ ءۇشىن جۇرگىزىلىپ، ونى ءسوز سالۋ دەپ اتايدى. وسىلايشا ءوزارا اقىلداسقاننان كەيىن قۇرىلتاي اشىق دەپ جاريالانادى. قۇرىلتايدى بەدەلدى سۇلتان نەمەسە ءۇش ءجۇزدىڭ نوقتا اعاسى اتانعان رۋ- تايپانىڭ ايگىلى بي اشادى. ودان سوڭ يگى جاقسىلار حاندىققا لايىق دەپ ەسەپتەلىنگەن سۇلتاننىڭ اتا- تەگىنەن باستاپ، بۇكىل ءومىربايانىن، بويىنداعى كىسىلىك قاسيەتتەرىن بارىنشا تاراتىپ ايتادى. ءسويتىپ، يگى جاقسىلار وزدەرىنىڭ جانە بۇكىل ەل- جۇرتتىڭ اتىنان سۇلتاندى حان دەپ جاريالايدى.
سونىمەن قاتار سان الۋان فولكلورلىق دەرەكتەر بويىنشا، حاندىققا ۇمىتكەر سۇلتانعا يگى جاقسىلار تاراپىنان اتا- بابا جولىنان ەش اۋىتقىماۋدىڭ، ياعني ەل- جۇرتتىڭ بىرلىگىن ساقتاپ، تاۋەلسىزدىگىن قورعاۋدىڭ، بەرەكەسىن ساقتاۋدىڭ قاجەتتىلىگى دە باسا ايتىلادى. حان سايلاۋ ءۇردىسى ادەتتە، حان كوتەرۋ راسىمىنە ۇلاسىپ وتىرادى (قازاقتىڭ ەتنوگرافيالىق كاتەگوريالار، ۇعىمدار مەن اتاۋلارىنىڭ ءداستۇرلى جۇيەسى. 5-توم. - الماتى، رپك «سلون»، 2013. - 629-ب. ).
حان كوتەرۋ - حان سايلاۋ ۇردىسىندە اتقارىلاتىن تاريحي عۇرىپتىق ءمانى بار ءراسىم. حان كوتەرۋ ءراسىمى مىناداي تارتىپپەن اتقارىلادى: قۇرىلتايعا جينالعان ءدۇيىم جۇرتتىڭ الدىندا حان دەپ جاريالاعان سۇلتاندى تىعىز ءارى قالىڭ باسىلعان اق كيىزدىڭ ۇستىنە (كەيبىر دەرەكتەردە ءتورت قابات اق كيىزگە) وتىرعىزىپ، الدىن الا بەلگىلەنگەن ەڭ بەدەلدى سۇلتاندار، رۋباسىلارى، بيلەر مەن باتىرلار كيىزدىڭ شەتىنەن ۇستاپ ءۇش رەت كوتەرەدى. ءار كوتەرگەن سايىن، «حان! حان! حان!» دەپ جار سالادى. ودان ءارى حان وتىرعان اق كيىز جەرگە تيەر- تيمەستەن قالعان جۇرتشىلىق ونى كوتەرىپ اكەتىپ، قۇرىلتايعا جينالعانداردى ارالاپ وتەدى. بۇل ءراسىم حالىقتىڭ تىلىندە اق كيىزگە سالىپ، حان كوتەرۋ تىركەسى ارقىلى كەڭ جايىلعان. حان كوتەرۋ راسىمىنەن كەيىن، حان تالاپاي جوسىنى جالعاسادى.
حان تالاپاي - قازاق قوعامىندا اق كيىزگە سالىپ حان كوتەرۋ ۇردىسىنەن كەيىن رۋباسىلار، اقساقالدار، سۇلتاندار مەن باتىرلاردىڭ حاننىڭ سىرتقى كيىمىن ۇساقتاپ ءبولىپ الۋ ءداستۇرى. بۇل جوسىن جاڭا حاننىڭ جانە ەل- جۇرتقا جاقىندىعىن اڭعارتسا كەرەك. زەرتتەۋشىلەردىڭ دەنى ەڭبەكتەرىندە حاننىڭ سىرتقى كيىمى دە، ونىڭ وتىرعان اق كيىزى دە حان تالاپايعا ءتۇستى دەپ كورسەتەدى. الايدا شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ءوزىنىڭ اتاسى ابىلاي حان تۋرالى جازعان ماقالاسىنا سۇيەنەر بولساق، ابىلايدى تۇركىستان قالاسىندا 1771 -جىلى اق كيىزگە سالىپ، حان كوتەرگەندە، اق كيىز ەمەس، حاننىڭ كيىمدەرى حان تالاپايعا تۇسكەن. حان كيىمىن تابارىك رەتىندە ۇساقتاپ ءبولىپ الاتىن حان تالاپاي جوسىنى حالىق اراسىندا «حاننىڭ سارقىتى» دەپ تە اتالادى.
سونداي- اق حان تالاپاي جوسىنىمەن قاتار، ءوزارا سەبەپ- سالدارلىق بايلانىسى بار بىرنەشە راسىمدەر دە ورىندالعان. ولار:
- جاڭا سايلانعان حان بوز بيەنىڭ سۇتىنە شومىلدىرىلۋى؛
- ودان سوڭ حانعا جاڭا سالتاناتتى كيىم كيگىزىلۋى؛
- يسلامنىڭ حاندىق بيلىك جۇيەسىنە ورنىققان ءىس- تاجىريبەسىنە سايكەس، حاننىڭ اللا تاعالادان قولداۋ سۇراۋ ماقساتىندا قۇتپا ءراسىمىنىڭ اتقارىلۋى؛
- سوڭىنان حاننىڭ تاققا وتىرعىزىلۋى.
دەمەك، بۇل جوسىن- راسىمدەر جاڭا حاننىڭ جانە ونىڭ قول استىنداعى ەل- جۇرتتىڭ ەسكىلىكتەن قول ءۇزۋدى سيمۆولدىق ءىس- ارەكەتتەر بولىپ تابىلادى (قازاقتىڭ ەتنوگرافيالىق كاتەگوريالار، ۇعىمدار مەن اتاۋلارىنىڭ ءداستۇرلى جۇيەسى. 5-توم. - الماتى، رپك «سلون» ، 2013. - 630-631 بب. ) .
گۇلسىناي يسايەۆا، ا. بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ەتنولينگۆيستيكا ءبولىمىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى