الاشتىڭ اقسۇڭقارى
وعان بۇلتارتاپاس دالەل بولار ناقتى دەرەكتەر مۇراعاتتا جەتەرلىك كوممۋنيستىك پارتيا بيلىككە جەتكەن العاشقى جىلدارى وزبىر دا وتارشىل ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋعا الدىمەن توسقاۋىل بولار زيالى قاۋىم وكىلدەرىن ءوز جاعىنا تارتۋعا تىرىسىپ، الاش زيالىلارىنا «كەشىرىم» جاسالعانىن جاريالادى، جاستار جاعىن كوممۋنيستىك جىلتىر سوزدەرمەن الداپ- ارباپ ءوز ساياساتىنا تارتۋعا تالپىندى.
الايدا، قوعامدا ءبىر پارتيالىق ۇستەم بيلىك بەكىگەن سايىن، ساياسي جۇيە ۇلت مۇددەسىن ويلايتىن، ۇلتتىڭ بولاشاعىنا بەيتاراپ قاراي المايتىن ەسكى ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرىنىڭ قىزمەتىن شەكتەپ، ولاردىڭ ەلدىك ۇستانىمىنان باس تارتتى. كوممۋنيستىك پارتيا ءوز ءىشىن ۇلتتىق باعىتتاعى «جات ادامداردان» تازارتا باستادى. 1920 -جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان كوممۋنيستىك پارتيا قازاق وقىعاندارىنىڭ ىشىندەگى الاشوردا زيالىلارىنا جانە جاس ۇلتشىلدارعا قارسى ساياسي كۇرەستى ءورشىتتى. ب ك(ب) پ ورتالىق كوميتەتىنەن پارتيانىڭ ساياساتى مەن يدەولوگياسىن تۇراقتى ورناتۋعا 1925 -جىلدىڭ 13 قىركۇيەگىندە ف. گولوشەكين قازاق ولكەلىك كوميتەتى حاتشىلىعىنا ارنايى جىبەرىلدى.
ف. گولوشەكين قازاقستانعا كەلگەنگە دەيىن قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىندە س. قوجانوۆ، س. سادۋاقاسوۆ، ج. مىڭبايەۆ جانە باسقادا ۇلت تاعدىرىن ويلاعان جاۋاپتى قىزمەتكەرلەر بولدى. ولار سوۆەتتىك بيلىك جاعدايىندا قازاق مەملەكەتتىگىن قالىپتاستىرۋ ماسەلەسىنە ەرەكشە نازار اۋدارىپ، ونى ىسكە اسىرۋ جولدارىن ىزدەدى. ۇلتتىق باعىت ۇستانعان كوممۋنيستەر قازاق حالقىنىڭ باسىم بولىگى تۇراتىن اۋىل ماسەلەسىن كوتەرىپ، «بەتىڭدى اۋىلعا بۇر» دەگەن ۇندەۋ تاستادى.
اۋىل جايىن ءسوز ەتكەندە، ەلدىڭ حات تانىمايتىن بۇقاراسىمەن، ەلمەن ارالاسىپ وتىرعان، ەلدىڭ جاقسى جامانىن، كەم كەتىگىن كوزىمەن كورىپ، ءبىلىپ وتىرعان، ەل ىشىندەگى باس كوتەرەر تىلەكتەس ادامدارمەن سويلەسۋدى، سولارمەن اقىل قوسىپ جۇمىس ىستەۋدى ماقسات ەتتى. مەملەكەتتىك اپپارات پەن حالىق شارۋاشىلىعى ورگاندارىن قازاقتاندىرۋ، قازاقستاننىڭ بەس جىلدىق مەرەكەسىن تويلاۋ، وسى مەرەكەگە ارناپ سوۆەتتىك قازاقستان جايلى جيناق دايىنداۋدى قولعا الدى. قازاق حالقى ءۇشىن اسا ماڭىزدى جەر ماسەلەسىن شەشۋگە بەل شەشە كىرىستى. كوممۋنيستىك پارتيا كوسەمى ي. ستالين ايماقتارداعى ءار جاۋاپتى باسشىعا كادر ماسەلەسىندە: «سوۆەت وكىمەتىنىڭ ەسكى تەحنيكالىق ينتەلليگەنتسيا جونىندە ءبىر- اق ساياسات - بەلسەندى زيانكەستەردى تالقانداۋ، بەيتاراپتاردى جىكتەۋ، ادالدارىن ىسكە تارتۋ ساياساتىن جۇرگىزۋى مۇمكىن» دەگەن باعدار بەردى.
1926 -جىلدىڭ ناۋرىز ايىنان وپپازيتسيانى قولداۋشىلار جوسپارلى تۇردە الىس ايماقتارعا اۋىستىرىلدى. 1926 -جىلدىڭ مامىر- ماۋسىم ايلارىندا ۇيىمداستىرۋ- تاراتۋ ءبولىمى 1497 پارتيا قىزمەتكەرىن ورىندارىنان اۋىستىردى. ونىڭ ىشىندە ورتالىق ورگانداعىلار - 391 ادام، ۇلتتىق اۋدانداردا - 980 ادام. ياعني، ۇلتتىق ايماقتارعا ەرەكشە ماڭىز بەرىلدى. كوممۋنيستىك پارتيا «بك(ب) پ ورتالىق كوميتەتى لەنيندىك شتابىن تولىق قولداۋ ءۇشىن، تەمىردەي ءتارتىپ پەن بىرلىك ءۇشىن فراكتسياعا قارسى، توپشىلدىققا قارسى، لەنينيزمدى بۇرمالاۋشىلارعا قارسى» ۇرانىن ۇستانا وتىرىپ جۇمىسىن جالعاستىرا بەردى. ي. ستالين: «پارتيا ىشىندەگى دەموكراتيا دەگەنىمىز فراكتسيالىق توپتاردىڭ ەركىندىگى دەگەن ءسوز دەپ ويلايدى كەيبىر جولداستار. ال بۇعان كەلگەندە عاپۋ ەتەسىزدەر، جولداستار!
ءبىز پارتيا ىشىندەگى دەموكراتيانى بۇلاي تۇسىنبەيمىز. پارتيا ىشىندەگى دەموكراتيا مەن فراكتسيالىق توپتاردىڭ ەركىندىگى اراسىندا ەشقانداي قاتىناس جوق جانە بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. .. .فراكتسيالىق توپتاردىڭ ەركىندىگى دەگەنىمىز پارتيا قاتارىن ازعىنداتۋ، پارتيانى جەكە ورتالىقتارعا ءبولىپ بىتىراتۋ، پارتيانى السىرەتۋ، پرولەتاريات ديكتاتۋراسىن السىرەتۋ دەگەن ءسوز» - دەپ، پارتيانىڭ قاتارداعى قاراپايىم مۇشەلەرىنەن: پارتيانىڭ ىشكى بىرلىگىن ساقتاۋدى، يدەيالىق تازالىقتى، پارتيا شەشىمدەرىن بۇلجىتپاي ورىنداۋدى تالاپ ەتتى. قاتارداعى پارتيا مۇشەلەرى پارتيا كوسەمى كوزقاراسى مەن پارتيانىڭ نەگىزگى يدەيالىق باعىتىن، ونىڭ سويلەگەن سوزدەرى مەن جازعان ماقالالارىنان ۇعىنىپ يگەرىپ الىپ كەتۋگە بەيىمدەلە تاربيەلەندى.
كوممۋنيستىك پارتيا مۇشەلەرىنىڭ بارلىعى يدەيالىق جاعىنان بىركەلكى، ساياسي ماسەلەلەر جونىندەگى كوزقاراستارى، وي- پىكىرلەرى ءبىر جەردە توعىسىپ جاتۋى ءتيىس بولدى. وزىندىك ۇستانىمى، دەربەس وي- پىكىرى بار، پارتيالىق قالىپقا قارسى ازماتتاردى ساياسي تۇرعىدان ايىپتادى. كوممۋنيستىك پارتيا كوسەمدەرى الدىمەن قازاقتىڭ وقىعان زيالى ازاماتتارىنىڭ ارا «جىگىن» اشىپ الۋدى قاجەت دەپ تاپتى. «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ 1925 -جىلدىڭ قاڭتار ايىنداعى (№ 278) «تاعى دا پارتيا جۇرتشىلىعى تۋرالى» دەگەن رەداكتسيالىق ماقالاسىندا: ء«بىزدىڭ ۇلكەن كەمشىلىگىمىزدىڭ ءبىرى - وقىعاندارعا كوزقاراسىمىزدى انىقتاپ بەلگىلەگەنىمىز جوق. ...وقىعان قاي جەردە ءبىتىپ، كوممۋنيست قاي جەردەن باستالاتىنى وسى كۇنگە دەيىن انىقتالعان جوق»، - دەپ جازدى، پارتيادا جوق قازاق وقىعاندارى تۋرالى باسقا دا باسىلىمدار ماسەلە كوتەردى. ف. گولوشەكين قازاق زيالىلارى اراسىنداعى «جىكشىلدەر» مەن «توپشىلداردى» جانتالاسا ىزدەپ ساياسي- پارتيالىق شارا قولدانا باستادى. قالىپتاسىپ كەلە جاتقان ءامىرشىل- اكىمشىل جۇيە پارتيا باعىتىنان وزگەشە ويلاۋعا تۇبەگەيلى قارسى بولعاندىقتان قازاقستاندىق زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ ءبىر توبى «ۇلتشىل» ، «جىكشىل» ، «وپپورتۋنيست» ، «زيانكەس» ، «كوندراتيەۆشىل» جانە باسقا دا اعىمدارعا ايىپتالدى. قازاقستاندى وركەندەتۋگە ەمەس، كەرىسىنشە كوممۋنيستىك پارتيانىڭ وتارلاۋ ساياساتىن ورنىقتىرۋعا ارنايى تاپسىرمامەن كەلگەن ف. گولوشەكين الاش زيالىلارى جونىندە «ولاردى جۇمىسقا قوسىپ، پارتياعا الا تۇرساق تا، ولاردىڭ بايشىل، ۇلتشىل سالت- ساناسىنا قارسى كۇرەسۋ كەرەك» دەگەن پىكىرىندە قاسارىسىپ تۇرىپ الدى. بۇل تەك ءبىرىنشى حاتشىنىڭ عانا ەمەس، جالپى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ «ەسكى» ينتەلليگەنتسيا تۋرالى ۇستانعان باعىتى ەدى.
بۇل يدەيانىڭ استارىندا قازاق حالقىنىڭ بەرەكەسىن كەتىرۋ، توڭكەرىس سالدارىنان ابدەن قالجىراعان حالىقتى پارتيا ساياساتىنا اۋىز اشپاستان باس شۇلعىپ كونە بەرەتىن قۇلعا اينالدىرۋ ساياساتى تۇردى. بۇل پيعىلدى ءدوپ باسىپ تۇسىنگەن س. سادۋاقاسوۆتاي اسىل ازاماتتى ف. گولوشەكين قازاق ۇلتشىلدىعىنا، وڭشىل اعىمعا، ءار ءتۇرلى «شىلدىقتارعا» ايىپتادى. ساياسي ايىپتاۋ شارالارى پارتيا قاتارىن قازاق كوممۋنيستەرىنىڭ ۇلتتىق باعىت ۇستانعان توبىنان تازارتۋ ناۋقاندارىندارىنا ۇلاستى. س. سادۋاقاسوۆتىڭ جيىرماسىنشى جىلداردىڭ العاشقى جارتىسىنداعى قىزمەتى تۋرالى زامانداستارى قالامىنان تۋعان كەيبىر ەستەلىكتەر بىلاي دەيدى. سول جىلدارى جاۋاپتى قىزمەت اتقارعان ن. سىرعابەكوۆ: «1920-1925 -جىلدارى سادۋاقاس ۇلى پارتياعا ءوزىمىزدىڭ ادامدارىمىزدى كوبىرەك كىرگىزۋ كەرەك. وزبەكستاندا وزبەكتەر وزدەرىنەن كوممۋنيستەردى كوبەيتىپ، ورىستاردى جەڭىپ الىپ وتىر. ءبىز دە سولاردان ۇلگى الۋىمىز كەرەك. ءبىز ءالى ورىستىڭ ۇستەمدىگىنەن قۇتىلا الماي كەلەمىز. بىزگە بوستاندىقتىڭ ۇشىعى عانا ءتيىپ وتىر. ولاي بولسا، ءبىزدىڭ قاتارىمىزدا ورىستاردىڭ تابانىن قايىرۋ قولىنان كەلەرلىكتەي بىلەتىن ادامدار بولۋى كەرەك. ورىس جاندارالدارى قازىر ىسكە قوسىلماي وتىر ما؟ ەندەشە، بىزدە الاشورداشىلاردى ىسكە تارتۋىمىز كەرەك. .. .ورىستار وزدەرىنىڭ ۇستەمدىگىن كۇشەيتۋ ءۇشىن الاشورداشىلارمەن ءبىزدىڭ ارامىزدى اشۋعا تىرىسادى.
الاشورداشىلاردى ءبىزدىڭ رەسپۋبليكادا زياندى ادامدار قىلىپ كورسەتكىسى كەلەدى. ورىستاردىڭ مۇنداي ۇلى ۇلتشىلدىعىنا ءبىز كەنجە ۇلى، بوكەيحان ۇلى (ابدۋللا)، اۋەز ۇلى مۇقتار (مۇقتار ول كەزدە كوممۋنيست) تاعى باسقالار كۇشىن پايدالانۋىمىز كەرەك. اسىرەسە، سوڭعى كەزدە كوزگە ءتۇسىپ جۇرگەن مۇستامباي ۇلى ىدىرىس، كادالەنكو نۇرعالي، تەمىربەك جۇرگەن ۇلى، ءابدىراحمان ءبايدىلدا ۇلى، عابباس توعجان ۇلى تاعى باسقالاردى پايدالانۋىمىز كەرەك. ءبىز كۇشتەردىڭ ءبارىن ءبىر جەرگە جانە ءيىرىپ وتىرماي قازاقستاننىڭ ءتۇرلى تۇكپىرلەرىنە تاراتىپ، ءار قايسىلارىمىز ءوزىمىزدىڭ نيەتتەس تىلەكتەستەرىمىزدى كوبەيتۋىمىز كەرەك. وسى رەتپەن ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن كۇشەيتە جۇرگىزسەك، سوندا عانا ءبىز ولكەلىك پارتيا كوميتەتىن ءوز قولىمىزعا الا الامىز»، - دەپ ايتقانىن ەسكە الادى.
ال كوممۋنيست ع. توعجانوۆتا: «1925 -جىلدىڭ باسىندا بىلەم، سۇلتانبەك ءبىر سوزىندە «قازاقتا كوممۋنيست بار ما؟ قازاق كوممۋنيستەرىن ءبىر شىبىقپەن ايداۋ كەرەك» دەگەندەي ايتىپ ەدى. سماعۇلدا وسى پىكىردەن الىس كەتىپ وتىرعان جوق. سماعۇلعا دا پارتيا دەگەن ءار نارسەنى كىتاپشالاعاندىق، دەماگوگتىق. سماعۇلشا دا كوممۋنيست جولى - لەنين جولىمەن قازاقتى باستاۋعا بولمايدى»، - دەپ جازدى باسپا سوزدە. ال، سماعۇلدىڭ ءوزى مەرزىمدى باسپا سوزدە: «...سولشىلسىماق كوممۋنيستەرىمىز وقىعانداردى شەتىنەن ايداپ تاستاۋ كەرەك دەيدى. وقىعانداردى جامانداپ ولار ساياسي ولجا ءتۇسىرىپ ءجۇر. ولار وقىعاندارعا وقۋ قۇرالدارىن جازعىزۋعا قارسى، وقىعانداردى مەكتەپكە ءمۇعالىم قىلۋعا قارسى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا وقىعانداردىڭ ءبىلىمىن پايدالانۋىمىز كەرەك. ولار كىتاپ تا جازسىن، مۇعالىم دە بولسىن، ءبىراق ول كىتاپتى سىننان وتكىزىپ وتىراتىن ءوزىمىز. ايعايدى قويىپ، ىسكە كىرىسەلىك، شەتىنەن بوقتاماي جامانىن تاستاپ، جاقسىسىن ەڭبەكشى ەلدىڭ كەرەگىنە جاراتايىق»، - دەپ كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ۇلت زيالىلارى تۋرالى ۇستانىپ وتىرعان ساياساتىنا ءوزىنىڭ سالماقتى پىكىرىن ءبىلدىردى. الايدا، ف. گولوشەكين باستاعان پارتيالىق توپ وزىق ويلى قازاق زيالىلارىن قازاقستاندا قىزمەت ەتۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىپ، قۋعىنداۋىن جالعاستىرا بەردى. وعان بۇلتارتاپاس دالەل بولار ناقتى دەرەكتەر مۇراعاتتا جەتەرلىك.
وسىنداي قولدان جاسالعان قۋعىنداۋدىڭ بىرەگەيى س. سادۋاقاسوۆقا قارسى ادەيى ۇيىمداستىرىلعان ساياسي ناۋقان بولاتىن. 1926 -جىلدىڭ 17 -اقپانى كۇنى قازاق ولكەلىك كوميتەتى بيۋرو ءماجىلىسىنىڭ جابىق بولىمىندە حالىق اعارتۋ كوميسسارى، «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتورى س. سادۋاقاسوۆتىڭ ف. گولوشەكين اتىنا ءوزىن قىزمەتتەن بوساتۋىن سۇراپ جازعان ءوتىنىشى تىڭدالدى. سادۋاقاسوۆ بىرىنشىدەن، ءوزىن ادەبيەت، وقۋلىقتار جازۋ جاعىنا پايدالانۋ، ال اكىمشىلىك ورىنعا وزىنەن گورى ىسكەر، بولماعان كۇندە ىسكەرلىگى كەم ەمەس باسقا ادامدى قويۋ قاجەت، ەكىنشىدەن، مەنىڭ وتىنىشىمنەن ساياسي استار ىزدەپ كەرەك ەمەس، ولاي بولعانىن قالامايمىن دا»، - دەدى. س. سادۋاقاسوۆ قىزمەتكەرلەردىڭ كەيبىر بولىگىنىڭ شىعارماشىلىق قارا جۇمىستارعا جەگىلەتىن ۋاقىتى جەتكەنىن، وعان الدىمەن، ءوز قىزمەتىن ۇسىناتىنىن دا ايتقان جانە ءوزىن حالىق اعارتۋ كومميسسارياتى مەن گازەتتەگى جۇمىستاردان بوساتۋىن وتىنگەن. س. سادۋاقاسوۆتىڭ بۇل وتىنىشىنە حالىق كوميسسارلار سوۆەتى ءتوراعاسى ن. نۇرماقوۆ، ەڭبەك حالىق كوميسسارى م. ءتاتىموۆ، ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى ءتوراعاسى ج. مىڭبايەۆ، ب ك(ب) پ قازاق ولكەلىك كوميتەتى ۇگىت-ناسيحات ءبولىمى باستىعى و. جاندوسوۆ قارسىلىق ءبىلدىرىپ، ءوزىنىڭ قىزمەتىندە قالدىرۋدى سۇرادى. و. يسايەۆ پەن ءى. قۇرامىسوۆ س. سادۋاقاسوۆ ءوتىنىشىن قاناعاتتاندىرۋدى ۇسىندى. «راس، ءبىز يليچسىزدە ءومىر ءسۇرىپ وتىرمىز، سادۋاقاسوۆسىزدا ءومىر سۇرە الامىز، سوندىقتان ونىڭ ءوتىنىشىن قاناعاتتاندىرۋ كەرەك»، - دەدى ءى. قۇرامىسوۆ.
س. سادۋاقاسوۆتىڭ رەداكتورلىق قىزمەتىنە قاتىستى ب ك(ب) پ قازاق ولكەلىك كوميتەتى بيۋرو ءماجىلىسى 1926 -جىلدىڭ 24 -اقپانىندا وتكىزىلدى. ماجىلىستە و. جاندوسوۆ «قازاق باسپا ءسوزى تۋرالى»، ءا. ءبايدىلدين س. سادۋاقاسوۆ جانە ول رەداكتورلىق ەتەتىن «ەڭبەكشى قازاق» گازەتتى تۋرالى بايانداما جاسادى. بايانداماشى ءا. ءبايدىلدين س. سادۋاقاسوۆتىڭ «قازىرگى ءداۋىر - ءىس ءداۋىرى»، «وقۋ ءىسىنىڭ كەمشىلىكتەرى» جانە باسقا ماقالالارىن سىنعا الدى. س. سادۋاقاسوۆتىڭ اتالعان ماقالاسىندا سول جىلدارداعى شولاق بەلسەندى كوممۋنيستەردىڭ سويلەگەن سوزدەرى مەن جازعان ماقالالارىندا ايتىلاتىنداي جاتتاندىلىق، جاساندىلىق جوق، ناعىز ۇلتىن سۇيگەن ازاماتتىڭ كۇندەلىكتى ومىردەن تۋىپ وتىرعان كەلەلى ماسەلەلەردى كورسەتىپ، شەشۋ جولدارى قاراستىرىلدى. الايدا، ۇستانعان ۇلتتىق باعىتى گازەتتىڭ ماقساتىنا، كوممۋنيستىك پارتيانىڭ قازاقستاندا سوتسياليستىك قوعام قۇرۋ يدەياسىنا قاراما- قايشى كەلگەن سماعۇل ءسادۋاقاسوۆ «ەڭبەكشى قازاق» گازەتى رەداكتورلىعىنان بوساتىلدى.
1926 -جىلدىڭ اقپان ايىندا ت. رىسقۇلوۆ قازاقستانعا جىبەرىلگەن بولاتىن. ول وسى جىلدىڭ 10 -ساۋىرىندە ب ك(ب) پ قازاق ولكەلىك كوميتەتى باسپاءسوز ءبولىمى باستىعى، 19 -ساۋىردە «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتورى بولىپ بەكىتىلدى. رەدكوللەگيا مۇشەلىگىنە ت. رىسقۇلوۆ، س. سادۋاقاسوۆ، و. جاندوسوۆ ۇسىنىلدى. ارينە، قازاقستانعا ت. رىسقۇلوۆتىڭ كەلۋى جانە يدەولوگيالىق ماسەلەلەردىڭ دىڭگەگى بولىپ تابىلاتىن باسپا ءسوز ءبولىمىن، «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىن باسقارۋى ف. گولوشەكيندى قاناعاتتاندىرمادى. ول دەرەۋ ت. رىسقۇلوۆ پەن س. سادۋاقاسوۆتان جانە ولاردىڭ يدەياسىن قولداۋشى توپتان قۇتىلۋ جولدارىن قاراستىرا باستادى. قازاقستانداعى «ءسادۋاقاسوۆشىلدىققا» جانە باسقا «شىلدىقتارعا» قارسى ساياسي كۇرەس ناۋقاندارى كەڭ ءورىس الدى. ۇلت زيالىلارىنا قارسى ساياسي شابۋىلدىڭ ءورشۋى كەيبىر جاۋاپتى قىزمەتكەرلەردىڭ قازاقستاننان كەتۋىنە الىپ كەلدى. س. سادۋاقاسوۆ ب ك(ب) پ ورتالىق كوميتەتىنە كوماكادەمياعا وقۋعا ءتۇسۋ تۋرالى ءوتىنىش جاسادى. ب ك(ب) پ قازاق ولكەلىك كوميتەتىنەن ءوزىنىڭ وسى ءوتىنىشىن قولداۋىن ءوتىندى، الايدا، س. سادۋاقاسوۆتىڭ ءوتىنىشى قابىلدانبادى. ب ك(ب) پ قازاق ولكەلىك كوميتەتى 1927 -جىلدىڭ 22 -ماۋسىمىندا س. سادۋاقاسوۆتى تاشكەنتتەگى پەدۆۋز- عا رەكتورلىق قىزمەتكە جىبەردى. ف. گولوشەكيننىڭ قازاقستاندا جۇرگىزىپ جاتقان ساياساتىنا «قازاقستانننىڭ تىزگىنى تۇتاسىمەن ف. گولوشەكيننىڭ قولىنا بەرىلگەن. ...ۇلت وكىلدەرىن قالاي «تاربيەلەۋدە» بىلگىڭىز كەلسە ستەنوگرامماداعى ونىڭ سوزدەرىن قاراڭىز. ونىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان باعىتى لەنيندىك ۇلت ساياساتىن كەلەكە ەتۋدە» - دەپ باعا بەرگەندەر بولدى. الايدا، مۇنداي پىكىرلەر نازارعا دا الىنبادى. ۇلت زيالىلارىن قۋعىنداۋ ساياساتى جالعاسا بەردى. قازان توڭكەرىسىنىڭ 10 جىلدىعىنا وراي وراز يسا ۇلى «ۇلتشىلدىقتىڭ اتى «الاشوردا» دەگەن ماقالا جاريالادى.
ماقالادا قازاق زيالىلارىنىڭ الدىڭعى تولقىنى سانالاتىن الاش يدەياسى توڭىرەگىنە توپتاسقاندار مەن ۇلتتىق يدەيادان ءنار العان س. سادۋاقاسوۆ، س. قوجانوۆ، ج. مىڭبايەۆ، ى. مۇستامبايەۆ، ج. سۇلتانبەكوۆ سياقتى جاس ۇلتشىلداردىڭ قىزمەتىنە ءتيىستى ساياسي باعا بەرىلدى. «قازاقستاندا قيىنشىلىقتار كوپ سونىڭ نەگىزگىسى بايشىل- ۇلتشىلدارمەن، الاشوردامەن بايلانىستى» دەپ ماسەلەگە پارتيا ۇستانعان ساياسات دەڭگەيىندە پىكىر بىلدىرگەن اۆتور، پارتيالىق يدەولوگيانى قالىپتاستىرۋعا دا كەدەرگى بولىپ كەلگەن وسى ۇلتشىلدار دەگەن تۇجىرىم جاسادى. پارتيا بەلسەندىسى ءىزمۇقان قۇرامىسوۆ «ۇلتتار جانە بايشىل ۇلتشىلدار تۋرالى» دەگەن ۇلت زيالىلارى اراسىنداعى يدەيالىق كۇرەس تاقىرىبىنا ارناپ جازعان ماقالاسىندا سماعۇل سادۋاقاس ۇلىن «ۇلتتان شىققان «باقىتسىز» دەموكرات اتادى.
ارينە، الاش زيالىلارى ساياسات پەن رۋحاني- مادەني سالادان كۇشپەن الاستاتىلعاننان كەيىنگى كەزەڭدەردە ۇلت جاناشىرى س. سادۋاقاسوۆتىڭ ۇستانعان باعىتىنا تەرىس ساياسي باعا بەرىلىپ، باقىتسىز كۇن كەشكەنى راس بولاتىن. كوپ ۇزاماي س. ءسادۋاقاسوۆ، س. قوجانوۆ، ت. رىسقۇلوۆ، ن. نۇرماقوۆ بىرىنەن كەيىن ءبىرى جاۋاپتى پارتيالىق قىزمەتتەن الىنىپ، قازاقستاننىڭ تىزگىنى تولىعىمەن ف. گولوشەكيننىڭ قولىنا ءوتتى. ونىڭ ۇستانعان باعىتىن لەنيندىك پارتيا باعىتى دەپ تۇسىنگەن قازاق كوممۋنيستەرىنىڭ ءبىر توبى سونىڭ سوڭىنان ەردى. «زا پارتيۋ» جۋرنالى 1927 -جىلدىڭ سوڭعى سانىندا ف. گولوشەكيننىڭ «پارتيينايا ورگانيزاتسيا پەرەد حۋ سەزدوم» دەگەن ماقالاسىن جاريالادى. گولوشەكيننىڭ وسى ماقالاسىنا جاۋاپ رەتىندە جانە پارتيانىڭ 15- سەزى الدىنداعى پىكىر تالاسقا ءۇن قوسۋ ماقساتىمەن س. سادۋاقاسوۆ 1927 -جىلدىڭ 31 -قازانىندا «پراۆدا» گازەتىنە «ۇلتتار جانە ۇلت ادامدارى» دەگەن ماقالاسىن جولدادى. ماقالادا ورتا ازيا مەن قازاقستاندى ساياسي- ەكونوميكالىق جاعىنان دامىتۋ، ەلدە ورىن الىپ وتىرعان ولقىلىقتاردى سەزد الدىندا ورتاعا سالۋ ماسەلەسى كوتەرىلگەن بولاتىن. س. سادۋاقاسوۆ: «شىندىقتى تۋرا كوزگە ايتۋ كەرەك. ءيا، ورتالىق ورگاندار ءوز جۇمىسىندا ۇلت ماسەلەسىنىڭ مانىنە جەتكىلىكتى كوڭىل بولمەي وتىر. ونەركاسىپتى دامىتۋدىڭ بولاشاققا جاسالعان بەس جىلدىق جوسپارىندا دا شەت ايماقتاردىڭ مۇقتاجى ەسكەرىلمەدى»، - دەپ اشىق جازدى. كوممۋنيستىك پارتيا ساياساتى مەن يدەولوگياسىنىڭ باستى ناسيحاتشىسى ماسكەۋلىك ورگاندار قازاقستان سياقتى شەت ايماقتاردىڭ وركەندەپ دامۋىنا، ۇلت كادرلارىنىڭ جەتىلۋىنە قۇلىقسىز بولعاندىقتان ماقالا ۋاقىتىندا باسىلمادى. ماقالا سەزد وتكەننەن كەيىن العاش جولدانعان «پراۆدا» گازەتىندە دە ەمەس، «بولشەۆيك» جۋرنالىندا باسىلدى. 1928 -جىلعى «بولشيەۆيك» جۋرنالىنىڭ №1 سانىندا جاريالانعان «ۇلتتار جانە ۇلت ادامدارى» دەگەن س. سادۋاقاسوۆ ماقالاسى جاريالانا سالىسىمەن وعان قارسى پىكىر بىلدىرۋشىلەر كوبەيدى. س. سادۋاقاسوۆ اتالعان ماقالانى سەزد الدىنداعى پىكىرتالاسقا ءۇن قوسۋ ماقساتىندا جازعانىن، سەزد ءوتىپ كەتكەن سوڭ ونىڭ ماڭىزدى بولىپ تابىلمايتىنىن ايتىپ «پراۆدا ۆوستوكا» گازەتىنە حات جولدادى. سادۋاقاسوۆتىڭ ءوزى قازاق زيالىلارى «جىك- جىك بولۋدى تاستاپ، الاشوردامەن، قوجانوۆپەن قويان قولتىق كەلىپ، ۇيىمداسۋ كەرەك، وتارشىلدارمەن وسىلايشا بىرلەسىپ كۇرەسۋ كەرەك» دەگەن قازاق كوممۋنيستەرىن ۇلتتىق ماقساتقا بىرىكتىرۋ يدەياسىنا توقتادى. ول قازاق كوممۋنيستەرىن ءوزىنىڭ وسى يدەياسى ماڭىنا توپتاستىرۋعا ۇمتىلدى. ف. گولوشەكين 1926 -جىلدارى س. سادۋاقاس ۇلى «تەك سادۋاقاسوۆشىلداردىڭ عانا كوسەمى ەمەس، قوجانوۆشىلداردىڭ دا، رىسقۇلوۆشىلداردىڭ دا، قىسقاسى نەشە ءتۇرلى ۇلتشىلداردىڭ كوسەمى بولىپ العان-دى» جانە «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ ...ۇلتشىلداردىڭ ءبىرسىپىراسى سوتقا تارتىلعاندا ولكەلىك كوميتەتتىڭ بيۋرو مۇشەسى بولىپ وتىرىپ، سماعۇل سولاردى جاقتادى. ءىشىنىڭ اۋىرعانى سونداي سوتتا وتىرىپ، جىلاپ تا جىبەردى»، - دەپ جازعاندارى وسىنى اڭعارتادى.
سوندىقتاندا، كوممۋنيستىك قىزىل يدەولوگيا مەن ساياسات مۇمكىندىگىنشە قازاق كوممۋنيستەرىن ۇلتتىق مۇددەگە ۇيىسىپ قىزمەت ىستەۋىنە توسقاۋىل قويدى. قازاق حالقىنىڭ ءبىرتۇتاستىعىن جويىپ، كوممۋنيستىك ينتەرناتسيوناليزم دەگەن وتارشىل يدەيانى ساناعا ءسىڭىرۋدىڭ ناقتى شارالارىن جۇزەگە اسىردى. ول ۇلتتىق يدەيانىڭ جول باسشىسى الاش زيالىلارى جانە جاۋاپتى قىزمەت اتقارعان قازاق كوممۋنيستەرى اتىمەن ءار ءتۇرلى «شىلدىقتاردى» ويلاپ تاۋىپ، ءار «توپتى» جەكە- جەكە جويدى.
س س ر و- داعى ساياسي جۇيە رەسمي پارتيالىق يدەلوگيادان «باسقا باعىتتا ويلاۋشىلارمەن» ىمىراسىز كۇرەس جۇرگىزۋ ارقىلى قالىپتاستىرىلدى، ساياسي قۋعىن- سۇرگىندەر تولاستامادى. 1925 -جىلى ءدىن ادامدارىن، 1928 -جىلى ءىرى بايلاردى، ال 1929-1931 -جىلدارى «ۇلتشىلداردى»، 1934 -جىلى «سولشىلداردى» اتقان زۇلماتتى ناۋقان 1937-38 -جىلدارداعى جاپپاي جازالۋمەن جالعاستى. قۋعىن- سۇرگىننىڭ شىرقاۋ شىڭى بولعان 1934-1938 -جىلدارى 30387 كوممۋنيست پارتيا قاتارىنان قۋىلدى. 1935-1938 -جىلدارى پارتيادان شىعارىلعان 25833 ادامنىڭ 8,5 مىڭى «حالىق جاۋى» دەپ تابىلدى.
«قازاق ەلى ... ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن ەڭ اۋەلى ءوزىنىڭ ۇلت ەكەنىن ءبىلىپ، ۇلتتىعىن تانىپ ءبىلۋ كەرەك» دەگەن ۇستانىمىنان اينىماعان الاشتىڭ اقسۇڭقار ازاماتى سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ قوعامدىق- ساياسي قىزمەتىنە سوۆەتتىك داۋىردە ءبىر جاقتى باعا بەرۋدىڭ سالدارىنان ونىڭ اتى دا اتالمادى، ەڭبەكتەرى مۇلدەم زەرتتەلمەدى. سوۆەتتىك قىزىل يمپەريا قۇربانى، ۇلت ءۇشىن وتقا تۇسكەن اسىل ەر سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ ەسىمىن ەل ەسىندە ماڭگى قالدىرۋ، ونىڭ ەڭبەكتەرىن وقۋلىقتارعا ەنگىزۋ، ارتىندا قالعان مول مۇراسىن زەرتتەۋ - بۇگىنگى ۇرپاق الدىنداعى ۇلكەن پارىز.
داناگۇل ماحات، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
e-history.kz