شوقان ءۇشىن «حالىق دانالىعىنىڭ سارقىلماس بۇلاعى» بولعان ايعانىم حانىم
ويتكەنى، ولاردىڭ ادام بولىپ قالىپتاسۋ جولىندا وسى نازىك جاندىلاردىڭ ءرولى ەرەكشە. ابايدى زەرە اجە تاربيەلەسە، شوقان بويىنا بار جاقسىلىقتى ايعانىم حانىم سىڭىرگەن دەسەدى. سوندىقتان دا، بۇگىنگىنىڭ قىزدارىنا ۇلگى، جىگىتتەرىنە عيبرات بولسىن دەپ، باسىنان كيمەشەگى تۇسپەگەن، نامازىن قازا ەتپەگەن، زامانىندا مەشىت- مەدرەسە سالدىرعان ايعانىم سارعالداق قىزى تۋرالى از-كەم زەرتتەپ كورمەككە بەل بۋدىق.
ايعانىمنىڭ اكەسى سارعالداق - بۇقاردا ءبىلىم العان عالىم- ۇستاز
شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ اتا- بابالارىنىڭ تەگى داڭقتى شىڭعىسحاننان تارايدى. ارعى اتاسى ابىلاي كۇنى كەشە قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، رەسەي مەن قىتايدىڭ ورتاسىندا شەبەر ساياسات جۇرگىزگەن اقىلدى حان بولعان. ءوز اتاسى ءۋالي - ابىلايدىڭ كوپ ۇلدارىنىڭ ىشىنەن اكە تاعىن مۇراعا الىپ، قازاق جەرىندە بيلىك جۇرگىزگەن سوڭعى حانداردىڭ ءبىرى. ءۋالي ءتورت ايەل العان كىسى ەكەن. كىشى ايەلى ايعانىم حانىم - تەكتى جەردىڭ قىزى، رۋى - قوجا. زەرتتەۋشى سارباس اقتايەۆتىڭ جازۋىنشا: «اكەسى سارعالداق قۇدايبەردى - بايىمبەت اراسىندا بالا وقىتقان ۇستاز مولدا. اتاسى ءمالىمقوجا دا وقىعان، كوزى اشىق، كەزىندەگى ءبىلىمدى ادام بولعان. ول ءوز بىلگەنىن بالالارىنا ۇيرەتىپ، ساۋاتىن اشىپ قانا قويماي، ولاردىڭ ىلگەرى، ىرگەلى جەردەن وقىپ، ءبىلىمدى دە بىلىكتى ازامات بوپ شىعۋىنا كوپ كوڭىل بولگەن. سوندىقتان دا ول سارعالداعىن سوناۋ بۇقاردا وقىتقان.
ون ەكى ءپاندى تۇگەل ءتامامداپ ەلگە عالىم- ۇستاز بولىپ ورالعان بالاسى ەل ىشىندە بىردەن زور ابىروي- بەدەلگە يە بولىپ، كەيىن بيلىككە دە ارالاسقان. جۇرت ونى ايتقانى اينا- قاتەسىز كەلەتىن كورىپكەل، اۋليە دەپ قۇرمەت تۇتقان». وسى سارعالداق قوجانىڭ شاڭىراعىندا ايعانىم 1783 -جىلى دۇنيەگە كەلەدى. وزىق ويلى سارعالداق ۇلدارىنىڭ عانا ەمەس، قىزدارىنىڭ دا وقىپ، ءبىلىم الۋىنا ايرىقشا ءمان بەرگەن. سونىڭ ارقاسىندا ايعانىم دا جۇيەلى ءبىلىم الىپ، جەتى جۇرتتىڭ ءتىلىن ءبىلىپ وسەدى. ول اكەسىنەن اراب، پارسى، شاعاتاي تىلدەرىن ۇيرەنىپ، شىعىس ويشىلدارىنىڭ شىعارمالارىن كوپ وقيدى. كەيىننەن ورىس، فرانتسۋز تىلدەرىن دە جەتىك مەڭگەرگەن دەسەدى.
ءۋالي حاننىڭ كوزى تىرىسىندە-اق حالىقتىڭ قۇرمەتىنە يە بولعان حانىم
ايعانىمدى الارعا دەيىن ءۋالي حاننىڭ ءۇش ايەلى بولىپتى. ابىلايدىڭ مەكەنى قىزىلاعاشتا تۇراتىن حان بىردە ەسىلدى جايلايتىن اتىعاي مەن قاراۋىل رۋلارىنىڭ داۋ- دامايىن شەشۋگە بارادى. وندا سارعالداق قوجانىڭ قوجاحمەت دەيتىن بالاسى تۇرادى ەكەن. حان سول ۇيگە تۇسەدى، ءتۇسىپ قانا قويماي، سارعالداق قوجانىڭ بوي جەتىپ وتىرعان اقىلىنا كوركى ساي سۇلۋ قىزىن بايقاپ قالىپ، «سۇيەك جاڭعىرتايىق» دەپ وعان قۇدا تۇسەدى. بۇل كەزدە ءۋالي حاننىڭ جاسى 54 تە، ايعانىم 17 دە ەكەن. «بەرمەيمىن» دەپ ايتا الماعان سارعالداق ەرىكتى قىزدىڭ وزىنە سالىپتى. اقىلدى ارۋ «بايبىشەلەرمەن بىرگە تۇرمايمىن، بولەك قونىس بەر» دەگەن شارتىن قويا وتىرىپ، كەلىسىمىن بەرىپتى. جۇرت «تيگەن كۇنىنەن باستاپ، ايعانىم ءۋاليدى توركىنىمە جاقىن تۇرام دەپ بيلەپ الدى، ەرىن سىرىمبەت تاۋىنا كوشىرىپ اكەلدى» دەپ ءسوز ەتىپتى. ۋاليمەن وتاسقان جيىرماعا جۋىق جىل ىشىندە «ايعانىم وننان استام قۇرساق كوتەرىپ، ابەن، مامكە، شەپە، شىڭعىس، قانقوجا، ءالجانداي التى ۇل مەن راقيا، نۇريلا اتتى ەكى قىز وسىرەدى، ءتورت نارەستەسى جاستاي دۇنيە سالادى» دەگەن دەرەك بار.
جاراتىلىسىنان اتىنا زاتى ساي، بويىنا ويى ساي جاس حانشا كەلىن بوپ تۇسە سالا حالىق الدىندا دا، بۇرىنعى- سوڭعى حان تۇقىمدارى الدىندا دا ابىرويلى بولىپتى. ۇلكەن- كىشىنىڭ دە، ايەل- ەركەكتىڭ دە، ءۋالي حاننىڭ جانە ونىمەن ارالاس- قۇرالاس پاتشا اكىمدەرىنىڭ دە ءتىلىن تابا بىلەدى. جاس تا بولسا بەدەلى كۇن سايىن ارتا تۇسەدى. ءوزىنىڭ دە، حان اۋلەتىنىڭ دە ار- نامىسىن، ابىرويىن جوعارى ۇستايدى. جازۋشى ي. سترەلكوۆا ايعانىم تۋرالى باعا بەرگەن بولاتىن. وسى دەرەكتەردىڭ ءوزى ءۋالي حاننىڭ كوزى تىرىسىندە-اق ايعانىمنىڭ ەل ىشىندە ەرەكشە بەدەلگە يە، حالىققا سىيلى بولعانىن كورسەتەدى.
«حاندىق دارەجەسىنە كوتەرىلگەن تۇڭعىش قازاق ايەلى»
1821 -جىلى ءۋالي حان دۇنيەدەن وتكەندە ايعانىم 38 جاستا بولاتىن. ءۇمىت كۇتكەن ۇلى شىڭعىس اكەدەن بار بولعانى 10 جاسىندا قالىپتى. وسى تۇستا رەسەي پاتشالىعى ايعانىمدى «ورتا ءجۇزدىڭ حانى» دەپ تانيدى. ءۋاليدىڭ وزگە ايەلدەرىنەن قانشاما ۇلدارى بولا تۇرا تاققا ايعانىمنىڭ وتىرۋى پاتشا ۇكىمەتىنە وتە قولايلى ەدى. وسىعان وراي ايعانىمدى «حاندىق دارەجەسىنە كوتەرىلگەن تۇڭعىش قازاق ايەلى» دەپ اتاۋشىلار دا بار. ءبىراق بۇل «حاندىق» ۇزاققا سوزىلماي، 1822 -جىلى م. م. سپەرانسكيدىڭ «ءسىبىر قازاقتارىن باسقارۋ» اتتى ەرەجەسى شىعادى دا، ورتا ءجۇزدىڭ حاندىعى جويىلىپ، قازاقتارى: قۇسمۇرىن، كوكشەتاۋ، اقمولا، بايان، قارقارالى، اياكوز اتالعان التى دۋانعا ءبولىنىپ كەتەدى. ال ايعانىم كوكشەتاۋ دۋانىنا ءبىراز جىل اعا سۇلتان بولىپ تۇرادى.
بۇل تۋرالى عالىم الكەي مارعۇلان: «ايعانىم - اقىلدى، كورەگەن، ءوز زامانىنا ساي ءبىلىمدى بولعان ايەل. ول شىعىستىڭ بىرنەشە تىلدەرىن بىلگەن، ورىس مادەنيەتىنە دەن قويىپ، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ازيا دەپارتامەنتىمەن جانە پەتەربورداعى ءسىبىر كوميتەتىمەن حات جازىسىپ، بايلانىسىپ وتىرعان. ايعانىم جەرگىلىكتى حالىقتىڭ اراسىندا وتە زور بەدەلگە يە بولدى. مۇراعات مالىمەتتەرى ايعانىمنىڭ قوعامدىق- ساياسي مۇددەلەرىنىڭ وتە اۋقىمدى بولعانىن كورسەتەدى. ء«سىبىر قىرعىزدارى جونىندەگى جارعى» قابىلدانعاننان كەيىن، ورتالىق جانە سولتۇستىك قازاقستانداعى قانداي دا ماڭىزدى وقيعالار ونىڭ قاتىسۋىنسىز وتكەن ەمەس»، - دەپ جازادى ش. ءۋاليحانوۆ تۋرالى زەرتتەۋلەرىندە.
ايعانىم حانىم 1824 -جىلى ومبىدا بولىپ، گۋبەرناتورمەن جولىعادى. ول 1826 -جىلى 24 -جەلتوقسانداعى جارلىعىمەن سىرىمبەت تاۋىنىڭ ولكەسىن «ايعانىمنىڭ مەنشىگى» دەپ بەكىتىپ بەرەدى. ال 1827 -جىلى ايعانىم ءوزىنىڭ بالاسى شىڭعىستى - شوقاننىڭ اكەسىن ءسىبىردىڭ شەپتىك كازاكتارىنىڭ اسكەري ۋچيليشەسىنە وقۋعا بەرەدى. شىڭعىس ورىس ءتىلىن جاقسى بىلەتىن العاشقى قازاقتاردىڭ ءبىرى بولدى. اسكەري ۋچيليشەنى بىتىرگەن شىڭعىس 23 جاسىندا سول كەزدە جاڭا قۇرىلعان امانقاراعاي وكرۋگىنە اعا سۇلتان بولىپ تاعايىندالادى، وعان مايور، كەيىننەن پولكوۆنيك شەنى بەرىلەدى.
وقۋداعى ۇلى شىڭعىستىڭ ادال استان تاماقتانۋىنا ءمان بەرگەن
سۇڭعىلا حانىم بالالارىن ورىسشا وقۋعا بەرەردىڭ الدىندا، مۇسىلمانشا ساۋاتىن اشتىرعان. وعان ايعانىمنىڭ ومبى باستىعىنا 1831 -جىلى 15 -ناۋرىزدا جازعان مىنا حاتىن دالەل: «ورىسشا وقۋعا ۇيرەتىپ، پايدالى عىلىمدار بويىنشا تياناقتى ءبىلىم الىپ شىعۋى ءۇشىن بالالارىم شىڭعىس پەن تورەجاندى (حاننىڭ باسقا ايەلىنەن تۋعان، ايعانىمنىڭ تاربيەسىندە بولعان بالا) وسىنداعى ۋچيليشەگە بەرۋدى مارحابات ەتىڭىز. ولاردىڭ العاشقىسى جايىندا ءوزىڭىزدىڭ جوعارى قۇزىرىڭىزعا اۋىزبا- اۋىز بايانداعانمىن. ەندى ومبىنىڭ ازيالىقتار ۋچيليشەسىنە توبىل تاتارى، مولدا ۋاليتشە ورازمەتوۆتىڭ بالاسى مۇقامەتقاليدى دا شاكىرت ەتىپ ورنالاستىرساڭىز دەپ سۇرايمىن. ول مەنىڭ بالالارىما سەرىك بولىپ، قاجەت جەرىندە ولارعا قىزمەت تە كورسەتەر ەدى. مەنىڭ بالالارىمنىڭ بارلىعى تاتارشا حات تانيدى. ولاردى بۇرىنعى گەنەرال- گۋبەرناتور كاپتسيەۆيچ مىرزا ماعان ارنايى بەكىتىپ بەرگەن قۇتمۇحامبەت يمانقۇلوۆ مولدا وقىتقان». وسى حاتىنان ايعانىمنىڭ ءوز بالالارىن عانا وقىتىپ قويماي، ەل بالالارىنىڭ دا ءبىلىم الۋىنا جاردەمدەسكەنىن بايقايمىز. ءارى مولدا بالاسىن ءوز ۇلىنىڭ جانىنا قوسىپ بەرۋىندە دە سىر بار سەكىلدى. ويتكەنى ەلدەن ۇزاپ شىقپاعان قىر بالاسىنا ءدىنى بولەك ورىستىڭ ورتاسىندا وقۋ وڭاي بولماسى انىق ەدى.
سونىمەن قاتار، ايعانىم بالاسى شىڭعىستى وقۋعا جىبەرەردە ونىڭ حالال تاماقتانۋىنا ءمان بەرىپ، ۋچيليشەدەگى ورتاق اسحانادان تاماقتاندىرماي، ومبىداعى ءبىر مۇسىلمان ۇيىنە تۇرعىزۋدى ءجون كورەدى. ءتىپتى كوكشەتاۋ دۋانىنىڭ اكىمشىلىگى: «پاتەرىن جالدار كىسىنى تاعايىنداۋ تەك وزىڭىزگە بايلانىستى. ءوز ۇلىڭىزدى كىمنىڭ ۇيىنە قويعىڭىز كەلەتىنىن ايتساڭىز- اق بولدى، ونىڭ اقىسىن دا، اس- سۋىن دا ءۇي يەسىمەن كەلىسىپ، ۇكىمەت ەسەبىنەن ءوزىمىز تولەيمىز»، - دەپ جازادى. وسىدان-اق ايعانىم حانىمنىڭ مارتەبەسىنىڭ، ورىس ۇلىقتارىنىڭ الدىنداعى دارەجەسىنىڭ قانشالىقتى ەكەنىن كورۋگە بولادى. ايتسا ايتقانىنداي، كەيىن ايعانىم شىڭعىستى ومبىداعى ءبىر تاتاردىڭ ۇيىنە پاتەرگە ورنالاستىرادى.
پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قارجىسىنا مەدرەسە-مەشىت سالدىرعان ايعانىم
1828 -جىلدىڭ 21 ساۋىرىندە ايعانىم پاتشا ۇكىمەتىنەن سىرىمبەت تاۋىنىڭ ەتەگىنە «حان ورداسىن» سالىپ بەرۋدى وتىنەدى. رەسەي پاتشاسى ءى نيكولاي بۇل ءوتىنىشتىڭ ورىندالۋىن باتىس ءسىبىردىڭ ومبىدا تۇراتىن گەنەرال- گۋبەرناتورى كانتسيەۆيچكە تاپسىرادى. 1831 -جىلدىڭ اياعىندا كانتسيەۆيچ پاتشاعا ايعانىمعا ارنالعان ءۇيدى جاساۋعا 316 سولدات، 126 شەبەر جۇمسالعانىن، ولار جەرگىلىكتى قاراعايدان قيعان 12 بولمەلى اعاش ءۇيدى 1831 -جىلدىڭ 26 -ماۋسىمىندا باستاپ، 31 -شىلدەسىندە بىتكەنىن، ءۇي مەملەكەت قارجىسىنا سالىنعانىن حابارلايدى. ساياحاتشى پ. پ. سەمەنوۆ تيان-شانسكي: «I نيكولاي ءۋالي حاننىڭ جەسىرىنە ۇلكەن ءىلتيپات كورسەتىپ، قىرعىز دالاسىندا وعان ارناپ ءۇي سالدىرۋعا ءامىر ەتكەن. شوقان ءۋاليحانوۆ سول ۇيدە تۋعان»، - دەپ جازسا، عالىمنىڭ زەرتتەۋشى دوسى گ. ن. پوتانين: ء«ۋالي حاننىڭ ۇلكەن ايەلىنىڭ وتباسى تاعدىر تالكەگىنە تۇسسە، كەرىسىنشە، كىشى ايەلى ايعانىم ورىس اكىمشىلىگىنىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ، سىرىمبەت مەكەنىندە وعان ارناپ ءۇي سالىنىپ، مەشىت تۇرعىزىلدى، قۇسمۇرىن تۇتاسىمەن ونىڭ قاراۋىنا بەرىلدى» ، - دەگەن دەرەك قالدىرعان. ايتسا ايتقانىنداي، 1833 -جىلى ايعانىم وسى ءۇيدىڭ قاسىنان مەشىت پەن مەدرەسە سالدىرعان.
شوقاننىڭ اجەسى
حالقىنا كەلەر ناۋبەتتى ارىدان ويلاعان ايعانىم جۇرتىن ەگىنشىلىككە دە ۇندەمەك بولادى. رەسەي پاتشالىعىنا جازعان حاتىندا: «ەگىن ەگۋ ءۇشىن ءارتۇرلى تۇقىممەن جانە جەردى وڭدەيتىن قۇرال- سايمانمەن جابدىقتاۋعا نۇسقاۋ بەرسەڭىز ەكەن. قازاقتاردى جەر جىرتىپ، استىق ەگۋگە ۇيرەتۋ ءۇشىن بورىشىن وتەپ بولعان ءبىر قىزمەتشى تاتار جىبەرسە يگى. ۇن تارتاتىن ديىرمەن سالعىزىپ بەرسە، نۇر ۇستىنە نۇر»، - دەپ جازىپ، ءوتىنىشىن ورىنداتادى دا.
ەل ىشىندەگى داۋ-دامايدى دا شەشۋگە ات سالىسقان ايعانىم سولاي ەل اناسى اتانادى. تەك جاسى ەلۋگە تايانعاندا اعا سۇلتاندىقتى سۇيىكتى ۇلى شىڭعىسقا تاپسىرىپ، ءوزى ۇرپاق تاربيەسىنە تۇبەگەيلى كوشەدى. بالالارى مەن نەمەرەلەرى ساۋات اشىپ، وقىپ جازا ءبىلۋى ءۇشىن مولدا ۇستاپ، ءمۇعالىم جالداعانىمەن، ولاردىڭ باس ۇستازى ءوزى بولادى. اسىرەسە شىڭعىسىنىڭ تۇلا بويى تۇڭعىشى، 1835 -جىلى دۇنيەگە كەلگەن شوقان دەگەندە شىعارعا جانى بولەك ەدى. وسى نەمەرەسىنىڭ ەسىمىن ازىرەت ءالىنىڭ ۇرپاعىنداي «مۇحاممەد- حانافيا» دەپ قويعان دا، كەيىننەن «شوقان» دەپ اتاعان اجەسىنىڭ ءوزى دەسەدى.
بالا شوقاننىڭ رۋحاني جاعىنان وسۋىنە اجەسى ايعانىم ۇلكەن اسەر ەتتى. تۋمىسىنان سەزىمتال، دارىندى بالاعا اجەسى ءبىلىم مەن حالىق دانالىعىنىڭ سارقىلماس كوزى بولدى. ول شوقانعا قازاقتىڭ ەجەلگى اڭىزدارى مەن حيكايالارىن قىزىقتى ەتىپ اڭگىمەلەپ، كۇنى كەشە ءوزى قاتىسقان تاريحي وقيعالاردى ەسكە الىپ وتىردى. حالىقتىڭ وزىق داستۇرلەرى مەن ادەت- عۇرىپتارىن بويىنا سىڭىرگەن اجەسىنىڭ جارقىن بەينەسىن شوقان ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ۇمىتپاي ەسىندە ساقتادى. شوقان اۋەلى قۇسمۇرىنداعى اجەسى سالدىرعان مەكتەپتەن ارابشا حات تانىدى، قارىنداشپەن سۋرەت سالۋدى ۇيرەندى، كەيىن، ورىسشا وقۋعا اتتاندى. الكەي مارعۇلاننىڭ «ايعانىم - شوقان ءۇشىن حالىق دانالىعىنىڭ سارقىلماس بۇلاعى بولعان» دەۋى تەگىن ەمەس.
ايەل زاتىنان شىعىپ، تۇڭعىش حان اتانعان ايعانىم اجەمىز 70 كە قاراعان جاسىندا دۇنيەدەن ءوتىپتى. ونىڭ ومىردەن وتكەن حابارىن نەمەرەسى شوقان: «1852 -جىلى قازان ايىنىڭ 19 ى كۇنى مۇسىلمانشا بەيسەنبىدە، ەكىنتى نامازىنىڭ كەزىندە قازاقتىڭ ورتا ءجۇزىنىڭ حانى مارقۇم ءۋاليدىڭ جەسىرى ايعانىم سارعالداق قىزى 70 جاستا دۇنيە سالدى. 20 سى كۇنى جۇمادا جەرلەندى. ونىڭ توعىز ۇلى بار ەدى: ەكەۋى جاس كەزىندە، ەكەۋى جيىرمالار شاماسىندا قايتىس بولعان» دەپ بەردى. ءسابيت مۇقانوۆتىڭ شوقان تۋرالى جازىلعان «اققان جۇلدىز» رومانىندا ايعانىم حانىمنىڭ شىڭعىستىڭ ايەلى، شوقاننىڭ اناسى زەينەپ كەلىن بوپ تۇسكەن كۇنى جان تاپسىرعانى ايتىلادى. رومان كوركەم تۋىندى بولعاننان كەيىن كەيبىر دەرەكتەر باسقاشا بەرىلسە كەرەك، انىعىندا حانىم نەمەرەلەرىن كورىپ، شوقانىن تاربيەلەپ، ادام قاتارىنا قوسىپ بارىپ قايتىس بولدى. اجەسىنىڭ ءولىمىن ەستىپ، ومبىدان ات سۋىتپاي كەلگەن شوقان توپىراق سالۋعا ۇلگەردى دەسەدى كوزكورگەندەر...
مارفۋعا شاپيان
islam.kz