قازاق حاندىعى. سالتانات پەن ويىن- ساۋىقتار

 استانا. قازاقپارات. حان بازارى  - حان ورداسىنىڭ جانىندا جىلدىڭ جىلى مەرزىمدەرىندە ۇيىمداستىرىلىپ تۇرعان جارمەڭكەنىڭ اتاۋى. حان بازارى تۇركىستان قالاسىندا ءجيى وتكىزىلىپ تۇرعان.

 جارمەڭكەدە ىرگەلەس بۇحار، حيۋا، سامارقاند، ءتىپتى اراب جانە قىتاي ەلدەرىنەن اكەلىنگەن شاي، قانت، استىق، ماتا، كيىمنىڭ سان الۋان تۇرلەرى، ەڭبەك قۇرالدارى، اسكەري زاتتار ايىرباسقا نەمەسە ساۋدا- ساتتىققا ءتۇسىپ وتىردى. جارمەڭكەلەردىڭ «حان بازارى» دەپ اتالۋى كوشپەلى قازاق ءۇشىن تاڭسىق كورىنگەن ەرەكشە سالتاناتىنا بايلانىستى بولسا كەرەك. 

  «حان جاقسى ما؟»  - قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىنى. بۇل ويىن جاستار اراسىندا شىلدەحانا، قىز ۇزاتۋ، كەلىن ءتۇسىرۋ سياقتى دۋماندى كەشتەردە وينالادى. ويىن ەرەجەسى بويىنشا، ويىنشىلار ورتاعا اۋقىمدى اشىق الاڭقاي قالدىرىپ، دوڭگەلەنە وتىرادى. ويىنعا جينالعاندار ءوزارا اقىلداسىپ، حان مەن ءۋازىردى سايلايدى. ءۋازىردىڭ قولىندا مىقتى ەتىپ شىراتىلعان ورامال بولادى. حان ۋازىرىنە حالقىمنان «حان جاقسى ما؟» دەپ سۇرا دەگەن بۇيرىق بەرەدى. ءۋازىر ويىنشىلاردى جاعالاي ءجۇرىپ ءارقايسىسىنان سۇراپ شىعادى. بۇعان «حان جاقسى»، «ءماز ەمەس»، «جامان» دەگەن سەكىلدى سوزبەن نەمەسە «حان بىلاي» دەپ قولىنداعى ورامالمەن ءوزىن ۇرعىشتاپ، كەلەمەج ەتىپ جاۋاپ بەرۋگە دە بولادى.

ويىنشىلاردىڭ قايتارعان جاۋابى مەن قيمىل- ارەكەتىن ءۋازىر بۇلجىتپاستان حاننىڭ وزىنە جاساپ كورسەتەدى. ءوز كەزەگى كەلگەندە حان ءوزىن مازاقتاعاندارعا «جازا» بۇيىرادى. ەكىنشى ويىن اينالىمىندا حان «حالقىمنىڭ كىمنەن زورلىق- زومبىلىق كورگەنىن سۇرا» دەپ تاپسىرادى. ءۋازىر ويىنشىلارعا جەكەلەپ سۇراقتى قايتالايدى. ويىنعا قاتىسۋشىلار دۋماندى قىزىقتىراق ەتۋ ءۇشىن جىگىت قىزدان، قىز جىگىتتەن كورگەن «قورلىق- زورلىعىن ايتىپ شاعىنادى. شاعىمشىلاردىڭ ءسوز ساپتاسىنا وراي «حان ءامىرىن» بەرىپ، بىتىمگە كەلتىرەدى.

مىسالى، جىگىت «پالەنشە ەكى المامدى ۇرلاپ الدى، سونى وزىمە قايتارسىن نەمەسە وزىنىكى ەكەندىگىن دالەلدەسىن» دەگەن سەكىلدى شاعىم ايتادى. حان داۋشىلارعا «ءوزارا كەلىسسىن»، «ايىبىن تولەسىن» ، ت. ب. ءامىر بەرەدى، جازا قولدانادى. ءامىر مەن جازا كۇلكى تۋدىرۋ ماقساتىمەن تۇرلىشە ۇكىمگە ورايلاستىرىلادى.
 قازاق قوعامىنداعى حاندىق بيلىكتى استارلاپ بەينەلەيتىن اتالمىش ويىننىڭ جاستاردىڭ رۋحاني دۇنيەسىن جەتىلدىرىپ، وي- ءورىسىن دامىتۋعا ىقپالى زور. 

  حان تالاپاي  - ءداستۇرلى اسىق ويىنىنىڭ ءبىر ءتۇرى. حان تالاپاي ويىنى ءبىر ەرەسەك ادامنىڭ باستاۋىمەن جاس بالالار اراسىندا وينالادى. كوپ اسىقتىڭ اراسىندا وزگەشە تۇسكە (كوبىنەسە قىزىل تۇسكە) بويالعان ءىرى اسىق نەمەسە ساقانى شارتتى تۇردە «حان» دەپ اتايدى. القا- قوتان بولىپ وتىرعان بالالاردىڭ ورتاسىنا ويىن جۇرگىزۋشى ەرەسەك ادام ءبىر ۋىس اسىقتى «حان تالاپاي» دەگەن ءسوزدى ايتىپ شاشىپ قالادى. بۇل بىرنەشە مارتە قايتالانادى. ءبىر ساتىندە الگى «حان» اسىقتى قوسا شاشادى. شاشىلعان اسىققا جاپا- تارماعاي ۇمتىلعان بالالار «حان» اسىققا قول جەتكىزۋگە، ەكىنشىدەن، مۇمكىندىگىنشە كوپ اسىقتى جيناپ الۋعا تىرىسادى. «حان» اسىقتى ۇتقان بالا جەڭىمپاز بولادى. ودان كەيىنگى ورىندى كوپ اسىق جيناعان بالا يەلەنەدى. از اسىق ۇتقان بالا جەڭىلگەن بولىپ ەسەپتەلەدى. جەڭىلگەن بالا ءان سالادى، بي بيلەيدى نە كۇلدىرگى اڭگىمە ايتادى. ءسابيت مۇقانوۆ «حالىق مۇراسى» (الماتى، 1976. 217-218 بب. ) اتتى كىتابىندا حان تالاپايدى «حان تالاماقاي» دەپ قولدانعان.
 حان تالاپاي ويىنى بالانى شاپشاڭدىققا، تەز شەشىم قابىلداۋعا، ءتىل ۇستارتۋعا باۋليدى. ويىننىڭ ءتۇپ- توركىنى «حان سايلاۋ» ۇردىسىندە اتقارىلاتىن وسى اتتاس جوسىنعا بايلانىستى قالىپتاسقان سەكىلدى.

گۇلسىناي يسايەۆا،  ا. بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى  ەتنولينگۆيستيكا ءبولىمىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى،  فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى