پەرزەنتىن جاۋعا اماناتقا بەرگەن ابىلمامبەت حان
ءبىر جاعىنان - رەسەي، ەكىنشى جاعىنان - جوڭعاردىڭ قىسپاعىندا قالعان قازاق جۇرتى سول تۇستا (1739-1742-جىلدار) قازاق تاريحىندا «ەكىنشى اقتابان» اتالعان قاسىرەتتى باستان كەشتى.
سوندىقتان تاريحشىلار اراسىندا ابىلمامبەت تۋرالى «ءوز مۇمكىندىكتەرىن سارقا پايدالانباي، حاندىق مىندەتىن ادال اتقارمادى، ەل ارتقان سەنىمنىڭ ۇدەسىنەن شىعا المادى» دەگەن پىكىر قالىپتاسقان.
شامامەن 1690-جىلى دۇنيەگە كەلگەن ابىلمامبەت جانىبەك حاننان تاراعان وزگە دە باراق، كۇشىك، باتىر سۇلتاندار سياقتى بەدەلدى سۇلتان بولدى. حان سارايىندا لايىقتى ءتالىم-تاربيە الدى. 1739-جىلى ورتا ءجۇز حانى سامەكە قايتىس بولىپ، ابىلمامبەت بيلىككە كەلەدى.
1739-1742-جىلداردا جوڭعار جاعى قازاق ەلىنە بىرنەشە رەت كەڭ اۋقىمدى جورىقتار جاساعانى بەلگىلى. ويتكەنى، بۇل كەزدە جوڭعارلار قىتايمەن اراداعى قارىم-قاتىناستا بەيبىت كەلىسىمگە كەلگەن بولاتىن. سوندىقتان ولار بارلىق قارۋلى كۇشىن قازاققا قاراي باعىتتادى.
العاشقى 1739-جىلعى جورىقتا 10-15 مىڭ قالماق جان-جاقتان شابۋىل جاساپ، ابىلمامبەت پەن باراق سۇلتانعا تيەسىلى اۋماقتاردى زور شىعىنعا ۇشىراتتى. ابىلمامبەت حان بولا تۇرا ادامداردىڭ باسىن قوسىپ، جاساق قۇرىپ، قۋاتتى قارسىلىق ۇيىمداستىرا المادى. ەكىنشى جورىق 1740-جىلى بولدى. بۇل جولى ابىلمامبەت پەن ابىلاي باستاعان 2 مىڭ ادامدىق قول قالماققا قارسى تۇردى.
1741-جىلعى ءۇشىنشى جورىقتا 30 مىڭدىق جوڭعار اسكەرىن نويان سەپتەن مەن قونتايشىنىڭ ۇلى لاما-دورجى باستاپ كەلدى. بۇل جولى دا جوڭعارلار ورتا ءجۇزدى كوكتەي ءوتىپ، توبىل، ەسىل وزەنىنە دەيىن بارادى. قاراپايىم حالىق تاعى دا كوپ شىعىنعا ۇشىرايدى. وسى جولى ورتا ءجۇز سۇلتانى ابىلاي جوڭعارلارعا تۇتقىنعا الىنادى.
«ەكىنشى اقتابان» كەزىندە قالماقتان قاشقان ەل ورىس بەكىنىستەرىنە جاقىنىراق كوشەدى. ءتىپتى، ابىلمامبەت تە وزىنە قاراستى اۋىلدارمەن بىرگە ورىس بەكىنىستەرىنە جاقىنىراق قونىستانعان.
وسىنى ءساتتى پايدالانعان رەسەي جاعى قازاقتاردان تاعى دا انت بەرۋدى تالاپ ەتتى. ءسويتىپ، 1740-جىلدىڭ تامىز ايىندا كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ وكىلدەرى ورىنبور اكىمشىلىگىنە كەلىپ، انت بەردى. ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالعان ابىلمامبەت قازاق جاعىنىڭ قارسىلىق كورسەتۋگە شاماسى جەتپەيتىنىن سەزىپ، جوڭعارلارمەن كەلىسىمگە كەلۋگە تىرىستى.
ونىڭ بۇل قادامىنا قالماقتار اۋىر تالاپتار قويادى. قالدان سەرەن بەدەلدى قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ بالالارىن اماناتقا بەرىپ، قوماقتى كولەمدە سالىق تولەپ تۇرۋعا مىندەتتەيدى. سونىمەن بىرگە بۇكىل قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ تۇركىستانعا قونىستانۋىن تالاپ ەتەدى.
قالماق ەلشىسى قالدان سەرەننىڭ «ەگەر بۇل ايتقانداردى ورىنداماساڭدار، ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇزدىڭ ءارقايسىسىنا ءبىر-ءبىر زايسانعا باستاتىپ اسكەر جىبەرەمىن دە، قازاقتاردى قىرعىنعا ۇشىراتامىن» دەگەن قوقان-لوققىسىن دا جەتكىزەدى. قانشا اۋىر بولسا دا، امالى قۇرىعان ابىلمامبەت بۇل تالاپتارمەن كەلىسەدى دە، 1742-جىلى كۇزدە ءوز بالاسى ابىلپەيىز بەن نياز باتىردىڭ ۇلىن اماناتقا بەرەدى.
1743-جىلى ابىلاي جوڭعار تۇتقىنىنان بوساپ شىعادى. وسى كەزدەن باستاپ بۇكىل ورتا ءجۇزدىڭ ساياسي تىزگىنى سونىڭ قولىنا كوشەدى، ال ابىلمامبەت تۇركىستانعا قونىستانادى. تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بەرەكەت كارىبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ ۇلى ابىلپەيىز اكەسىنىڭ سوڭىنان ەرمەي، ابىلايدىڭ قاسىندا قالىپ قويعان.
«ابىلمامبەت حان 1739-1742-جىلدارداعى جوڭعارلارمەن بولعان سوعىستاردا شەبەر ۇيىمداستىرۋشىلىق، ساياسي كورەگەندىلىك، اسكەري قولباسشىلىق قاسيەتتەرىمەن كورىنە المايدى. مۇنى بۇكىل ورتا ءجۇز حالقى دا، رەسەي باسشىلىعى دا بايقايدى. حاننىڭ تۇركىستان جاققا كەتۋىمەن قىرداعى ورتا ءجۇزدىڭ ساياسي ومىرىندە ابىلاي سۇلتان مەن باراق سۇلتاننىڭ بەلسەندىلىگى ارتادى.
رەسەيمەن دە، جوڭعاريامەن دە قارىم-قاتىناستا وسى ەكى سۇلتاننىڭ اتىنان ساۋدا-ساتتىق، تۇتقىندار الماسۋ، كەرۋەندەردىڭ قاۋىپسىزدىگى ماسەلەلەرى بويىنشا ەلشىلىكتەر ءجيى الماسادى»، دەيدى عالىم.
ءتىپتى، 1749-جىلى جانىبەك تارحان «ورتا ءجۇزدى بۇگىندە ابىلاي سۇلتان بيلەپ وتىر» دەگەن ەكەن. راسىمەن دە تۇركىستانعا كەتكەن سوڭ ابىلمامبەت حان بولسا دا، ورتا ءجۇزدىڭ ومىرىنە ارالاسقان جوق، ولە-ولگەنشە سول توماعا-تۇيىق كۇيىنشە وزىمەن-ءوزى قالا بەردى.
1743-جىلدان كەيىنگى دەرەكتەردە ونى قالدان سەرەننىڭ قول استىنداعى حان دەپ اتاعان. بۇل «مارتەبە» 1757-جىلى جوڭعار مەملەكەتى قۇلاعانعا دەيىن ونىڭ ەسىمىنە جامالىپ ايتىلىپ ءجۇردى.
1762-جىلى ابىلمامبەتتىڭ جان-جاعىنداعى ەل سامەكەنىڭ ۇلى ەسىم سۇلتاندى قولدايدى دا، سۇلتان ابىلمامبەتتى تۇركىستاننان قۋىپ جىبەرەدى. قاراكەسەك قازىبەك ءبيدىڭ، ابىلاي مەن باسقا دا سۇلتانداردىڭ ارالاسۋىمەن بۇل داۋ اۋپىرىممەن شەشىلىپ، ەسىم مەن ابىلمامبەت تۇركىستاننىڭ بيلىگىن ءبولىپ الادى. مۇنىڭ ءوزى حاننىڭ از عانا ابىرويىن بارىنشا ءتۇسىرىپ جىبەردى.
ابىلمامبەت 1771-جىلى 80 جاسىندا ومىردەن ءوتتى. ونىڭ ۇلى ابىلپەيىز حاندىقتان ءوزى باس تارتىپ، جولىن ابىلايعا بەرگەن. ويتكەنى، ابىلاي رەسمي تۇردە حان بولماسا دا، ورتا ءجۇزدى سوڭعى 30 جىل بويى بيلەپ كەلگەن بولاتىن. ابىلمامبەتتىڭ سوڭىندا بولات، ابىلپەيىز، تاۋكە جانە ابۇلتەك ەسىمدى ۇلدارى قالعان. ولاردىڭ ءارقايسىسى وزىنە قاتىستى رۋلاردى عانا باسقارعان، جوعارى بيلىككە ارالاسپاعان.
جانات قاپالبايەۆا