بابالار ءسوزى: الاشا حان، جوشى حان تۋرالى اڭىز
بۇل جوبا اياسىندا «بابالار ءسوزى»، «قازاق حاندارى»، «ەجەلگى قالالار تاريحى»، «حالىق قازىناسى» قاتارلى جاڭا ايدارلار اشىلدى.
«بابالار ءسوزى» ايدارى نەگىزىنە «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا شىققان 100 تومدىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جىر-تولعاۋلارى، قيسسا-داستاندار، ءسوز ۇستاعان شەشەندەر مەن بيلەرىمىزدەن قالعان ناقىلدار، تاريحي جادىگەرلەر الىندى.
«قازاق حاندارى» ايدارىندا تاريحىمىزدا ەلىنە قورعان بولعان حانداردىڭ ءومىرى تۋرالى دەرەكتەر بەرىلەدى. ال «ەجەلگى قالالار تاريحى» ايدارىنا قازاق دالاسىنداعى وركەنيەتتىڭ ورداسى بولعان كونە قالالاردىڭ تاريحى تۋرالى جازبالار جاريالانادى.
«حالىق قازىناسى» ايدارى بويىنشا، قازاقستانداعى تاريحي، مادەني ەسكەرتكىشتەر، قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرى، قولونەر، قارۋ-جاراقتارى تۋرالى ماعلۇماتتار بەرىلمەك. جوبا ماتەريالدارى قازاق تىلىندە (قازاقشا جانە توتە جازۋمەن) اگەنتتىك سايتىندا جاريالانادى.
***
الاشا حان، جوشى حان تۋرالى اڭىز
ەرتەدە سارى ارقادا ۇلىتاۋ توڭىرەگىندە الاشا حان دەگەن حان بولىپتى. ونىڭ جوشى دەگەن بالاسى، دومباۋىل دەگەن باتىرى بولىپتى. حاننىڭ ورداسى ۇلىتاۋدىڭ كۇنشىعىس جاعىنداعى وڭتۇستىككە قاراي اعاتىن كەڭگىر وزەنىندە بولىپتى. سول حان ورداسى تىگىلگەن جەر بۇگىنگە دەيىن «قاندى ارال» اتالادى. مۇنىسى حان وتىرعان ارال دەگەنى.
ءبىر كۇنى حان بالاسى جوشى قاسىنا نوكەرلەرىن ەرتىپ، اڭعا شىعىپ قۇلان قۋىپتى. باسقالارى جەتە الماي، تۇلپار مىنگەن جوشى ۇزاپ بارىپ جالعىز جەتىپ، قۇلاندارعا ارالاسقاندا، قارۋسىز جوشىنى قۇلاننىڭ اڭگىلەرى (تەنتەك ايعىرلارى) ورتاعا الىپ، تالاپ ولتىرەدى. بىرەۋلەر: «تالاپ ولتىرگەننىڭ بارلىق ەتىن جەپ قويىپتى، جالعىز-اق شىنتاعى قالىپتى» دەسە، ەندى بىرەۋلەر: «جوق، باسقا ەتىنە تيگەن جوق، تەك شىنتاعىن عانا جوق قىلىپتى» دەيدى. تەگىندە سوڭعى ءسوز دۇرىس بولار. ويتكەنى قۇلان ەت جەمەيتىن اڭ عوي.
جوشىنىڭ نوكەرلەرى ارتىنان كەلىپ ءولىپ جاتقان جوشىنى تاۋىپ الىپ، ەلگە حابارلايدى. «ساقتاي الماي، ولتىردىڭدەر!» دەپ حان قاھار قىلا ما دەپ قورقىپ، ەل حانعا ايتا المايدى. كۇن ۇزاعان سايىن قاۋپى قايعىعا اۋىسقان حان ەندى قايعىسىنا قاھار قوسىپ، «جوشىنىڭ حابارىن ايتىڭدار» دەپ حالىقتى قىسادى.
ءبىراق، بىرىنشىدەن، ايتۋعا قورقىپ، ەكىنشىدەن، قالاي ەستىرتەرىن بىلمەي ساسىپ وتىرعاندا حان مىناداي جارلىق تاراتادى: «جوشى قالاي دا امان ەمەس، ءبىر پالەگە كەزىكتى. ونى ايتپاي وتىرسىڭدار. سۇراعاندا ايتپاعاندىقتان، مۇنان بىلاي جوشىنىڭ جامان حابارىن ايتۋشىنىڭ كىم دە بولسا اۋزىنا قورعاسىن قۇيامىن»، - دەيدى.
حالىق بۇرىنعىدان دا ساسادى. جوشىنىڭ نوكەرلەرى قورقىپ، باسقا مەملەكەتكە - قىتايعا كەتەدى. اقىرىندا، حالىقتىڭ ويلى ادامدارى: «اتاقتى ءبىر دومبىراشى بار ەكەن. ول دومبىرانى كادىمگى ادامشا سويلەتەدى ەكەن»، - دەپ، سونى الىپ كەلىپ، «جوشىنىڭ ولگەنىن سەن حانعا دومبىرامەن ەستىرت»، - دەپ جالىنادى. دومبىراشى ماقۇل دەپ حان ورداسىنا كەلەدى. قايعىمەنەن زەرىككەن حان دومبىراشىنى ورداعا العىزىپ، نەشە ءتۇرلى زارلى كۇيلەر تارتقىزىپ كوڭىلىن كوتەرەدى.
ءماجىلىس ابدەن قىزعان كەزدە دومبىراشى دومبىراسىنا:
الاشا حان، جوشى حان،
تاۋدان قۇلان جوسىعان.
جوشى حاننىڭ ولگەنىن
بىلە مە ەكەن وسى حان؟
قۇلان جەدى جوشىنى،
نانبايمىسىڭ وسىعان، -
دەگەن ءسوزدى دومبىراعا سويلەتتىرەدى. سوندا حان:
- ياپىرم-اۋ، مىنا دومبىرا جوشىنى قۇلان ءولتىردى دەپ وتىر عوي، - دەيدى. حالىق:
- تاقسىر، جوشىنىڭ جاماناتىن ءوز اۋزىڭىزدان ەستىدىك قوي، - دەگەندە حان دومبىرانىڭ بەتىن تەسىپ، سول تەسىكتەن قورعاسىن قۇيعىزىپتى.
اشۋىن كىمنەن قالاي الارىن بىلمەگەن حان ويلانىپ-ويلانىپ، سول ماڭداعى قۇلاندى قۇرتپاق بولىپ، بارلىق جاندى قۇلان قۋۋعا شىعارادى. جوشىنىڭ قابانقۇلاق، ەڭكەي دەگەن ەكى تۇلپارىنىڭ ءبىرىن ءمىنىپ، ءبىرىن قوسارلاپ دومباۋىل دا شىعادى. اڭشىلار قۇلاندى وڭتۇستىككە قاراي ۇركىتە قۋىپ جەتكەنىن قىرا بەرەدى.
دومباۋىل ءبىر بولەك قۇلاننىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، جەتكەنىن قىرا-قىرا ۇلىتاۋدان ءۇش ءجۇز شاقىرىمداي جەردەگى شۋ وزەنىنە جاقىنداعاندا تۇلپاردىڭ بىرەۋى تۇرىپ قالادى. جەتەگىندەگىنى ءمىنىپ تاعى قۋادى. كوپ ۇزاماي وزەننىڭ اڭعارىنا تايانعاندا ول تۇلپار دا تۇرىپ قالادى. حالىق سول ەكى تۇلپاردىڭ تۇرىپ قالعان جەرلەرىندەگى ەكى توبەنىڭ اتتارىن سول ەكى تۇلپاردىڭ اتتارىمەن ءبىرىن «قابانقۇلاق» دەپ، ءبىرىن «ەڭكەي» دەپ اتاپ كەتىپتى.
دومباۋىل قۋعان ءبىر توپ قۇلاننان سول جەرگە كەلگەندە بەس-اق قۇلان قالعان ەكەن. سول بەس قۇلان و دا شارشاپ، ەكەۋى جۇرۋگە شاماسى بولماي شۋ وزەنىنەن وتەدى دە، ارعى بەتتەگى ءبىر توبەنىڭ بەتىنە بارىپ جالانىپ جاتادى. قازىر سول بەس قۇلاننىڭ شۋ وزەنىنەن وتكەن جەرىن حالىق «بەس قۇلاننىڭ وتكەلى» دەپ اتايدى.
قۇلاندى جايعاستىرعان سوڭ الاشا حان جوشىعا كورنەكتى تام سالعىزادى. كەيىن الاشا حاننىڭ ءوزىنىڭ دە، دومباۋىلدىڭ دا سۇيەكتەرى سول ماڭعا قويىلىپ، ولارعا دا تام سالىنادى. وسى ءۇش تامنىڭ ۇشەۋى دە بىرىنە-ءبىرى قورالاس كەڭگىر وزەنىنىڭ بويىندا.