قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى قارۋ-جاراقتارى تۋرالى نە بىلەمىز؟

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - تاۋەلسىزدىك جىلدارىنىڭ ىشىندە قازاق حالقى ىرىلەندىرۋ، بىرىگۋ، ەلدىگىمىزدى كەمەلدەندىرۋ ماقساتىمەن العا باستى. ەلىمىزدىڭ قازىرگى ۋاقىتتاعى جاعدايىنا كەلەر بولساق، الەم تانىعان مەملەكەتكە اينالۋ ۇستىندە.

الدىمىزدا كوپتەگەن ماقسات-مۇراتتار تۇر، دەگەنمەن جۇكتى جۇمىلا كوتەرۋدىڭ ارقاسىندا قىرۋار ىستەر تىندىرىلىپ جاتىر. كوپتەگەن تاريحي- مادەني ەسكەرتكىشتەرىمىز جاڭعىرتىلىپ، قالپىنا كەلتىرىلدى. وسى باعىتتاعى جۇمىستاردىڭ بارلىعى تاريحىمىزعا قايتادان تەرەڭىرەك ۇڭىلۋگە مۇمكىندىك بەردى. بۇلايشا ەل بولىپ ءوز تاريحىمىزعا زەر سالۋ - كەلەشەككە سانالى ۇرپاق تاربيەلەۋدىڭ باستى شارتتارىنىڭ ءبىرى بولماق.

ىقىلىم زامانداردان بەرى قاراي كوشپەلىلىكپەن ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن قازاق حالقىمىزدىڭ زاماندار زاۋلاعان سايىن، قوعامنىڭ دامۋىنا ىلەسە بىرتىندەپ كەمەلدەنە تۇسكەنى بەلگىلى. سان عاسىرلار بويى اتا- بابامىز ۇشى-قيىرسىز جەرى مەن ەلىن قورعاۋ ءۇشىن ەسەپسىز بوداۋلار بەردى. وسىناۋ قيلى زاماندار بارىسىنداعى قازاقتىڭ مادەنيەتىمەن قوسا جاۋعا قارسى قولدانعان قارۋ-جاراقتارى دا بىرتىندەپ تۇرلەنىپ، كەمەلىنە كەلە ءتۇستى، سول ارقىلى وزىندىك ەتنيكالىق سيپاتىن قالىپتاستىردى.

ايتپاقشى بولعانىمىز، قازىرگى زامان ۇرپاقتارىنا ەل قورعاعان بابالارىمىزدىڭ قولدانعان كونە قارۋ-جاراقتارىنىڭ اتىن بىلە ءجۇرسىن، سول ارقىلى تۋعان وتانىمىز بەن ءتول تاريحىمىزعا دەگەن ءىلتيپاتى ارتا تۇسسە ەكەن دەگەن ىزگى تىلەك.

قازاقتىڭ ءداستۇرلى قارۋ-جاراقتارى سوعىسقا ارناپ باپتاعان ايتۇياق ارعىماقتارعا ىڭعايلى ەر-تۇرمان سالىپ ءمىنىپ، قان مايدانعا كىرگەن كەزدە ات ۇستىندە ۇرىس سالۋعا بارىنشا يكەمدەلىپ، شۇعىل قيمىل جاساۋعا ىڭعايلى، جەڭىل سىلكىنەتىن ارتىقشىلىققا يە بولعان. بۇل قارۋلار ناعىز جاۋجۇرەك ساردارلىقتى جەتىلدىرۋ ماقساتتارىنداعى اسكەري ونەر كورسەتۋ بارىسىندا قالىپتاستى ءارى باسقا كورشىلەس حالىقتاردىڭ ىقپالىمەن دامي ءتۇستى.

زەرتتەۋشىلەر قارۋ-جاراقتى ەكى ۇلكەن توپقا بولەدى: 1) شابۋىل قۇرالدارى - قارۋ؛ 2) قورعانىس جابدىقتارى - جاراق. شابۋىل قارۋلارىنا ەر قارۋى سانالاتىن بەس قارۋ جاتادى. بۇل قارۋلار اتۋ، شابۋ، كەسۋ، تۇيرەۋ، سوعۋ ماقساتتارىنا قولدانىلادى. اتاپ ايتار بولساق ولار: جاق (ساداق)، قىلىش، ايبالتا، نايزا، شوقپار دەپ اتالادى.

ساداق - ەرتە كەزدە اڭ اۋلاۋدا، كەيىن سوعىس ىسىندە قولدانىلعان. قاراپايىم ساداقتى توبىلعى، ۇيەڭكى، ت. ب. اعاش شىبىقتارىنان دوعاشا ءيىپ، ەكى ۇشىن قايىسپەن كەرىپ جاسايدى. كۇردەلى ساداقتىڭ سىرتقى بەتىنە ءسىڭىر تارتىلىپ، ىشكى جاعى مۇيىزبەن قاپتالادى، كەيدە ورتاسى مەن ەكى شەتىنە سۇيەك باستىرما قاعىلادى. قازاق ساداعىنىڭ «قايىڭ ساداق»، «قاراعاي ساداق»، «ۇيەڭكى ساداق» دەگەن اتاۋلارى بار جانە «جاق»، «سارىجا»، «سارساداق» دەپ تە اتايدى.

ال ساداق وقتارىنىڭ تۇرلەرىنە كەلەر بولساق: جەبە، الا بىلەك، كوبە بۇزار، اندىگەن، قوزى جاۋىرىن، قاسالي، ىسقىرما، كەز وق، تومار وق، تىز وق، سايگەز، بۇلىڭ، سۇر جەبە، قالجۋىر، جەزايىر، كىرىسكە، جايدار ت. ب. تۇرلەرى بار.

قىلىش - ات ۇستىندە ۇرىس جۇرگىزۋ ءۇشىن جەڭىل ءارى كەسىپ تۇسەر قارۋ رەتىندە قولدانعان. قازاق قىلىشتارى: الداسپان، ناركەسكەن، زۇلپىقار، جاتاعان قىلىش، قايقى قىلىش، تۋرا، تايا، سىيىرما، جالاڭ، ساپى، سەمسەر قاتارلى تۇرلەرى كەزدەسەدى.

ايبالتا - كوشپەلى حالىقتار وتە ەرتە زاماننان قولدانا باستاعان سوعىس قارۋى. ايبالتا ەكى باستى نەمەسە بالتا باسىنىڭ شۇيدەسى ۇزىنشا كەلگەن بالعا ءپىشىندى نەمەسە ىستىك ءپىشىندى كەلەتىن تۇرلەرى بار. قازاق ايبالتاسىنىڭ باسىنا كۇمىستەن ويۋ-ورنەك سالىنادى.

نايزا جاقىن قاشىقتىقتا، بەتبە-بەت ايقاستا تۇيرەۋ ماقساتىندا قولدانىلاتىن قارۋ ءتۇرى. نايزانىڭ ۇزىن ساپتى، ەكى باسى ۇشكىر، ساۋىتتى بۇزۋعا ارنالعان ءتۇرى - «سۇڭگى» دەپ اتالادى. ۇشىنىڭ قىرلانۋىنا قاراي نايزا سەگىز قىرلى، ءتورت قىرلى دەگەن تۇرلەرگە بولىنگەن. سىنباس ءۇشىن سابىن تارامىسپەن وراپ، تەمىر شىعىرشىقتارمەن بەكىتەدى. جالاۋلى نايزا، قاراتاماق نايزا، ت. ب. تۇرلەرى بار.

شوقپار - جاۋمەن بەتپە بەت كەلىپ نەمەسە قۋىپ جەتكەندە، ياكي ايقاسىپ وتكەندە سىلتەنەتىن، باسى دومالاق، سابى اعاش، بىلەزىككە وتكىزىپ الۋعا ارنالعان قايىس بۇلدىرگەسى بار جاۋىنگەرلىك سوعۋعا ارنالعان قارۋ ءتۇرى. ونىڭ سىلقەتەر، ساقەتەر، باتىق، بوسمويىن دەگەن اتاۋلارى دا بار.

مىنە بۇل قازاق حالقىنىڭ بەس قارۋ دەپ اتالاتىن ءداستۇرلى قارۋ-جاراق تۇرلەرى بولىپ تابىلادى. كەشەگى وتكەن عاسىرلارداعى باتىر بابالارىمىزدىڭ اتويلاپ جاۋعا شاپقانداعى سوعىس قۇرالدارىنىڭ قىر-سىرى مەن اتاۋلارىن بىلگەن ۇرپاقتىڭ سەرتى ساداقتاي، قىرپۋى قىلىشتاي، ايبىنى ايبالتاداي، نامىسى نايزاداي، شىدامى شوقپارداي بولارىنا سەنىم كامىل. ەلىمىزدى امان، جۇرتىمىزدى تىنىش ەتىپ، بابالار اماناتىن ۇرپاقتان ۇرپاققا ءور سەنىممەن، بيىك رۋحپەن جەتكىزگەي!

بەيسەن سۇلتان ۇلى