حان كوتەرۋ ءراسىمى تۋراسىندا ناقتى سۋرەتتەمە دەرەك
حان كوتەرۋ ءراسىمى جۇما كۇنى، اشىق اسپان استىندا وتكىزىلەدى. جينالعان جۇرت كەڭ مايداندا اتتىلى- جاياۋلى، القاقوتان تۇرادى. ورتاعا قىمبات كىلەمدەر، ءتۇرلى- ءتۇستى تەكەمەت، سىرماقتار توسەلگەن، جىبەك كورپەلەر جايىلعان. بۇل - ەڭ سىيلى جەر، ءتور دەپ ەسەپتەلەدى. توردە حان سايلاۋعا تىكەلەي قاتىناسقان ەل اعالارى مانساپ- دارەجەسى، اتاق- بەدەلىنە قاراي، ءۇش قاتار، ءتورت قاتار بولىپ دوڭگەلەنە وتىرادى. قاق ورتادا، ياعني ءتوردىڭ توبەسىندە وسى سالتاناتقا وراي ارنايى باسىلعان، التىن ءارىپتى جۇقا اق كيىز.
جۇرت ورنىعىپ، دابىرا باسىلعان سوڭ بۇكىل ورداعا تانىمال، اتاق- ابىرويى زور اقساقالداردىڭ ءبىرى ورنىنان كوتەرىلىپ، جينالعان جۇرتقا ۇلىستىڭ ۇلى كەڭەسىنىڭ شەشىمىن جاريالايدى، حاندىققا كىمنىڭ سايلانباعىن ايتادى. بۇدان سوڭ ەلگە تانىمال ەكى ادام ەكى جاعىنان قولتىقتاپ اكەپ، بولاشاق تاق يەسىن ءتوردىڭ توبەسىنە - اق كيىزدىڭ ۇستىنە شىعارادى. ءالى حان ەمەس، ۇمىتكەر جالپى جۇرتقا بوي كورسەتكەن سوڭ، اق كيىزدىڭ قاق ورتاسىنا، قۇبىلاعا بەت بەرىپ، قول قۋسىرىپ، مالداسىن قۇرىپ وتىرادى. ەندى حان سايلاۋدىڭ ەكىنشى، كوپشىلىك قاۋىمعا ارنالعان جانە ەڭ شەشۋشى بولىگى باستالادى.
ەل اعالارى - شەشەن بيلەر، اسكەرباسى باتىرلار، وزدەرى تە تاقتان ۇمىتكەر بولعان كەيبىر سۇلتاندار كەزەكپە- كەزەك تۇرىپ، جاميعاتقا قاراتا ءسوز سويلەيدى. بارلىق ءسوز بولاشاق حاننىڭ ابزال قاسيەتتەرىنە ارنالادى. ونىڭ حان شىڭعىستان باستاۋ الاتىن اتا- تەگىنىڭ اسىلدىعى ايتىلادى، ونىڭ بەرىدەگى اتالارىنىڭ ۇلت مەرەيى جولىندا اتقارعان ۇلى ىستەرى ەسكە الىنادى؛ بولاشاق حاننىڭ ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ قاسيەتىنە ايرىقشا نازار اۋدارادى؛ اقىل- پاراساتى، ادىلدىگى، مارتتىگى ماداقتالادى، قول باستاعان كوسەمدىگى، جۇرتقا ءمالىم ەرلىك ىستەرى اتاپ كورسەتىلەدى. مىنە، وسىنداي اسىلزادا حان بولسا، الاش ۇلىنىڭ كوسەگەسى كوگەرەدى، سونداي دا سونداي جاقسىلىقتار، يگىلىكتەر بولادى دەپ ناسيحات ايتىلادى.
ادەتتە، ءاربىر شەشەننىڭ ءسوزىن جۇرتشىلىق قوستايدى، ماقۇلداپ ايقايلايدى، ريزاشىلىعىن، قۋىنىشىن بىلدىرەدى. ريزاشىلىعى بولماسا، ونى دا اشىق ايتادى. مۇندايدا، بولاشاق حاننىڭ بەتىنە باسار، ەر ۇيالار ءىس بولسا، ونىڭ دا سىرتقا شىعىپ قالۋى عاجاپ ەمەس. تىلەۋلەستىكپەن قاتار وكپە- ناز، رەنىش ءبىلدىرۋى دە مۇمكىن. سىرتتا تۇرعان قانداي دارەجەدەگى بولماسىن ادامنىڭ ءوز پىكىرىن ايتۋىنا شەك جوق. ويتكەنى حان سايلاۋ - بارشا حالىققا ورتاق ءىس. البەتتە، الدىنالا ويلاستىرعان، كوپشىلىك بولىپ كەلىسكەن ىستەن كىنارات شىعا قويمايدى. جۇرتشىلىق وڭ تىلەگىن ايتادى، مۇنداي ءىرى تۇلعانىڭ حان سايلانۋىن ماقۇلدايتىنىن بىلدىرەدى.
وسىدان سوڭ ۇلىستاعى ءدىنباسى عۇلاما كالام- شاريفتەن دۇعا وقيدى، شار تاراپتان جينالعان جۇرتتى ءپاتۋاعا كەلتىرىپ، حاندىققا كوتەرىلمەك پەندەسىنە باتا جاسايدى. بۇدان كەيىن ۇلىستاعى ايرىقشا بەدەلدى، الدىنالا بەلگىلەنگەن ءتورت كىسى ورتادا مالداس قۇرىپ وتىرعان ۇمىتكەردى اق كيىزدىڭ ءتورت بۇرىشىنان الىپ، باستارىنان اسىرا جوعارى كوتەرەدى دە، قايتادان جەرگە تۇسىرەدى. حان سايلانۋ ءراسىمىنىڭ ەڭ ءتۇيىندى شەشىمى - وسى. بيلىككە جەتتى، تاققا ءمىندى دەگەن ماعىنادا ايتىلادى. اق كيىزگە كوتەرىلدى، حان كوتەرىلدى دەگەن سوزدەردىڭ ءتۇپ توركىنى وسى راسىمدە جاتىر.
اۋەلگى ءتورت ادام اق كيىزگە كوتەرگەن ساتتەن باستاپ حان بولىپ ەسەپتەلەتىن ءامىرشىنى جاپپاي قۇتىقتاۋ باستالادى. ەندى بيىك سايلاۋعا تىكەلەي قاتىسقان، باسقا ەمەس، ءدال وسى ادامنىڭ تاققا جەتۋىنە ۇلەس قوسقان يگى جاقسىلار كەزەكتەسە كەلىپ، توپ- توبىمەن كەلىپ اق كيىزدە وتىرعان حاندى قايتا- قايتا كوككە كوتەرەدى. حاننىڭ ۇستىنە، حان سايلاۋ سالتاناتىنا جينالعان ءجاميعات ۇستىنە التىن- كۇمىس تەڭگەلەردەن شاشۋ شاشىلادى.
وسىدان سوڭ سايلاۋشى ەل اعالارى حانننىڭ جەيدە- دامبالدان باسقا سىرت كيىمىن تۇگەل شەشىندىرەدى، بەلدىكتەن جوعارعى كيىمدەردى حاندى العاش كوتەرگەن ءتورت كىسى الادى. ودان باسقاسىن حان سايلاۋ كەڭەسىنىڭ قالعان مۇشەلەرى تابارىك رەتىندە ءبىر جاپىراق، جارىم جاپىراقتان پىشاق ۇستىندە ءبولىسىپ الادى.
ەندى حانعا ارناپ تىگىلگەن التىن قالپاق، قامقا تون، زەرلى شالبار، وقالى ەتىك كەلەدى. قۇرمەتتى اقساقالدار ءوز قولىمەن كيىندىرىپ، بويىنشا بار جاراعىن اسىپ، قولتىقتاپ اكەپ، التىن ەر- تۇرماندى ارعىماق اتقا مىنگىزەدى. قازاق ورداسىنىڭ حانى تولىق بيلىك الدى دەگەن ءسوز.
جالعاسى بار...
مۇحتار ماعاۋيننىڭ «قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى» ەڭبەگىنەن الىندى.
دايىنداعان رۇستەم نۇركەن
«نامىس»