جىلقى جايلى قىزىقتى دەرەكتەر
جىلقىنىڭ ەڭ تۇپكى اتاسىن گيراكوتەريا دەپ اتايدى. ول وسىدان 60 ميلليون جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن. بويىنىڭ بيىكتىگى 14 سانتيمەتر، ال سالماعى 5 كيلوگرامداي عانا بولعان. ونىڭ قازىرگى جىلقىدان ايىرماشىلىعى - الدىڭعى اياقتارىندا ءتورت، ارتقى اياقتارىندا ءۇش تۇياقتان بولىپتى.
***
جىلقىنىڭ بەس مۇشەسى وتە جاقسى دامىعان. ولار: قۇلاعى، كوزى، اۋزى مەن مۇرىنى جانە سەزىم تۇيسىگى. جىلقى ءوز يەسىنىڭ كوڭىل كۇيىنىڭ قانداي ەكەنىن بىردەن سەزىپ قويادى. ماس ادامدى دا الىستان بىلەدى. سونداي- اق، ونىڭ قۇلاعى وتە ساق، كوزى كورەگەن، مۇرىنى ءيىس سەزگىش، اۋزى كەز كەلگەن ءدامدى اجىراتا الادى.
***
باسقا كوپتەگەن جانۋارلارعا قاراعاندا جىلقى اينالاسىن ءتۇرلى ءتۇستى رەڭكتە كورەدى. ءبىراق قىزىل مەن كوك ءتۇستى اجىراتا المايدى. تاعى ءبىر قىزىعى، جىلقىنىڭ كورۋ اۋماعى 360 گرادۋس ەكەندىگى. ياعني، جىلقى ءبىر باعىتقا قاراپ تۇرعاندا تەك الدىن عانا ەمەس، ارت جاعىن دا تولىق كورىپ تۇرا الادى. سونداي- اق، جىلقىنىڭ كوزى ءتۇن ىشىندە دە وتە جاقسى كورەدى.
***
جىلقى دەگەندى بىلدىرەتىن ەڭ قىسقا ءسوز قاي حالىقتا ەكەنىن بىلەسىڭدەر مە؟ بىلمەسەڭدەر، ءبىلىپ الىڭدار! ول «ات» دەگەن ءسوز. ال «ات» دەگەن ءسوزدىڭ قازاقتىكى ەكەنىنە ەشكىم تالاسا الماسى انىق. ال جىلقى دەگەندى بىلدىرەتىن ەڭ ۇزاق ءسوز پەرۋان تايپاسىنىڭ ۇندىستەرىندە ەكەن. ولار جىلقىنى «وكۆيلا ۋپارا كلامارۋ كوالۋ ناكلا ناتا» دەپ اتايتىن كورىنەدى.
***
دۇنيە ءجۇزى بويىنشا جىلقىنىڭ 160 تاي ءتۇرى بار. سولاردىڭ ىشىندە تۇقىمى جاعىنان ەڭ تازاسى اراب تۇقىمداس جىلقى بولىپ سانالادى ەكەن.
***
جىلقىنىڭ جاسى مەن دەنساۋلىق جاعدايىن اتبەگىلەر ونىڭ تىسىنە قاراپ اجىراتادى. اتا- بابالارىمىزدان قالعان «جاقسى اتتىڭ ءتىسىن قاراماس بولار...» دەگەن ناقىل سوعان بايلانىستى تۋىنداعان بولار.
***
اقىلى، ورەسى جاعىنان بارلىق جان- جانۋارلاردىڭ ىشىندە جىلقى ءيتتىڭ الدىندا، ياعني، بەسىنشى ورىندا تۇر. جىلقى ادامنىڭ مىنەز- قۇلقى مەن ءىس- ارەكەتىن سارالاي الادى. يەسى وزىنە ۇناسا وعان شىن بەرىلەدى. قازاق حالقى جىلقىنى ەڭ الدىمەن ەل قورعاعان ەردىڭ جان سەرىگى دەپ دارىپتەگەن. ءبىزدىڭ اڭىز- ەرتەگىلەرىمىزدە، باتىرلىق جىرلارىمىزدا اقىلدى، كۇشتى تۇلپارلار مەن ولاردىڭ يەسى قىسىلعاندا كومەككە ءبىرىنشى بولىپ كەلەتىندىگى تۋرالى كوپ ايتىلادى. مىسالى، قوبىلاندىنىڭ تايبۋرىلى، الپامىستىڭ بايشۇبارى، ەر توستىكتىڭ شالقۇيرىعى، قامباردىڭ قاراقاسقاسى يەلەرىمەن بىرگە جىر- اڭىزعا اينالىپ، ەل قۇرمەتىنە بولەنگەن.
***
جىلقىلار جالپى 25-30 -جىل ءومىر سۇرەدى. انگليادا ءومىر سۇرگەن «كارى بيللي» دەپ اتالىپ كەتكەن ءبىر ات 62 جاسقا كەلىپ ولگەن دەگەن دەرەك تە ايتىلادى. قازاق حالقى جىلقى جاسىنىڭ ءار دەڭگەيىنە وراي ارنايى اتاۋلار بەرگەن. سەندەر بىلە ءجۇرسىن دەگەن ماقساتپەن سول اتاۋلاردى دا ۇسىنىپ وتىرمىز. قۇلىن (جىلقىنىڭ جاس ءتولى)، جاباعى (6 ايدان اسقان قۇلىن)، تاي (1 جاستا)، بايتال (1-2 جاستاعى)، قۇناجىن (3 جاستا)، دونەجىن (4 جاستا)، بەستى (5 جاستا)، قاسابالى بيە (7-8 جاستا)، قارتامىس بيە (11-14 جاستا)، جاساعان بيە (20 جاستان اسقان).
ەسكەرتۋ: بۇل اتاۋلار ۇرعاشى جىلقىعا قاتىستى ايتىلادى.
***
قازاق حالقىندا جىلقىنىڭ قاتىسۋىمەن بولاتىن ءارتۇرلى جارىستار مەن ويىندار دا بارشىلىق. جىلقىنىڭ جۇيرىكتىگىن سىنايتىن تاي جارىس، قۇنان بايگە، بايگە، الامان بايگە، جورعا جارىس سياقتى بايگە تۇرلەرى حالقىمىزبەن بىرگە جاساسىپ كەلەدى. ال كوكپار، اۋدارىسپاق، ات ومىراۋلاستىرۋ، ات ۇستىندەگى تارتىس، جامبى اتۋ، قىز قۋۋ، تەڭگە ءىلۋ، سالما ءىلۋ سياقتى ويىندار جىلقىنىڭ دا، وعان مىنگەن جىگىتتىڭ دە مىقتىلىعىن انىقتاعان.
(«بالدىرعان»، №2. 2014 - جىل)