ابىلايدىڭ جولباسشىسى، تاۋكەنىڭ كەڭەسشىسى

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - قازاق حالقىنىڭ ساقتالىپ قالۋى ءۇشىن اق نايزانىڭ ۇشىمەن، اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن جاۋعا اتتانعان باتىرلار مەن حاندار، مەملەكەت ىشىندەگى جانە مەملەكەت ارالىق شەشىمى قيىن، ەڭ كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ باسى- قاسىندا ءجۇرىپ، حانداردىڭ اقىلشىسى، حالىقتىڭ حانعا بەرگىسىز بيلەر بولعان.

ءبىز اقىلمەن جول تاۋىپ، ەل بىرلىگىن ساقتاۋعا كۇش سالعان ءۇش ءبيدىڭ ءبىرى، قازاق حاندىعىنىڭ ساقتالىپ قالۋىنا بەلسەنە اتسالىسقان تولە الىبەك ۇلى تۋرالى ايتپاقپىز. وسى ورايدا تولەبي تانۋشى، «قايعى زامان نەمەسە تولە ءبي تاعدىرى» رومان- ديلوگياسىنىڭ اۆتورى، جازۋشى- جۋرناليست شويبەك ورىنبايدى اڭگىمەگە تارتتىق. (2015 - جىلى)

- شويبەك اعا، قازاق، قىرعىز، وزبەك، تۇرىكمەن، قاراقالپاقتار مەكەن ەتكەن ەلدەردى اينالاسىنا ءۇيىرىپ، كۇشپەن ەمەس، اقىلمەن ۇستاپ، ەلىنىڭ كۇش- قۋاتىن ارتتىرعاندا تاۋكە حان باتىرلارعا ەمەس، بيلەرگە ارقا سۇيەپتى. وسى ماسەلەگە توقتالساڭىز.. . ارينە، ونىڭ ىشىندە ءوزىڭىز كوبىرەك زەرتتەپ جۇرگەن تولە ءبي الىبەك ۇلى تۋرالى اڭگىمەلەسەڭىز. زەرتتەۋدى قانشا ۋاقىتتان بەرى قولعا الدىڭىز؟

- مىڭداعان جىلدار بويى كوشپەلى جانە جارتىلاي وتىرىقشى قوعامدا ءومىر سۇرگەن قازاق ەلىنىڭ الەۋمەتتىك- ساياسي قۇرىلىسىندا، مەملەكەتتىك بيلىك ىسىندە بيلەردىڭ اتقارعان قىزمەت تۇرلەرى وتە كوپ. بيلەر ينستيتۋتىنىڭ قالىپتاسىپ، دامۋىنا زور ۇلەس قوسقانداردىڭ ءبىرى - ءاز- تولە بي. ونىڭ داۋىرىندە بيلىك تورەلىك ءوزىنىڭ شىرقاۋ شىڭىنا جەتتى. ۇلى ءبيدىڭ حالىق اراسىنداعى بەدەلى حاننان بيىك بولماسا كەم تۇسپەدى. وسىنداي دەرەكتەردى بىلگەن سوڭ تولە بي تاقىرىبى مەنى ەرتەرەكتەن وزىنە تارتتى.

دالا دەموكراتياسىنىڭ داڭعىل تۇلعاسى تۋرالى دەرەكتەردى جيناقتاي باستاعانىما قىرىق جىلعا جۋىقتاسا، داناگوي ءبي جونىندەگى العاشقى تۋىندىلارىم 1984 -جىلى جارىق كورىپتى. ەكى كىتاپتان تۇراتىن رومان- ديلوگيامنىڭ بىرنەشە تاراۋى قىسقارتىلىپ باسىلعان نۇسقاسى 2000 -جىلى، ال تولىق كۇيىندە 2013 -جىلى «تولە ءبي» 7 تومدىق جيناعىندا جاريالاندى.

ءۇي بالاسىنان ەل داناسىنا اينالعان تولە ءبيدىڭ عۇمىر تاريحىن، قوعامداعى الار ورنىن، شاشاسىنا شاڭ جۇقپاس شەشەندىك ونەرىن ا. ليەۆشين، ن. گرودەكوۆ، ۆ. بيچۋرين، پ. ماكوۆەتسكي، ي. نەپليۋيەۆ، ل. بالليۋزەك، ك. ميللەر، م. شيحوۆ، پ. رىچكوۆ، ۆ. ۋرۋسوۆ جانە باسقا ورىس عالىمدارى مەن ساياحاتشىلارى، رەسەي ەلشىلىگىنىڭ وكىلدەرى، جالپى سانى 20 عا جۋىق ادام وتە جوعارى باعالاپ، مارتەبەسىن اسقاقتاتقان. قازاق قوعامىنىڭ سول كەزەڭىن زەرتتەگەننىڭ ءبىرى - حريستوفور باردانەس تولە ءبي قايتىس بولعاننان كەيىن، 1771 -جىلى جارىق كورگەن ەتنوگرافيالىق جازبالارىندا بىلاي دەپ جازىپتى: «ۆسيا سيا بولشايا وردا سۆويمي كوچيەۆيامي راسپولاگاەتسيا وكولو گورودوۆ تاشكەنتا ي تۋركەستانا، كوتورىح وبىۆاتەلەي ونا زا پودداننىح سۆويح سچيتاەت، ي يز سەي وردى گلاۆنەيشەي ناچالنيك جيۆەت ۆ گورودە تاشكەنتە، كوتوروگو ناچالنيكا وني ي حانوم يمەنۋيۋت، ا نازىۆالي ەگو پو يمەني تيۋلەبي- حان» . مۇنداي پىكىرلەر قىتاي جازبالارىندا دا كەزدەسەتىنى ۇلى ءبيدىڭ تاريحي تۇلعاسىن ءارى ناقتىلاي، ءارى انىقتاي تۇسەدى.

- جالپى، تولە ءبي زامانىندا وتە قيىن كەزەڭدەر بولعان دەسەدى.. .

- تاريحتان حابارى بارلار بىلەدى، تولە ءبي زامانىندا قازاق پەن جوڭعاردىڭ ءبىرى جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتۋ ءقاۋپى بار ەدى. ويتكەنى ەكى الىپ يمپەريا - قىتاي مەن رەسەيدىڭ سول كەزدەگى ساياساتكەرلەرى وسىنداي ماقساتتى كوزدەدى. ولار ەكى ەلدىڭ اراسىنا عانا ەمەس، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ ىشكى دۇنيەسىنە دە ىرىتكى سالدى. وسى كەزدە تاريح ساحناسىنا ازاتتىق اڭساعان اتاقتى ءۇش ءبيىمىز، ايتەكە، تولە، قازىبەك شىقتى. سولبىر قاسىرەتتى زامان اۋمالى- توكپەلى، ءولىارا وتپەلى، «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلامالى» بولدى. «ساۋران اينالعان» ، «قايىڭ ساۋعان» دەگەن اتاۋلار مەن «قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى» سەكىلدى تولعاۋلار قازاق حالقىنىڭ تاريحي تاعدىرىنداعى ەڭ اۋىر، تراگەديالى كەزەڭىنىڭ شىندىعىنان تۋدى. جاۋ شاپقىنشىلىعى مەن تابيعات قۋاڭشىلىعى قوسارلانا قىستى. وسىناۋ قيىن- قىستاۋ كەزەڭدە تولە ءبيدىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەسكە ايانباي قاتىسۋى ونىڭ بەدەلىن بۇرىنعىدان دا شارىقتاتتى. جوڭعارعا قارسى كۇرەستە قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرگەن ورداباسى جيىنىنىڭ ەڭ بەلسەندى ۇيىمداستىرۋشىسى بولدى. قۇرىلتايدا ءابىلحايىر حان باس قولباسشى، تولە ءبي وعان باس كەڭەسشى بولىپ سايلاندى.

ۇلى ءجۇز قازاقتارى جوڭعاردىڭ قولاستىندا قالعانىمەن، تولە بي ءوزىنىڭ ۇلىسىن جەكە باسقارىپ وتىردى. حالىقتى ەگىنشىلىكپەن اينالىسۋعا ۇيرەتىپ، كىشىگىرىم كەنتتەر مەن بەكىنىستەر سالدىرعانى داناگويدىڭ بولاشاقتى بولجاي بىلگەندىگى ەدى. ول ءوزىنىڭ سارا ساياساتىنىڭ ارقاسىندا تاشكەنتتى ۇزاق جىلدار بيلەدى. حالىقتى جوڭعارلارعا قارسى جۇمىلدىرۋدىڭ كوشباسشىسىنا اينالدى. ول بۇل ماقساتتا ابىلايمەن، باراق سۇلتانمەن، شاقشاق جانىبەك، قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي باتىرلارمەن، سونداي- اق قوقان حاندىعىمەن دە بايلانىسىن ۇزبەدى. ۇلى ءبيدىڭ كوزى تىرىسىندە قوقاندىقتار قازاقتارعا قوقاڭداي المادى. بۇل شاقتا تولە ءبي ديپلوماتتىڭ، ادىلەتشىلدىڭ، ەل باسقارۋشىنىڭ قىزمەتتەرىن قوسا اتقارىپ ءجۇردى. جالپاق تىلمەن ايتقاندا، ابىزدىق دەڭگەيگە كوتەرىلىپ، كەدەي- كەمباعالعا پانا، ەلگە قۇت بولدى.

- ءاز- تولە ءبيدىڭ جەكە ادامدار اراسىنداعى داۋدان بولەك، ەلدىك مۇددەدەگى، مەملەكەتتىك ساياسي باعىتتاعى تورەلىكتەرىنە توقتالىپ وتسەڭىز.. . ياعني مەملەكەتتىك قايراتكەرلىگىن ايتىپ بەرسەڭىز.

- جالپاق قازاق دالاسىنىڭ اسا ايگىلى ءبيى تولە الىبەك ۇلى ءاز- تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا قوعام ومىرىنە وتە قاجەتتى «جەتى جارعى» زاڭ قاعيدالارىن جاساۋعا، ونى ەل باسقارۋدا ادىلدىكپەن قولدانۋعا بەلسەندىلىكپەن اتسالىستى. ول بۇكىل قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىنا قاتىستى ءىرى تاريحي وقيعالاردىڭ ورتاسىندا ءجۇردى. كەسەك تۇلعالى ويشىل جالىنداعان جاس شاعىندا تاۋكە حاننىڭ باس كەڭەسشىسى، اقىل- ويى تولىسقان كەزىندە ابىلاي حانعا تىكەلەي جولباسشى بولعانى تاريحىمىزدان ءمالىم. داڭعىل ءبيدىڭ ەسىمى ءوز زامانداستارىنىڭ كوبىنە قاراعاندا تاريحي جازبالاردا ءجيى ۇشىراسادى. بۇدان ونىڭ تاريحي تۇلعا رەتىندە شوقتىعى بيىك بولعانىن اڭعارامىز. ارعى جاعى قىتاي مەن رەسەي جىلنامالارىندا، كونە شاعاتاي تىلدەرىندەگى جازبالاردا قازاقتىڭ توبە ءبيى تۋرالى ماعلۇماتتار بارشىلىق. مۇنىڭ ءبارى تولە الىبەك ۇلىنىڭ ءومىرى مەن ءىسىنىڭ ءوز داۋىرىندەگى ساياسي وقيعالارمەن استاسىپ، تىعىز بايلانىستا ەكەنىن، ونى ۇلت تاريحىنىڭ سول كەزەڭىنەن ءبولىپ قاراۋعا بولمايتىنىن ايقىنداي تۇسەدى.

ول تاشكەنتتى بيلەپ تۇرعاندا شاھاردىڭ اينالاسىنداعى ەگىس القابى مەن مال جايىلىمىن ءوز ۇلىسىنىڭ قاراماعىندا قالدىردى. ونىڭ ۇستىنە تاشكەنتتى سۋمەن قامتاماسىز ەتەتىن بوزسۋ ۇلكەن كانالىنىڭ باسى، شىرشىق وزەنىنىڭ بويى ءبيدىڭ تۇپكىلىكتى قونىسى بولعاندىقتان ازىق- تۇلىك پەن سۋ جاعىنان قالا تولە بيگە تاۋەلدى ەدى. شاھارعا جوڭعار قوڭتايشىسى ءوزىنىڭ كۇسەكبەك دەگەن ادامىن اكىم ەتىپ تاعايىنداعانىمەن ءىس جۇزىندە ول شابارماندارىنا جيناتقان 40 مىڭ تەڭگە الىم- سالىعىن (سول كەزدەگى شامامەن 5 مىڭ جىلقىنىڭ قۇنى) تولە بيگە وتكىزىپ وتىردى. ءتىپتى كۇسەكبەكتەن ءزابىر كورگەندەر بيگە كەلىپ پانالاعان. ءبي قاشقىنداردىڭ ۇلتىنا قاراماي قاناتىنىڭ استىنا العان. ءسويتىپ، ونىڭ مەملەكەتشىلدىك تۇلعاسى ىرىلەنىپ، شەتەلدىك ەلشىلەر ونىڭ الدىنا ىزدەپ كەلەتىندىگى تۋرالى دەرەكتەر جەتەرلىك.

- زەرتتەگەنگە، ىزدەنگەنگە ءبي تۋرالى دەرەكتەر مەن تاريحي جازبالار بارشىلىق دەدىڭىز. جالپى، تولە ءبي تانۋدىڭ ءورىسىن قالاي كەڭەيتۋگە بولادى دەپ ويلايسىز؟

- تولە ءبي تاقىرىبىنا قالام تارتۋشىلار جەتكىلىكتى. ءوز باسىم 80 نەن استام اۆتوردىڭ ماقالالارى مەن زەرتتەۋلەرىنەن حابارىم بار. الماتىدان، جەرگىلىكتى جەرلەردەن ءبىرشاما كىتاپتار جارىق كوردى. ولاردىڭ باسىم بولىگىندە ءبيدىڭ تورەلىكتەرى، ءومىربايانى، مەملەكەتتىك قايراتكەرلىگى، سول ءداۋىر ساياساتىنداعى ءرولى ايتىلادى. تولەبي تانۋداعى تاعى ءبىر تەرەڭىرەك زەردەلەنەتىن جايت، ادەبيەتشى عالىمدارعا تىكەلەي قاتىستى دەر ەدىك. ءاز- تولە ءبي - گرەك فيلوسوفتارى سەكىلدى ويشىل ادام. ول ايتتى دەگەن تامسىلدەردى جۇيەلەپ، مۇقيات زەر سالا زەردەلەپ، ەگجەي- تەگجەيلى زەرتتەۋ كەرەك. ماسەلەن، «قاتىن بىتكەن كىسىمسىنسە قادىرىنىڭ كەتەيىن دەگەنى شىعار» دەگەندى ايتقان شەشەن ءبي: «شىدامدى ايەل قىز تاپسا - شىنارىم دە، ۇل تاپسا - تۇمارىم دە» دەپ ساڭلاۋىنىڭ ساۋلەسى بارعا وي تاستايدى. ويلاندىرادى. تولە ءبيدىڭ ايتقاندارى حالىق رۋحىن بىلدىرەدى. كەمەڭگەردىڭ شەشەندىك سوزدەرىندە پسيحولوگيالىق سيپات باسىم ەكەندىگىن سەزۋگە بولادى. بولجامپازدىعى، كورىپكەلدىگى تاعى بار. قىسقاسىن ايتقاندا، تولەبيتانۋ - تاريح عىلىمى ءۇشىن دە، رۋحانيات ءۇشىن دە تولعاۋى تەرەڭ تاقىرىپ.

- سۇحباتىڭىزعا راقمەت!

سۇحباتتاسقان گ. قالمىرزا، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى
«ايقىن»