مۇحاممەد قايدار دۋلاتتىڭ «تاريح- ي راشيدي» ەڭبەگىندەگى قازاققا قاتىستى تاريحي دەرەكتەر
موعولستاننىڭ ەكى ءجۇز جىلدىق تاريحىن باياندايتىن «تاريح- ي راشيدي» ەكى داپتەردەن تۇرادى. ءبىرىنشى داپتەردە - 70 تاراۋ، ال ەكىنشى داپتەردە - 117 تاراۋ بار. م. قايداردىڭ ءوزى جازعانداي، ءبىرىنشى داپتەردىڭ 17 تاراۋى تۇگەلدەي شارافەددين ءالي ءيازديدىڭ «زافارناما» (جەڭىس كىتابى) اتتى ەڭبەگىنەن الىنعان.
سونداي- اق ەكىنشى داپتەردىڭ جەكەلەگەن تاراۋلارى جوۆەينيدىڭ «تاريح- ە- جاھانگوشاي» (الەمدى جاۋلاپ الۋشىنىڭ تاريحىنان) كىتابىنان الىنعانى ايتىلادى. اۆتور ءوزى پايدالانعان ەڭبەكتەر قاتارىندا ءيازدي مەن جوۆەينيدىڭ جوعارىدا اتالعان شىعارمالارىن، راشيد اد- دين فازلوللاھتىڭ « ءجامي- ات- تاۋاريح» (جالپى تاريح) اتتى ەڭبەگىن، ھامدوللا ءموستۋفيدىڭ «تاريح- ە گوزيدە» (تاڭداۋلى تاريح) اتتى تۋىندىسىن، ماۋلانا ابدول ءراززاقتىڭ «تاريح- ي ءمانزۋم» ، ۇلىقبەكتىڭ ۇلىس ءارباع- ە (ءتورت ۇلىس) ەڭبەكتەرىن اتايدى. اۆتوردىڭ زاھيرەددين مۇحاممەد بابىردىڭ «بابىرناما» تۋىندىسىن وقىپ، «تاريح- ي راشيدي» كىتابىن جازۋعا كىرىسكەن ءھام ول شىعارمادان پايدالانعانى انىق.
مۇحاممەد قايدار بابامىزدىڭ بۇل ەڭبەگى قازاق تىلىنە تۇڭعىش رەت بەلگىلى شىعىستانۋشى عالىم يسلام جەمەنەي تاراپىنان اۋدارىلىپ، 2003 - جىلى الماتىدا باسىلىپ شىقتى. يسلام جەمەنەيدىڭ اتالمىش شىعارمانىڭ پارسى تىلىندەگى اراب گرافيكالى باسىلىمى بويىنشا جاساعان تەكستولوگيالىق ەڭبەگى تاراز قالاسىندا 2014 -جىلى باسپا ءجۇزىن كورگەن بولاتىن. م. ق. دۋلات ەڭبەگى ۇستىمىزدەگى جىلى جاڭا باسىلىمدا دايارلانىپ، وقىرمان نازارىنا ۇسىنىلىپ وتىر.
«تاريح- ي ءراشيديدى» پارسى تىلىنەن قازاق تىلىنە تىكەلەي اۋدارۋشى عالىم يسلام جەمەنەي تۋرالى ايتار بولساق، ەڭ الدىمەن ونىڭ ماتەريالمەن ەتەنە تانىستىعىن، يران ەلىندە تۋىپ- وسكەندىگىن، يران تىلىندە ءبىلىم العاندىعىن، ەڭبەكتىڭ ءتۇپنۇسقاسىن ونىڭ ءتۇرلى تىلدەردە جاسالعان اۋدارمالارىمەن سالىستىرا، سالعاستىرا وتىرىپ زەرتتەۋ جۇرگىزگەنىن، تاريحي تۋىندى ءماتىنىن كەشەندى فيلولوگيالىق تۇرعىدان جان- جاقتى قاراستىرىپ، بايىبىنا بارىپ، مۇقيات تالداۋ، ءار ءسوز بەن ءسوز تىركەسىنىڭ ءمان- ماعىناسىن بۇگە- شىگەسىنە دەيىن ىندەتە زەردەلەۋ جولىمەن ۇلكەن جۇمىس جاساعانىن مويىنداۋ قاجەت.
بۇل جەردە عالىمنىڭ وسى ەڭبەك نەگىزىندە دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعاندىعىن دا نازاردان تىس قالدىرۋعا بولمايدى. ورتاعاسىرلىق پارسى تىلىندە جازىلعان تۋىندى ءماتىنىن تولىققاندى ۇعىنۋ ءۇشىن تاريحي ەڭبەك جازىلعان ولكەنىڭ، سونداي- اق ونىمەن كورشىلەس اۋماقتاردىڭ مادەنيەتىن، تاريحىن، تىلدەرىن ءبىلۋ مىندەتتى. يسلام جەمەنەي ءوز انا ءتىلى - قازاق تىلىمەن قاتار قازىرگى يران ءتىلىن، ونىڭ ورتاعاسىرلىق پارسىلىق نۇسقاسىن، ورتاعاسىرلىق تۇركى جازبا ءتىلى «شاعاتايشانى»، قىپشاق، وعىز، قارلۇق توپتارىنا كىرەتىن قازىرگى تۇركى تىلدەرىنىڭ ون شاقتىسىن جەتىك بىلەدى.
عالىم م. ق. دۋلات بابامىزدىڭ ءومىر جولى مەن شىعارماشىلىعى، تۋىپ- وسكەن ورتاسى، ەڭبەكتىڭ ءتىل، ادەبيەت، تاريح، شىعىستانۋ عىلىمدارى تۇرعىسىنان قۇندىلىعىن جان- جاقتى زەرتتەگەن، ول تۋرالى زەردەلى زەرتتەۋلەر جازعان. وسىنىڭ ءبارى تاريحي جادىگەرلىك اۋدارماسىنىڭ ساپالى جاسالۋىنا قىزمەت ەتەدى.
ي. جەمەنەي 1990- جىلداردىڭ باسىندا بەلگىلى شىعىستانۋشى عالىم ءابساتتار دەربىسالىنىڭ ەلشىلىك ارقىلى شاقىرتۋىمەن قازاقستانعا - الماتىعا، قازمۋ- عا كەلىپ، وسى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنە يران تىلدەرى بويىنشا وقىتۋشىلىق قىزمەتكە ورنالاسادى. كەيىن تۇركىستانداعى ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق- تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىندە، م. ق. دۋلاتي اتىنداعى تاراز ۋنيۆەرسيتەتىندە جۇمىس جاسايدى. قازىرگى كەزدە س. دەميرەل اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ پروفەسسورى.
كىتاپتىڭ م. قويگەلدى، ي. جەمەنەي تاراپىنان جازىلعان العى سوزىندە مۇحاممەد قايداردىڭ ءبىزدىڭ بارىمىزگە ورتاق دىڭنەن - ورتاعاسىرلىق تۇركىلەردەن شىققان، قازاق حاندىعىنىڭ العاشقى ورداسى قۇرىلعان جەتىسۋدان، موعولستاننان شىققان وتانداسىمىز ەكەندىگى جانە اۆتوردىڭ قازاق حالقىن قۇرايتىن نەگىزگى تايپالاردىڭ بىرىنەن - دۋلات تايپاسىنان شىققانى ايتىلادى.
يسلام جەمەنەي كىتاپتىڭ العى سوزىندە رەتىندە ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ «قازاقتىڭ بۇكىل تاريحى بىرىگۋ تاريحى، تۇتاستانۋ تاريحى. قازاق - تەك بىرىگۋ، بىرلەسۋ جولىندا كەلە جاتقان حالىق» دەگەن ويتۇجىرىمىن كەلتىرەدى. بۇل ءسوزدىڭ وتە ءدال، ورىندى ايتىلعانى ەشقانداي داۋ تۋدىرمايدى. جانە وسىنداي ەڭبەكتەردىڭ حالقىمىزدىڭ وتكەنى مەن بۇگىنى، بولاشاعى ءۇشىن اقيقات ءمانىن ايقىنداۋعا جول اشادى. ۇلى دالا ەلىنىڭ بۇرىنعى كەزدەن بولاشاققا باعدارلانعان بۇكىل دامۋ ستراتەگياسىن ايقىندايدى. ادامنىڭ ءوز ىقتيارىمەن بولاتىن بىرلەسۋ، بىرىگۋ، تۇتاستانۋ يدەياسى - ماڭگىلىك ەلدىڭ التىن قازىعى ىسپەتتەس دۇنيە. كەمەل ويدىڭ عاجايىپ تۋىندىسى.
العى ءسوز اۆتورلارىنىڭ پىكىرى بويىنشا، ەڭبەك قازىرگى جىل ساناۋ بويىنشا 1546 - جىلى ءتامامدالعان. م. قايدار ءوز تۋىندىسىن موعولستان ەلىن بيلەۋشىلەردىڭ ءومىر تاريحىن، ەل بيلەۋ تاريحىن بايانداۋعا ارنايدى. ورتا عاسىرلارداعى الەمدىك وركەنيەت تاريحىندا جەتەكشى ورىن العان يسلام رەنەسسانسى كەزەڭىنىڭ باستى ايقىنداۋشى نەگىزى ءدىن يسلام بولعان- دى. زەرتتەۋشىلەردىڭ جازعانىنداي، موعولستان مەملەكەتتىلىگىنىڭ، قوعامىنىڭ وركەنيەتتىك نەگىزى دە وسى - ءدىن بولعان. يسلام ءدىنىنىڭ نەگىزدەرىن ساقتاپ، ونى ۇدايى ناسيحاتتاۋدى، باسقا سەنىم- نانىمدا بولعان قاۋىمدى مۇسىلماندار قاتارىنا ەنگىزۋ ءىس- شارالارىن مەملەكەت باستى نازاردا ۇستاعان.
يسلام رەنەسسانسى كەزەڭىندە سول كەزدەگى يسلام ءدىنىن ۇستانۋشى اراب ەلدەرىنىڭ، يراندىق پارسىلاردىڭ، تۇركىلەردىڭ ايداي الەمگە جارقىراپ كورىنگەن ورتاق وركەنيەت، ۇزدىك مادەنيەت ۇلگىلەرىن دۇنيەگە اكەلگەنى ايان. ارابى- پارسى- تۇركىنىڭ ەڭ گۇلدەنگەن كەزەڭى وسى كەز بولاتىن. ورتا ازيالىق تۇركى - شاعاتايشا ادەبي ءتىلدىڭ ەڭ وركەندەگەن كەزەڭى دە وسى كەز ەدى. شاعاتاي جازبا ادەبي تىلىندە اتالعان ءۇش ءتىل توبىنىڭ (ارابى، پارسى، تۇركى) ادەبي داستۇرلەرى توعىسقان- دى. وسىدان كەلىپ الۋان ءتۇرلى ءىنجۋ- مارجان شىعارمالار، «گۇلستان»، «ءلايلى- ءماجنۇن» ، «مۇحاببات- نامە» ءتارىزدى گاۋھار تاستاي كوركەم جىر- داستاندار دۇنيەگە كەلدى. تاريحي شىعارمالار، شەجىرەلەر جازىلدى. ول كەزەڭگە، جوعارىدا ءسوز بولعانداي، ۇشتىلدىلىك ءتان بولدى.
وسى ءۇش ءتىلدىڭ ىشىندە قايسىسى باسىم ءتىل بولدى دەگەن سۇراۋ قويار بولساق، وعان ءبىرجاقتى پىكىر ايتا قويۋ قيىن. سەبەبى ول ماسەلە تىلدىك ورتاعا، سول تىلدىك ورتاداعى قانداي ادەبي ءداستۇردىڭ باسىم بولۋىنا تىكەلەي بايلانىستى ەدى. تۇركى ەلدەرىنىڭ ماحمۇت قاشعاري، ءجۇسىپ بالاساعۇني، الىشەر ناۋاي ءتارىزدى ۇلى تۇلعالارى تۇركى ءتىلىنىڭ اراب، پارسى تىلدەرىنەن ەش كەمىستىگى جوق ەكەندىگىن دالەلدەپ، تۇركى ادەبي ءتىلىن ناسيحاتتاپ وتىردى. بۇل ءوز جەمىسىن بەردى دە. الايدا ورتا عاسىرلاردا تۇركى تىلدەرىنە اراب، يران تىلدەرىنىڭ، ارابى- پارسى ادەبي ءداستۇردىڭ، اسىرەسە پارسى تىلىندەگى پوەزيانىڭ تيگىزگەن اسەرى زور بولدى.
ورتا عاسىرلاردا پارسى تىلدەس اقىنداردىڭ شوعىرى مول بولدى جانە ولار الەمدىك پوەزيا كوگىندە جارقىراي كورىندى. بۇل جەردە ورتا ازيادا تۇركىلەرگە شەيىن يران نەگىزدى ديناستيالاردىڭ سان عاسىر بويى ۇستەمدىك قۇرعاندىعىن دا ۇمىتۋعا بولمايدى. بۇعان موعولستاندا، ەجەلگى قازاقستان مەن ورتا ازيادا يسلام ءدىنىن تاراتۋشىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ پارسى تىلدەس بولعاندىعىن قوسىڭىز. ماسەلەن، م. قايدار ەڭبەگى بويىنشا، موعولدار مەملەكەتىندە يسلام ءدىنىن ناسيحاتتاۋشى شەيح ءجامالادديننىڭ تاجىك بولعاندىعىن كورەمىز. دەمەك، ءدىني جانە عىلىمي- ءبىلىمي مەدرەسەلەر مەن مەكتەپتەردە دە پارسى تىلدەس مولدالاردىڭ باسىم كوپشىلىكتى قۇراۋى مۇمكىن. مىنە، وسىنداي ءىرى- ءىرى سەبەپتەرگە بايلانىستى م. حايداردىڭ كەيىنگى اتا- بابالارىنىڭ وتانى موعولستاندا، ءوزىنىڭ تۋىپ- وسكەن جەرى، جاستىق شاعى وتكەن جەرى ورتا ازيادا پارسىلىق ءداستۇردىڭ باسىم بولعاندىعىن توپشىلاۋعا بولادى. ەندەشە، م. قايداردىڭ ءوزى دە جاس كەزىندە وسىنداي تۇركىشە بىلەتىن «تاجىك» مولدالاردان ءبىلىم الۋى عاجاپ ەمەس.
م. قايداردىڭ قالامىنان شىققان «جاھان نامە» داستانىن قازاق تىلىنە اۋدارعان، ارنايى زەرتتەگەن بەلگىلى شىعىستانۋشى عالىم ءا. دەربىسالى: «ورتا ازيالىق كلاسسيكالىق تۇركى ءتىلى XV عاسىردا ءبىر جاعىنان ماۋارانناحر، حوراسان مەن شىعىس تۇركىستان جاماعاتىنىڭ ەلەۋلى يرانيزم قوسپاسىنان باسقا شىعىس جانە باتىس تۇركى ەلەمەنتتەرىنىڭ قوسىندىسى بوپ تابىلاتىن تۇركى اۋىزەكى تىلىنە نەگىزدەلسە، ەكىنشى جاعىنان قاراحان مەملەكەتى ۇيعىر كلاسسيكالىق ءتىلى ادەبي ءداستۇرىنىڭ دانەكەرلىگىنە بايلانىستى ەدى. بۇل رەتتە سونداي- اق XIII- XIV عاسىرلارداعى التىن وردا مەن كىشى ازيا ادەبيەتىنىڭ دە اسەرىن ەسكەرۋگە تۋرا كەلەدى» دەگەن پىكىر ايتادى. سونداي- اق «ءبىز ارابيزم مەن ءفارسيزمدى شامادان تىس قولدانۋ مەن استارلىلىق - ونەر مەن كەمەلدىك شىڭى دەپ ەسەپتەلگەن كەزەڭدەگى ادەبي تىلمەن ۇشىراسىپ وتىرمىز» دەگەن پىكىردى قوستايتىندىعىن جازادى.
م. قايداردىڭ ءوزىنىڭ انا ءتىلى قانداي بولدى؟ جاس كەزىندەگى، تۋىپ- وسكەن جەرىندەگى «تىلدىك ورتاسى» قانداي ەدى؟ قىزمەت ەتكەن ورتاسىنىڭ ءتىلى قانداي بولدى؟ ونىڭ انا ءتىلىن ءبىر عالىمداردىڭ وزبەك، ەكىنشى عالىمداردىڭ ۇيعىر ءتىلى دەپ جاتۋى قانشالىقتى دۇرىس بولماق؟ «جاھان نامە» شاعاتاي تۇركىسىمەن جازىلعان. الايدا م. قايداردىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ تىلىنە قاراپ، ونىڭ ءوزىنىڭ انا ءتىلى قازىرگى تۇركى تىلدەرىنىڭ قايسىسىنا جاقىن ەكەندىگىن تاپ باسىپ ايتا قويۋ وڭاي ەمەس. سەبەبى ادامنىڭ ءسابي كۇننەن باستاپ وتباسىندا قولداناتىن ءتىلى ءبىر باسقا، مەكتەپتەگى ءتىلى ءبىر باسقا، قىزمەتتەگى ءتىلى ءبىر باسقا، ال شىعارمالارىنىڭ ءتىلى ولاردان دا باسقا بولۋى مۇمكىن. ونىڭ ۇستىنە شاعاتايشانى ورتا ازيا، قازاقستان، ەدىل بويى تۇركىلەرىنىڭ ءبارى دە ءوز جازبالارىندا XVIII- XIX عاسىرلارعا شەيىن قولدانىپ كەلدى. ولاردىڭ اۋىزەكى سويلەۋ ءتىلىنىڭ شاعاتايشا جازبا، «كىتابي» تىلدەن ايتارلىقتاي وزگەشە بولاتىنى عىلىمي جۇرتشىلىققا بەلگىلى جايت.
م. قايدار شىعارماسىندا، ونىڭ پارسى تىلىندە جازىلعانىنا قاراماستان، ەلدى مەكەن، جەر اتاۋى بولعاندىقتان نەمەسە كوشپەلى تۇرمىسقا بايلانىستى سوزدەر بولعاندىقتان قولدانىلعان «قازاقى» لەكسيكالىق بىرلىكتەر ءىشىنارا ۇشىراسىپ وتىرادى. «تاريح- ي راشيدي» ەڭبەگىن پارسى تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋدارعان، وسى ەڭبەكتى تۇبەگەيلى زەرتتەگەن يسلام جەمەنەي بالاماسىز لەكسيكا بولۋى سەبەپتى، ياعني بۇل سوزدەردىڭ پارسى تىلىندە دالمە- ءدال بالاما اۋدارماسى تابىلماعاندىقتان، ءسوز بولىپ وتىرعان ماتەريالدىق نەمەسە رۋحاني دۇنيە بىرلىكتەرىن نەعۇرلىم ءدال، ۇعىنىقتى ەتىپ كورسەتۋ ماقساتىندا قولدانىلعان تۇركى (قازاق) سوزدەرىن دە قاراستىرعان بولاتىن. عالىم كەلتىرگەن سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرىنىڭ قازاق تىلىندە ۇشىراساتىنى ەشقانداي داۋ تۋدىرمايدى. تومەندە سولاردىڭ بىرنەشەۋىنە توقتالا كەتكەندى ءجون كورىپ وتىرمىز.
قازاقى اتاۋلاردىڭ ءبىرى - «كوك ەشكى». ەشكىنىڭ ءتۇر- تۇسىنە قاراپ وعان اتاۋ بەرۋ بۇرىننان كەلە جاتقان ءداستۇر. سۇر (اق) ەشكىنى «كوك ەشكى» دەپ اتاۋ قازاقى دۇنيەتانىمعا كەلەدى. كەنەن اتامىزدىڭ «كوك ەشكى» اتتى ولەڭى جالپى جۇرتشىلىققا بەلگىلى («ماڭىرايسىڭ كوك ەشكى ىلاعىڭا، وي، دۇنيە- اي...»). بۇل تىركەس ەڭبەكتە «كوگوشكۇ» تۇرىندە ۇشىراسادى. ايتىلۋى جاعىنان قازىرگى قازاق تىلىنە كەلەدى.
ارينە، ەشكى ءسوزىنىڭ ءوزى باسقا تۇركى تىلدەرىندە دە بار ەكەنى، ولاردىڭ ءتۇرلى- ءتۇرلى تۇلعالاردا كەزدەسەتىنى بارشاعا ايان. ماسەلەن، ءسوزدىڭ «ۋچكۋ» تۇرىندەگى تۇلعاسى شاعاتايشادا ەشكىنىڭ ەركەگىنىڭ، ياعني تەكەنىڭ اتاۋى رەتىندە بەلگىلى (بۋداگوۆ سوزدىگى، ى، 117-ب. ) . بۇل ءسوزدىڭ ۇيعىر تىلىندە دە ەشكىنىڭ اتاۋى رەتىندە «وشكا، وشكە، ۇشكو» ءتارىزدى فونەتيكالىق ۆاريانتتارى بار. اۆتوردىڭ بۇكىل بالالىق، بوزبالالىق شاعىنىڭ تاشكەنت ماڭىندا وتكەنى، ودان كەيىنگى جاستىق شاعىندا قاشعاردا بولعانى ءمالىم. دەمەك، ونىڭ جازبالارىنىڭ ءتىلى شاعاتايشا بولۋى زاڭدى. ەندەشە، ماتىندە اتالمىش ءسوزدىڭ شاعاتايشا جازىلىم نۇسقاسى دا ەسكەرىلگەن بولۋ كەرەك.
كۇرتە ءسوزى تۇركى تىلدەرىنىڭ كوپشىلىگىندە كەزدەسەدى. ورىس تىلىندەگى «كۋرتكا» ءسوزى وسى نەگىزدەن. بۋداگوۆ سوزدىگىندە «سىرىلىپ تىگىلگەن ايەل كيىمى» ماعىناسىندا قازاق ءسوزى رەتىندە بەرىلگەن. قازىرگى قازاق تىلىندە: «اراسىنا ماقتا سالىپ ماتادان نە بىلعارىدان تىگىلگەن قىسقا جىلى كيىم». «ساحاراداي سۋسىز قۋاڭ دالا» نەمەسە «دالا» ماعىناسىنداعى ءشول ءسوزى ءبىراز تۇركى تىلدەرىندە بار، ورتاق لەكسيكالىق قورعا ەنەتىن بىرلىكتەر قاتارىندا. وزبەك، ۇيعىر تىلدەرىندە دە سونداي. ۇيعىر تىلىندە «دالا قازاعى» مانىندە «ءچول قازاق» تىركەسى بولعان (مالوۆ س. ە. ۋيگۋرسكيي يازىك. م. -ل. , 1954, 158-ب. ) . تۇركى- موڭعول تىلدەرىنە ورتاق «ۇلىس» ءسوزى بۇرىننان بار، قالىپتاسقان رۋ- تايپالىق بىرلەستىك، ەل- جۇرت مانىندە «تاريح- ي راشيدي» شىعارماسىندا ءجيى قولدانىلادى.
«جۇرت، حالىق، قاۋىم، مەملەكەت» مانىندەگى ەل ءسوزى دە شىعارمادا ءجيى قولدانىلادى. ءسوزدىڭ «ەل- ۇلىس» تۇرىندەگى قولدانىسى دا بار. جالپى «ۇلىس- ەل» ، «ەل- ۇلىس» قولدانىستارى ورتا عاسىرلىق تۇركى تىلىنە ءتان. ەسكەرتكىشتەردە ءجيى ۇشىراسىپ وتىرادى. ەلشى ءسوزى ورتا عاسىرلىق تۇركىدە كەڭ قولدانىستا بولعان. بۇگىنگى كۇنى دە وسى ماعىنادا. «سال» ءسوزى ەجەلگى جىر- تولعاۋلاردا، اسىرەسە نوعاي- قازاق جىرلارىندا ءجيى ۇشىراسادى: «تەرەكتەر كەستىك سال ءۇشىن، دوس- دۇشپانعا قور بولدىق، اتاي مەنەن انايدىڭ قارا سابا جوعىنان». قاراۋىل، قوسىن، قول، قور (قورامساق) ، بايراق ءتارىزدى اسكەري اتاۋلاردىڭ قازاق ءتىلىنىڭ تاريحي لەكسيكاسىندا بۇرىننان، سان عاسىر بويى تۇراقتى تۇردە قولدانىستا بولىپ كەلگەنى ايان.
«تاريح- ي راشيدي» ەڭبەگىندە قازاقستان جەرىندەگى تۇركىستان (ياسى)، كوك توبە، سايرام، قاراقىستاق، اقسۋ، قارا توبە، وتىرار، تاراز، جەتى كەنت (ءيتى كەنت) ءتارىزدى قالا، ەلدى مەكەن اتاۋلارىنىڭ ۇشىراسۋى ونىڭ دەرەكتەمەلىك قۇندىلىعىن ارتتىرا تۇسەدى. اسكەرلەردىڭ سىر وزەنىنىڭ جاعاسىندا، تۇركىستان ماڭىندا قاراتوعاي دەگەن جەردە قىستاپ شىققاندىعى تۋرالى ءسوز بولادى، شارىن مەن شەلەك دەگەن جەرلەردە قاتتى سوعىس بولعانى ايتىلادى. بۇلاردىڭ ءبارى ءتىل تاريحى تۇرعىسىنان، اسىرەسە تاريحي ونوماستيكا تۇرعىسىنان قۇندى دەرەكتەر.
سۇتەمگەن ءباھادۇر اتتى كىسى ەسىمى شىنىندا دا قازاقى قولدانىمعا كەلەدى. وزبەك- قازاق، قازاق، قازاق حاندىعى اتاۋلارى تاريحنامالىق تۇرعىدان قۇندى دەرەكتەر بولسا، توي، جۇرت، جارلىق (يارليع) ، ولجا، قوشقار، كول، قۇسشى، قىمىز، قونالقا، ساۋىن، شىلاۋ (جىلاۋ)، ورامال، جايلاۋ (يلاق) ، سانسىز، قىستاۋ (قىشلاق)، داستارقان، جاتىس (ياتىش) ، ۇرىق، ت. ب. سوزدەردىڭ جارتىسىنان استامى يران تىلىندە، قازىرگى تۇركى تىلدەرىندە (وزبەك، ۇيعىر، ت. ب. ) بار.
ارينە، ءتول سوزدەرىمىزدىڭ تابيعاتىن ايقىنداۋ ءۇشىن ولاردىڭ وزگە تىلدەردەگى قولدانىم مىسالدارىن انىقتاۋدان باستاپ، لەكسيكا- فرازەولوگيالىق جۇيەسى بويىنشا كوپ جۇمىستار جۇرگىزۋگە تۋرا كەلەدى. اكادەميك ر. سىزدىق ق. ءجالايىريدىڭ «جاميعات تاۋاريح» ەڭبەگى بويىنشا وسىنداي جۇمىستار جۇرگىزىپ، ەڭبەكتەگى لەكسيكالىق قۇرامنىڭ، اسىرەسە فرازەولوگيالىق تىركەستەردىڭ تاتار تىلىمەن سالىستىرعاندا قازاق تىلىنە ءتان، ەتەنە جاقىن ەكەندىگىن بۇلتارتپاستاي مىسالدارمەن دالەلدەگەن بولاتىن. «تاريح- ي راشيدي» ەڭبەگى بويىنشا ول ءتارىزدى جۇمىستار جاساۋدىڭ وزىندىك قيىنشىلىقتارى بار. سەبەبى ەڭبەكتىڭ ءماتىنى پارسى تىلىندە بولىپ وتىر. الايدا تاريحشىنىڭ ەكىنشى ەڭبەگىن - «جاھان نامە» داستانىن اتالمىش سوزدەر بويىنشا قوسالقى دەرەك رەتىندە پايدالانا وتىرىپ، تىلدىك زەرتتەمەلەر جاساۋعا بولادى.
م. ق. دۋلاتتىڭ ءوز سوزىنە، جازعاندارىنا قاراپ وتىرىپ، ونىڭ قاي ۇلت پەن ۇلىسقا ەتەنە جاقىن تۇلعا ەكەندىگىن شەشۋ - وڭاي ماسەلە ەمەس. اتا- باباسىنىڭ دۋلات تايپاسىنان شىققانى بەلگىلى. الايدا دۋلات، جالايىر، الشىن، نايمان، قوڭىرات ءتارىزدى رۋ- تايپالار نەگىزىنەن قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا ەنگەنىمەن، باسقا حالىقتاردا دا، ماسەلەن وزبەكتە، قىرعىزدا، قاراقالپاقتا، باشقۇرتتا، ت. ب. حالىقتاردىڭ قۇرامىندا بار. قالاي بولعاندا دا، «تاريح- ي راشيدي» ەڭبەگىنىڭ قازاق تىلىندەگى جاڭا باسىلىمىنىڭ العى سوزىندە جازىلعانداي، «مۇحاممەد قايداردىڭ ءبىزدىڭ بارىمىزگە ورتاق دىڭنەن - ورتاعاسىرلىق تۇركىلەردەن شىققان، قازاق حاندىعىنىڭ العاشقى ورداسى قۇرىلعان جەتىسۋدان، موعولستاننان شىققان وتانداسىمىز ەكەندىگى جانە اۆتوردىڭ قازاق حالقىن قۇرايتىن نەگىزگى تايپالاردىڭ بىرىنەن - دۋلات تايپاسىنان شىققانى» ەشقانداي داۋ تۋدىرمايدى.
ۇلى تاريحشىنىڭ ەڭبەگىندە قازاق حاندىعى تۋرالى كەلتىرىلگەن دەرەكتى نەگىزگە الىپ، بيىلعى جىلى حاندىقتىڭ 550 جىلدىعىن تويلاپ وتىرمىز. بۇل وتە ورىندى ءىس بولدى. جانە دە قازىرگى كەزەڭدە وسى دەرەكتى، اتالمىش ەڭبەكتە اتالعان دەرەكتى ۇستانعانىمىز ءجون- اق. ارينە، حاندىقتىڭ ناقتى قۇرىلۋ جىلىن ايقىنداۋ بارىسىندا الدا تالاي- تالاي جاڭا دەرەكتەردىڭ اشىلۋ مۇمكىنشىلىگى زور. بولاشاقتا بۇل تۋرالى تالاي- تالاي عىلىمي زەرتتەمەلەر دۇنيەگە كەلەرى انىق. ءقازىردىڭ وزىندە وتە ساپالى جازىلعان جاقسى جۇمىستار بارشىلىق. ماسەلەن، قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ تاريحىن ەگجەي- تەگجەيلى زەرتتەگەن عالىم، قازاقستان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت- مۇشەسى، پروفەسسور بەرەكەت كارىبايەۆ ءوزىنىڭ «قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ تاريحى» اتتى ەڭبەگىندە حاندىقتىڭ دۇنيەگە كەلۋ كەزەڭىن 1457-1458 -جىلدارعا جاتقىزادى.
جالپى قازاق ەلىنىڭ جوعارىدا اتالعان كەزەڭنەن بۇرىنعى كەزدە دە ءبىر ەل بولىپ ۇيىسۋ تاجىريبەسىن باستان وتكەرگەندىگى تۋرالى دەرەكتەر بار. ماسەلەن، قازاق حاندىعىن قۇرۋ تالابىنىڭ XV عاسىردان بۇرىنعى كەزدە دە بولعاندىعى تۋرالى جازا وتىرىپ، كونە تاريحتىڭ بەلگىلى زەرتتەۋشىسى انەس ساراي ءوزىنىڭ «نوعايلى» اتتى ەڭبەگىندە اكادەميك الكەي مارعۇلاننىڭ پىكىرىن كەلتىرەدى. عالىمنىڭ «تاڭبالى تاس جازۋى» اتتى ەڭبەگىندەگى: «XIV عاسىردا قازاق حالقىن جەكە بىرىكتىرۋگە زور كۇش سالعان اتاقتى ەر ايسا ۇلى احمەت. ول التىن وردا حانى جانىبەكتىڭ قىزىن ەرتىپ ءجۇرىپ، وردادان قىرعا كەلىپ، قازاق حاندىعىن قۇردى. احمەت جانىبەكتىڭ قىزىن العان كۇيەۋى. اڭىز بويىنشا، جانىبەك ونى ىزدەۋگە وردادان الاۋشىن باستاعان ءۇش ءجۇز جىگىت جىبەرەدى. ولار احمەتتىڭ قاسىندا قالىپ قويادى... اقساق تەمىر توقتامىسقا قارسى اتتانىپ بارا جاتىپ (1391 ج. ) ، جول- جونەكەي قازاق ۇلىسىن قاتتى قيراتتى، ونىڭ حاندارى احمەت پەن سامەتتى ءولتىردى... («جۇلدىز» ، 1984, №1, 132-146 بب. ) . « دەگەن دەرەكتى كەلتىرە وتىرىپ، ءا. ساراي بۇل جونىندە ش. ءۋاليحانوۆتىڭ دا جازعانىن (I توم، الماتى، 1961, 212-ب. ) ەسكە سالادى. قازاقتىڭ «الاش» اتانۋىنا قاتىستى تاريحي كەزەڭ دە سول داۋىردە بولۋى مۇمكىن دەگەن پىكىرلەر بارشىلىق.
قالاي بولعاندا دا، جوعارىدا ايتىلعان ويعا قايتا ورالار بولساق، سول XV عاسىردىڭ ورتاسىندا نەمەسە ودان بۇرىنعى كەزەڭدە دۇنيەگە كەلگەن حاندىقتىڭ قۇرامىندا قازىرگى قازاق ەلىنىڭ قۇرامىنداعى رۋ- تايپالاردىڭ تۇگەل بولماعاندىعى انىق. قازىرگى قازاق ەلىنىڭ قۇرامىنداعى رۋ- تايپالار ارعى- بەرگى تاريحتا قايدا بولمادى؟ ! ولار سوناۋ التىن وردانىڭ قۇرامىندا، كوك وردا مەن اق وردادا، نوعايلى ورداسىندا، ءامىر تەمىر يمپەرياسى قۇرامىندا، ءابىلقايىر ورداسىندا، موعولستاندا، شايبان وزبەكتەرى قۇرامىندا، قىرىم، استراحان، قازان حاندىقتارىندا، ءسىبىر حاندىعىندا سولاردىڭ نەگىزگى قارۋلى كۇشىن قۇرايتىن رۋ- تايپالار ساناتىندا بولدى. قازاق ەلىنىڭ قۇرامىنا بىرتە- بىرتە ەندى.
بەلگىلى شىعىستانۋشى عالىم گ. يۋ. كلاپروت 1825 - جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا پاريجدەگى «ازيا جۋرنالى» (Journal Asiatique) بەتىندە جارىق كورگەن قازاق ءتىلى تۋرالى ماقالاسىندا («Sur la langue des Kirghiz») قازاقتاردىڭ ءسىبىردى مەكەندەۋى جونىندە تومەندەگى دەرەكتەردى كەلتىرگەن ەدى:
«قازاق حالقى قازىرگى كەزدە ەرتىستىڭ جوعارعى اعىسىنىڭ سول جاعاسىنان جايىققا دەيىن، سولتۇستىكتە 55- ەندىككە دەيىن، وڭتۇستىكتە تارباعاتاي تاۋلارى مەن بالقاش كولىنە دەيىن، باتىستا «اسپان تاۋلارى» تىزبەگىمەن شەكتەسىپ، سىرداريا وزەنى، ارال، كاسپي تەڭىزدەرىنە دەيىن سوزىلىپ جاتقان ۇلان- بايتاق كەڭ دالادا تۇشى سۋى مەن مالعا جايلى جايىلىمى بار جەرلەردە ءۇي تىگىپ، كوشپەلى عۇمىر كەشەدى. XVII عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا، ورىستاردىڭ ءسىبىردى جاۋلاپ الۋى قارساڭىندا، سول كەزدە «قايساق ورداسى» اتانعان قازاقتار ەسىل وزەنىن جاعالاي، قازىرگى ەسىل قالاسى تۇرعان جەردە، باتىسىندا قورعان ماڭىنداعى توبىل وزەنىنە، شىعىسىندا تار وزەنىنە دەيىنگى جەرلەردە، وڭتۇستىك سىبىردە، ەنەسەي بويىندا، ءۇي، اباقان، وب جاعاسىندا، سايان تاۋلارىنىڭ سولتۇستىك بەتكەيىندە، ەرتىستىڭ سول جاعالاۋى مەن كىشى التايدا، جالاڭ وبا جۇرتىنا دەيىنگى جەرلەردە، تۇر وزەنىندە، قالبازىندا، سارىسۋ وزەنى بويىندا، تۇركىستان قالاسىنا دەيىنگى جەرلەردە جانە ارال تەڭىزىنەن ەمبىگە دەيىن سوزىلىپ جاتتى...
1632 -جىلى سايلانعان حان قازاقتاردىڭ باسىن قوستى. ءبىر ەل بولىپ بىرىككەن قازاقتار رەسەي ءۇشىن قاۋىپتى بولا باستادى... قازاقتار 1673 - جىلى رەسەيمەن وداقتاس وڭتۇستىك ءسىبىر قالماقتارىن تاس- تالقان ەتتى. وسى سەكىلدى سوعىستار جۇرگىزە وتىرىپ، ءارى ۇنەمى قونىستارىن جاڭارتىپ، باتىسقا جىلجي- جىلجي اقىرى ءبىر كەزدە قالماقتار جايلاعان دالانى الىپ تىندى. قالماقتار امالسىزدان ەدىلگە كوشتى... سىبىردەن سوڭعى قازاقتار XVIII عاسىردىڭ باسىندا كەتتى».
قازاقتاردىڭ ءسىبىردى قونىستانۋى تۋرالى جوعارىدا كەلتىرىلگەن دەرەكتەر ولاردىڭ وسى ولكەدە بۇرىننان قونىس تەپكەن بايىرعى تۇرعىندار ەكەندىگىن جانە كەيىنگى ءسىبىر حاندىعى قۇرامىندا دا بولعاندىعىن ايعاقتايدى. وراز- مۇحاممەد سۇلتان مەن قادىرعالي جالايىردىڭ سىبىردە بولۋىنا قاتىستى دەرەكتەر دە وسى پىكىردى دايەكتەي تۇسەدى.
ال ەندى سىرتتا، قازىرگى كەزدەگى «باسقا ەلدە» قالىپ قويعاندارى قانشاما؟! ولاردى ايتپاعاندا، قازاقتىڭ ۇلى ءجۇزىن بيلەگەن تولە بي، كىشى ءجۇزىن بيلەگەن ايتەكە بي قازىرگى وزبەكستان مەملەكەتىنىڭ اۋماعىندا جاتىر عوي. وزبەكستاننىڭ ءبىر كەزدەگى استاناسى بولعان سامارقاننىڭ باستى الاڭىندا قالانىڭ ءامىرى الشىن جالاڭتوس ءباھادۇر سالدىرعان «شير- دور»، «تيلليا- كاري» مەدرەسەلەرى تۇر...
«تاريحي راشيد- ي» شىعارماسىندا قازاقتاردىڭ جۇزگە بولىنەتىنى تۋرالى دەرەك جوق. قازاقتا ءۇش ءجۇز قاشان پايدا بولىپ ەدى؟ جالپى العاندا، تاريحشى عالىمداردىڭ كوپشىلىگى جۇزدەردىڭ شىعۋىن XVII عاسىرعا جاتقىزادى. ءبىز دە سول پىكىرگە قوسىلامىز. قازاق حاندىعىنىڭ حالقى كوبەيىپ، جەر كولەمى ۇلعايعان سوڭ ونى باسقارۋ ءىسىن جەڭىلدەتۋدى ويلاستىرۋ قاجەت بولدى. سول سەبەپتى ەلدى ءبىر ورتالىقتان باسقارا وتىرىپ، جەرگىلىكتى باسقارۋ ينستيتۋتىن جەتىلدىرۋ كەرەك ەدى. وسى ويمەن قازاق مەملەكەتىندە ەلدى تەپە- تەڭ ءۇش بولىككە ءبولىپ باسقارۋ يدەياسى دۇنيەگە كەلدى.
«ءجۇز» - تۇركى تىلدەرىنە اراب تىلىنەن ەنگەن اتاۋ ءسوز. ءسوزدىڭ ءمانى «قۇراننىڭ تەڭ بولىكتەرىنىڭ ءبىرى»، «كىتاپتىڭ قۇرامداس تاراۋلارى»، «داپتەردىڭ ىشكى بولىكتەرى»، «ءبىر ءبۇتىننىڭ تەڭ بولىكتەرى»، «ءتاننىڭ تەڭ بولىكتەرى»، «تەڭ بولىك» ءتارىزدى ماعىنالاردا اشىلادى. ورتاعاسىرلىق وسمانلى تۇرىكتەرى تىلىندە، «ورتا ازيالىق» شاعاتايشادا، قازىرگى تۇركى تىلدەرىنىڭ (تۇرىك، ازەربايجان، وزبەك، ت. ب. ) كوبىسىندە ءجۇز ءسوزى جوعارىدا اتالعان ماعىنالاردا قولدانىلادى.
وسمانلى تۇرىكتەرى قۇران سالاتىن سومكەنى «ءجۇز كەسەسى» دەپ اتايدى ەكەن. بۇل قازىرگى تۇرىكشەدە دە بار. دەمەك، قۇراننىڭ ءوزىن دە وبرازدى تۇردە ءجۇز دەپ اتاۋ تاجىريبەسى بولعان.
اتالعان جايلاردى ەسكەرە وتىرىپ، كيەلى بابالارىمىز «قۇران اشىپ» (قاسيەتتى كىتاپتى اشىپ) قازاقتى ءۇش جۇزگە بولگەن دەگەن ويعا كەلەمىز. ياعني ەل مەن ول ەل وتىرعان جەردى ءوزارا تەڭدەس ءۇش بولىككە ءبولۋ قاجەت بولعان كەزدە وسى ءبىر قاستەرلى، قاسيەتتى اتاۋدى قولدانۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعان بولۋ كەرەك دەپ توپشىلايمىز. قازاق ەلى ۇيىسقان جەتىسۋ جەرى، قازاق حاندىعىنىڭ باستاپقى قۇرىلعان جەرى، وڭتۇستىكتە ورنالاسقان نەگىزگى بولىك - «ۇلى ءجۇز» اتانسا، ورتادا ورنالاسقان بولىك - «ورتا ءجۇز»، ال نەگىزگى بولىكتەن، باس حان وتىرعان وردانىڭ ورتالىعىنان جىراقتا ورنالاسقان شەتكى بولىك - «كىشى ءجۇز» اتانعان بولۋ كەرەك. بۇل جەردە سالىستىرۋ ءۇشىن «ۇلى سۋ»، «كىشى سۋ» ۇعىمدارىن كەلتىرۋگە بولادى. ۇلى سۋ - «ۇلكەن سۋ، نەگىزگى سۋ»، ال كىشى سۋ - «شەتكى سۋ» ۇعىمىن بەرەدى.
ەلدىڭ باس حانى ارقىلى ءبىر ورتالىقتان باسقارىلا وتىرىپ، ۇلكەن قاۋىپ تونگەن كەزدە تەز جۇمىلىپ، «ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارىپ»، ال شاعىن ايماقتىق ماسەلەلەردە ءوز بەتىنشە ارەكەت ەتۋگە مۇمكىندىك العان قازاق جۇزدەرى وزدەرى وتىرعان جەرلەرىن قىزعىشتاي قورىپ، قورعاپ، جاۋلارىمەن شايقاسا ءجۇرىپ، ءبىزدى بۇگىنگى كۇنگى، تولەگەن اقىن ايتقانداي، «قاسيەتتى بايتاق قازاقستانعا» جەتكىزدى. سوندىقتان بۇرىنعى وتكەن كەمەڭگەر باسشىلارىمىزدىڭ قازاقتىڭ ەلىن ساقتاۋ، جەرىن كەڭەيتۋ جولىنداعى سان عاسىر بۇرىن ويعا العان اق تىلەۋى، ۇلى ارمانى، ءۇمىتى ورىندالدى دەپ ويلايمىز.
قازاق ەلىندەگى «جۇزگە ءبولىنۋ» قۇبىلىسىن تىم ارىگە اپاراتىنداردىڭ قاتەلەسۋى مۇمكىن. سەبەبى ول كەزدە ءۇش ءجۇزدىڭ بيلەرى ءوزارا زامانداس بولىپ كەلەتىن تۇلعالار - تولە، قازىبەك، ايتەكە بولماس ەدى. ولاردان باسقا ادامدار بولعان بولار ەدى. ءاسىلى «جۇزگە ءبولۋ» ءىسى سول كىسىلەردىڭ الدىنداعى كەزەڭدە جۇزەگە اسقان ءتارىزدى. قالايدا، ءار ءجۇزدىڭ حانى مەن ءبيىن سايلاۋ «جۇزگە بولۋدەن» تىم الىس بولۋى مۇمكىن ەمەس. ونىڭ لوگيكالىق نەگىزى بار. سەبەبى ءبىر ءبۇتىندى بولىككە بولگەن سوڭ، ونىڭ باسشىلارىن بەلگىلەۋ كەرەك قوي.
ءبىز تاريحشى ەمەسپىز. دەگەنمەن، ءوز ويىمىزدى ايتار بولساق، قازاقتى ءۇش جۇزگە تەپە- تەڭ ءبولۋ، ولاردىڭ باسشىلارىن سايلاۋدى ۇيىمداستىرۋ ءىسى - وسى ءاز- تاۋكەنىڭ زامانىندا عانا تولىق اياقتالىپ، ءوزىنىڭ ءساتتى مارەسىنە جەتتى دەپ ويلايمىز.
حالقىمىزدا «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى»، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» دەگەن ءسوز بار. ولاردىڭ حالىق ءۇشىن ىستەگەن ىسىنە، ەلدىڭ ءومىر- تىرشىلىك زاڭدىلىقتارىن جاقسى جونگە سالعانىنا ءسۇيسىنىپ ايتقان عوي. ال وسىلاردان كەيىنگى كەزەڭدە حالقىنا قالتقىسىز قىزمەت ەتكەن، «جەتى جارعىنىڭ» تۇزىلۋىنە باسشىلىق جاساعان ۇلى حاندارىمىزدىڭ بىرەگەيى - تاۋكە حاننىڭ ەلدى ءۇش جۇزگە ءبولىپ باسقارۋ جۇيەسىنە سىڭىرگەن ەڭبەگى ءتىپتى ەرەسەن بولعان ءتارىزدى.
حالقىمىزدىڭ تاريحى بويىنشا تالاي- تالاي جاڭا دەرەككوزدەرىنىڭ ايقىندالىپ، تاريحىمىزدىڭ جاڭا بەتتەرىنىڭ اشىلۋى عاجاپ ەمەس. الايدا مۇحاممەد قايدار دۋلاتتىڭ «تاريح- ي راشيدي» اتتى ەڭبەگىنىڭ، ول ەڭبەكتە كەلتىرىلگەن دەرەكتەردىڭ ماڭىزى ۋاقىت وتكەن سايىن ارتا تۇسپەكشى. ەندەشە، وسىنداي رۋحاني بايلىعىمىزدى تۋعان تىلىمىزگە اۋدارىپ، ءوز پارىزىن ابىرويمەن اتقارىپ جۇرگەن شىعىستانۋشى مامان، كونە جازبا تىلدەردى، ورتاعاسىرلىق پارسىنى، ورتاعاسىرلىق شاعاتايشانى، قازىرگى يران جانە تۇركى تىلدەرىن بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن بەساسپاپ عالىم يسلام جەمەنەي ءتارىزدى ازاماتتارعا ەسەن- ساۋلىق تىلەيىك!
مىرزابەرگەن مالباق ۇلى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
«انا ءتىلى» گازەتى ( 2015- جىل )