ويرات وداعى: قىل بايراقتى، قۇرىم توقىمدى قالماقتار كىم؟

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - بولات حاننىڭ بيلىك قۇرعان جىلدارىمەن بىرگە ءتورت عاسىر داۋىرلەگەن قازاق حاندىعىنىڭ «التىن عاسىرى» اياقتالىپ، جوڭعار وداعى كەڭ ساحارانى قانعا بوكتىرىپ، قازاق حالقى «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاماعا» ۇشىرادى.

«مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» قازاق حالقىنىڭ تولايىم تاعدىرىندا نە بولىپ، نە وتپەدى؟! ءبىراق 1723 - جىلعى «اقتابان شۇبىرىندى» مەن 1932-1933 - جىلدارعى «گولوشەكين گەنوتسيدى» حالىقتىڭ بۇدان كەيىنگى عاسىرلار بويعى دامۋ بولاشاعىنا جازىلماس جارا سالعان وتە زۇلماتتى اپات ەدى.

شاكارىم قاجىنىڭ ايتۋىنشا، «اقتابان شۇبىرىندى» كەزىندە قازاق حالقى «ءۇش ەسەنىڭ ەكەۋىنەن» ايىرىلسا، كەيبىر تاريحشىلاردىڭ ەسەبى بويىنشا «جوڭعار اسكەرى اتىنىڭ تۇياعى جەتكەن جەرىنە دەيىن، سول كەزدە ەكى ميلليونداي قازاق حالقى تۇرعان ەكەن. باسقىنشىلار سونىڭ بەستەن ءۇشىن ولتىرگەن، ياعني ەكى ميلليون ادامنىڭ ءبىر ميلليون ەكى ءجۇز مىڭىن جوق ەتكەن. جانتۇرشىگەرلىك اپات!» (ءى. ەسەنبەرلين «جانتالاس»).

تاريحي مالىمەتتەر بويىنشا، جوڭعار مەملەكەتى بيلىگىنىڭ تىزگىنىن سىبان راپتان ۇستاعان كەزەڭدە، جوڭعارلار قازاق جەرىنە جەتى رەت (1698-1711-1712-1714-1718-1723-1725 -جىلدارى) جويقىن شابۋىل جاساپ، باسىپ كىرىپتى. سونىڭ ىشىندە ءتورت الاپات سوعىس ءاز تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا ورىن العان. سىبان راپتان قونتايشى 1698 - جىلى جازدا قازاق حاندىعىنىڭ جەرىنە باسىپ كىرەدى. اسىعىس جينالىپ، قارسى تۇرعان قازاق اسكەرىن تالقانداپ، شۋ وزەنىنىڭ ساعاسىندا، تالاس بويىندا قونىستانعان قالىڭ ەلدى قىرىپ- جويىپ، ون مىڭنان استام ادامدى تۇتقىنداپ، وراسان مول مال- مۇلىكتى ولجالايدى.

ولاردىڭ تاعى دا قازاق ەلىنە جورىق جاساعالى جاتقانىن ەستىپ، 1710 - جىلى تاۋكە حان بۇكىل قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇرىلتايىن شاقىرادى. بابالارىمىز باس بىرىكتىرىپ، تىزە قوسىپ، جوڭعارعا قارسى كۇرەسكە شىعۋ تۋرالى شەشىم قابىلدايدى. تاريحتا العاش رەت قازاق حاندىعى اسكەرىنىڭ باسشىلىعىنا حان دا ەمەس، سۇلتان دا ەمەس قارادان شىققان قاس باتىر بوكەنباي سايلانادى. 1711 -جىلى بوكەنباي باتىر جاساعى قازاق جەرىندە قارسىلىق كورمەي داندايسىعان قالماقتاردى توقتاتىپ، العاشقى سوققى بەرەدى. 1712 - جىلى جوڭعار باسقىنشىلارىن ويسىراتا جەڭىپ، قازاق جەرىنەن ءتۇرىپ شىعاردى. ال 1714 - جىلى قازاق ەلىنە تاعى دا باسىپ كىرگەن قالماقتارعا قارسى تۇرعان ءبىزدىڭ قوسىندار ويسىراي جەڭىلىس تابادى.

مىنە، وسى ءبىر جىلدار سوعىس قيمىلدارى قورىتىندىسىنان انىق كورىنىپ تۇرعانداي، قازاق اسكەرىنىڭ ەشقانداي ستراتەگيالىق باعدارى بولماعان. ايتەۋىر، باسقىنشى جاۋدىڭ بەتىن قايتارىپ، توقتاتقانىنا ءماز بولىپ، قانشاما بوزداقتار قۇربان بولعان جەڭىستىڭ ناتيجەسىن جوققا شىعارعان. جەڭىلگەن جاۋدى قازاق جەرىنەن قۋىپ شىققاندى مىسە تۇتپاي، ىندەتە شابۋىلداپ، ەندى قايتىپ باس كوتەرمەيتىندەي ەتىپ، ءوز ورداسىندا تالقانداۋ كەرەك ەدى.

وسى سوعىستىڭ قورىتىندىسىنان اڭعارىلاتىن ءبىر ماسەلە، تاۋكە حان تۇسىندا قازاق اسكەرىنىڭ قۇرىلىمىندا قاسىم حان سالعان جەڭىمپاز جورىقتاردىڭ، ەسىم حاننان قالعان ۇلى ستراتەگيالىق شابۋىلداردىڭ، جاڭگىر حاننىڭ تاكتيكالىق سوعىس ۇلگىسىنە اينالعان ەرلىك ونەگەسىنىڭ جالعاسى ءۇزىلىپ، ساباقتاستىعى جويىلعان ەدى. كۇشتىنى عانا مويىندايتىن، قورىققانىن عانا سىيلايتىن قاتىگەز زاماندا السىزدىك تانىتىپ، بوساڭسۋعا بولمايتىنىن، كوسىلگەننىڭ ءبارى كورپەنى وزىنە تارتىپ، بولەكتەنۋ وپا بەرمەيتىنىن ۋاقىتتىڭ اشى ساباعى تاعى كورسەتتى.

ءبىرى حان، ءبىرى سۇلتان بولسا دا بىرىنە ءبىرى مويىنۇسىنباي قازاق اسكەرىن قوسارلاسا باسقارعان قايىپ حان مەن ءابىلقايىر سۇلتان 1718 - جىلى جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى دارىنسىز سوعىس جۇرگىزىپ، 30 مىڭ اسكەردى تۇگەل شەيىت قىلدى. بۇل ءساتسىز ارەكەتتەر قالىڭ قاسىرەتتىڭ باسى، «اقتابان شۇبىرىندىنىڭ» ءالقيسساسى عانا بولاتىن. مىنە، ناق وسى كەزەڭدە ۇلى تاققا وتىرعان بولات حان وتكەننەن شۇعىل قورىتىندى جاساپ، ناۋبەتتىڭ الدىن الۋ كەرەك- اق ەدى. اتتەڭ!..

وسى ورايدا، ەندى قازاق حاندىعىن قايتا- قايتا قان قاقساتىپ، اقىرى تۇتاس ءبىر حالىقتى «اقتابان شۇبىرىندىعا» ۇشىراتقان قىل شاشاقتى قىزىل تۋلى جوڭعارلار كىم؟ الەمدىك وركەنيەتكە وزىندىك ورنەگىن قالدىرعان ەۋرازيا قۇرلىعىنداعى ۇلى كوشپەندىلەر مادەنيەتىنىڭ تامىرىنا بالتا شاپقان قۇرىم توقىمدى، تاپال اتتى بۇل قالماقتار قايدان شىقتى، دەگەن سۇراقتار توڭىرەگىندە وي ءوربىتىپ كورەيىك.

قازاقتار «قالماق» دەپ اتاعان جوڭعارلار نەگىزىندە باتىس موڭعوليانى مەكەن ەتكەن ويرات قاۋىمى بولاتىن. كەيبىر جازبا دەرەكتەردە ولاردى باتىس موڭعولدار دەپ تە اتايدى. جاۋىنگەر ويرات حالقى شىڭعىس حان تۇسىنداعى تاريحتا كەڭىنەن بەلگىلى بولعان. ويراتتار 1206 - جىلى موڭعوليادا جاساقتالعان شىڭعىس حان اسكەرىنىڭ سول قاناتىن قۇرايدى. سول قانات موڭعول تىلىندە «جوڭعار» (سول قول) دەپ اتالادى. «جوڭعار»، «جوڭعاريا» دەگەن اتاۋدىڭ ءتۇپ- توركىنى موڭعولشا «سول قانات» نەمەسە «سول قول» (سول قاناتتاعى اسكەر) دەگەن ماعىنادان شىققان. كەيىنىرەك، ياعني 1635 - جىلى ەكىنشى ويرات وداعىنىڭ تۋىن كوتەرگەن ەردەنە- باتۇر جاڭا مەملەكەتىن وسى اتاۋمەن جوڭعار حاندىعى دەپ اتادى.

ورتالىق ازيا مەن شىعىس تۇركىستان حالىقتارى يسلام دىنىنە ءبىرجولا بەت بۇرعان كەزەڭدە ويراتتار وزدەرىنىڭ ەجەلگى شامان دىنىندە قالدى. 1368 - جىلى ءبىرتۇتاس موڭعول- قىتاي مەملەكەتى - يۋان يمپەرياسى قۇلاعاننان كەيىن ەرلىك داستۇرلەرىن بەرىك ساقتاعان كوشپەندى ويراتتار دەربەستىك تۋىن كوتەردى. XV عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا باتىس موڭعول (ويرات) بيلەۋشىلەرى بۇكىل موڭعولياعا بيلىك جۇرگىزە باستادى. ويرات وداعى تۋ تىككەن ءوڭىر بازارلار شوعىرلانعان قالالاردان شالعاي جاتتى. سوندىقتان ولار شىعىستا قىتايدىڭ، باتىستا ماۋرەنناحردىڭ قالالارىنداعى ساۋدا ورتالىقتارىنا شىعۋ ءۇشىن كۇرەسۋگە ءماجبۇر بولدى. سونىمەن بىرگە، شىعىس موڭعول بيلەۋشىلەرى مەن باتىس موڭعول بيلەۋشىلەرى ىشكى ولكەلەرگە كىرەتىن كەرۋەن جولدارىنا يەلىك ەتۋ ءۇشىن كۇرەستى.

بارلىق ويرات ۇلىسىن ءبىر ورتالىققا بىرىكتىرگەن توعان حان (1418-1440) حالحانى جاۋلاپ، 1420 - جىلدارى بۇكىل موڭعولياعا بيلىك جۇرگىزدى. اكەسىنىڭ جاۋىنگەرلىك جولىن جالعاستىرعان ەسەن حان (1440-1455) قىتايعا قارسى شەشۋشى جورىق جاساپ، 1449 - جىلى قىتاي اسكەرىن تالقانداپ، ەجەنحاننىڭ ءوزىن تۇتقىنعا ءتۇسىردى. ويراتتار قۇرعان جاڭا موڭعول حاندىعىنىڭ كۇش- قۋاتىن وسىدان- اق بايقاۋعا بولادى. ءالى تاريح ساحناسىنا قازاق حاندىعى شىعىپ تا ۇلگەرمەگەن كەزەڭدە ەۋرازيا كەڭىستىگىندە وسىنداي قۋاتتى كوشپەندىلەر مەملەكەتىنىڭ بولۋى بولاشاقتا جويقىن قارسىلاستار قاقتىعىسىنان حابار بەرسە كەرەك.

دەگەنمەن، ەجەلگى موڭعول مەملەكەتىندەگى ويراتتاردىڭ بيلىگى ۇزاققا سوزىلعان جوق. شىعىس موڭعولدار حالحا تايپالارىنان جەڭىلگەن باتىس موڭعولدىڭ ويرات تايپالارى وزدەرىنىڭ بۇرىنعى جەرلەرىنەن ايىرىلىپ، توز- توز بولىپ قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولدى. ولار بىرتە- بىرتە قازاق دالاسىنا جانە موعولستان قاراماعىنداعى جەتىسۋ وڭىرىنە ەنە باستادى. ءسويتىپ، جايىلىمدىق جەرلەر ءۇشىن جەرگىلىكتى قازاق رۋلارىمەن بىتىسپەس سوعىستار باستالدى.

سول ءبىر كەزەڭ تۋرالى قازاقتىڭ كورنەكتى جازۋشىسى، بىلگىر تاريحشى مۇحتار ماعاۋين: «ورتالىق ازياداعى ۇستەمدىك ءۇشىن كۇرەسكەن ەكى حالىق اراسىنداعى كەنەۋسىز ۇرىستار 1520 - جىلدارى باستالىپ، ارا- تۇرا از عانا ۇزىلىستەرمەن 1758 - جىلعا دەيىن، ياعني ەكى عاسىردان استام ۋاقىتقا سوزىلادى. ەكى ەلدىڭ دە بارلىق كۇش- قۋاتىن جالماعان، ەكونوميكالىق جانە رۋحاني دامۋىن تەجەپ، تىكەلەي ۇرىستاردا ءجۇز مىڭداعان ادامنىڭ قانىن توگىپ، حالىقتاردىڭ تابيعي ءوسىمىن ءبىرجولاتا شەكتەلگەن ەكى ءجۇز جىلدىق سوعىس ناتيجەسىنە ويرات جۇرتى اجال قاقپاسىنان اتتاپ، جەر بەتىنەن مۇلدەم جوعالدى، قازاق جۇرتى قۇلدىق قاقپاسىنان اتتاپ، وتارلىق كەپكە تۇسەدى»، دەپ جازدى.

الىپ دالانىڭ تەنتەك جەلىمەن جارىسىپ، ازات كۇندەرىن اتتىڭ جالىنا جارماسىپ وتكىزگەن قوس جاۋىنگەر حالىق ءبىر تۋ استىنا بىرىكسە، ەشبىر جاۋ بەتىن قايتارا المايتىن جويقىن كۇش بولار ەدى. تاريحتا وسىنداي كەزەڭدەر دە بولدى. دەشتى قىپشاق دالاسىنان باستاپ بۇكىل ماۋرەنناحرعا بيلىك ەتكەن، ورتا ازيانىڭ بارلىق قالا- مەملەكەتتەرى باعىنعان تەگەۋرىندى تاۋەكەل حاننىڭ تۇسىندا ويراتتار قازاق حاندىعىنا تاۋەلدى بولعان.

1595 -جىلى ماسكەۋگە كەلگەن قازاق ەلشىسى قۇل- مۇحاممەد وسىنداعى وراز- مۇحاممەد سۇلتانعا: «سەنىڭ تۋىسىڭ تاۋەكەل حانزادا قازاق ورداسىنا حان بولىپ ورنىقتى، ول ءوزىنىڭ ءىنىسى شاح- مۇحاممەد سۇلتاندى قالماقتارعا حان ەتىپ وتىرعىزدى» دەگەن («قازاق س س ر تاريحى» ، الماتى، 1957 ج. ) . ال تاۋەكەلدىڭ ءوزى وسى كەزدە ماسكەۋگە جىبەرگەن گراموتاسىندا ءوزىن قازاقتار مەن قالماقتاردىڭ پاتشاسىمىن دەپ اتاعان.

سونىمەن بىرگە، رەسەي پاتشاسى فەدور يۆانوۆيچ تاۋەكەل حانعا جولداعان حاتىندا: «قۇدايدىڭ راقىمىمەن ەكى وردا - قازاق پەن قالماققا قاتارىنان بيلىك جۇرگىزىپ وتىرسىز»، دەپ اتاپ كورسەتكەن. الايدا، ەسىم حان تۇسىندا اراجىگى اشىلعان قالماق- قازاق سوعىسىنىڭ جاڭا كەزەڭى باستالدى. XVI عاسىردىڭ باسىندا ەجەلگى قونىستارىنان قۋىلعان، ءورىسى تارىلعان ويرات تايپالارى تاعى دا ءبىرشاما ۋاقىت بىرلىككە قول جەتكىزەدى. ءبىر تۋ استىنا توپتاسقان ويراتتار 1604 - جىلى قازاق ورداسىنا قارسى جورىققا شىعادى. ءبىراق قاتتى جەڭىلىس تاۋىپ، باتىس سىبىرگە دەيىن بوسىپ كەتەدى. وسى تۇستا جيىرما جىلدىق قازاق- بۇحار سوعىسى باستالىپ، ەسىم حاننىڭ قالماقتاردى ىندەتە قۋىپ، ءوز ورداسىندا تالقانداۋعا مۇمكىندىگى بولماي قالادى. ونىڭ ۇستىنە 1614 -جىلدار شاماسىندا قاتاعان تۇرسىن سۇلتان دەربەس حاندىق قۇرۋعا بەت بۇرىپ، قازاق اراسىندا بيلىككە تالاسقان قاندى سوعىس باستالادى.

وسى جاعدايلاردى پايدالانعان قالماق قونتايشىلارى تىزە قوسىپ، قازاق حاندىعىنا قارسى سوعىس قيمىلدارىن كۇشەيتە تۇسەدى. قازاق حاندىعىنىڭ شەكاراسىنا تىنىشتىق بەرمەگەن بۇل ارەكەت 1627 -جىلعا دەيىن سوزىلادى. سول جىلى ەسىم حان ەكىنشى بۇحار- قازاق سوعىسىن جەڭىسپەن اياقتاپ، بۇل تاراپتاعى قازاق ورداسىنىڭ شەكاراسىن بەرىك بەكىتىپ، قالماققا قارسى شەشۋشى جورىققا اتتانادى. 1627 -جىلى وسى جورىق ناتيجەسىندە ەسىم حان ءبىرىنشى ويرات وداعىنىڭ تاس تالقانىن شىعارادى. ويرات وداعىنىڭ قۇرامىنداعى تايپالار توز- توز بولىپ، جان- جاققا ىدىراي باسىپ، جان ساۋعالايدى.

«ءدۇربىن- ويراتتار تۋرالى اڭىزدىڭ» اۆتورى باشۇر ۋباش تۇمەننىڭ ايتۋىنشا: 1627 - جىلى قازاقتاردان جەڭىلگەن ويراتتار وداعى ىدىراعان. تورعاۋىت كنيازى حو- ۇرلۇق قىرىق مىڭ ۇيمەن ءسىبىردىڭ وڭتۇستىك شەكاراسىنا كەلىپ، 1630 - جىلدارى ورالدان ءوتىپ، ۆولگانىڭ (ەدىل وزەنىنىڭ) ساعاسىندا قالماق حاندىعىن قۇرعان. (رەسەي قۇرامىنداعى قازىرگى قالماقتار وسى حاندىقتىڭ ۇرپاقتارى). ال سان جاعىنان تورعاۋىتتان اسىپ تۇسەتىن شوراس پەن دۇربىتتەر اۋەلگى قونىستارى - جوڭعارياعا قاراي قايتا شەگىنەدى. بۇكىل ويراتتىڭ باس بيلىگىنە تالاسقان، ەندى اۋىر شىعىننان ابدەن قانسىراعان حوشاۋىتتار تيبەتكە ءوتىپ كەتكەن.

ارادا جەتى- سەگىز جىل وتپەي جاتىپ جوڭعار تايپالارى قايتا توپتاستى. شوراس تايپاسىنىڭ قونتايشىسى حارا- حۇلا بىتىراڭقى ويرات ۇلىستارىن ۇيىستىردى. 1634 - جىلى حارا- حۇلا ولگەننەن سوڭ ونىڭ ۇلى ەردەنە- باتۇر (1635-1653) اۋەلگى ويرات وداعىنان دا قۋاتتى جاڭا قالماق مەملەكەتى - جوڭعار حاندىعىنىڭ تۋىن كوتەردى. ونىڭ قۇرامىنا شوراس، حوشاۋىت، ءدۇربىت جانە حويىت اتتى ءتورت جاۋىنگەر تايپا توپتاستى. باتۇر قونتايشىنىڭ تۇسىندا قازاق- جوڭعار قاتىناسى مەيلىنشە شيەلەنىستى. بۇل كەزەڭدە جوڭعارلار قازاق حاندىعىنا ءۇش رەت 1635, 1643 جانە 1652 -جىلى ءىرى شاپقىنشىلىق جورىق جاسادى.

1653 -جىلى باتۇر قونتايشى ءولىپ، ورنىنا بالاسى سەنگەن (1653-1670) بيلىككە كەلدى. بۇل تۇستا جوڭعارلار ءوزارا بيلىككە تالاسىپ، ىشكى تاقتالاس سوعىستار ۇدەي ءتۇستى. وسىنداي تاقتالاستىڭ بىرىندە سەنگەن قازا تاۋىپ، ونىڭ ورنىنا ءىنىسى حالدان بوشۇقتى (1670-1697) حان بولدى. حالدان بوشۇقتى قىتايدىڭ چيڭ پاتشالىعىنا قارسى ۇزدىكسىز سوعىس جۇرگىزىپ، 1695 - جىلى قاتتى جەڭىلىسكە ۇشىرادى. ءسويتىپ، سەنگەن مەن حالدان بوشۇقتى تۇسىندا، ياعني 1653 -جىلدان 1697 -جىلعا دەيىن جوڭعارلار قازاق حاندىعىنا قارسى اسا ءبىر كۇشتى جورىقتار جاسالماعان سياقتى.

1697 -جىلى حالدان بوشۇقتى حان ءولىپ، ونىڭ ورنىنا باتۇر قونتايشىنىڭ نەمەرەسى سىبان راپتان تاققا وتىردى. جوڭعار مەملەكەتىنىڭ بيلىگىنە يە بولعان وتىز جىل ىشىندە سىبان راپتان (1697-1727) قازاق دالاسىندا قاندى سۋداي اعىزىپ، تۇتاس ءبىر حالىقتى تاريحتا بۇرىن- سوڭدى بولماعان «اقتابان شۇبىرىندىعا» ۇشىراتتى. جاسانعان جاۋدىڭ 1723 - جىلدىڭ كوكتەمىندەگى تۇتقيىلدان سوققان جويقىن شابۋىلدارى مامىراجاي جاتقان قالىڭ ەلدى مۇلدە ەستەن تاندىردى.

قاتتى قىستان كۇيزەلىپ شىققان قازاقتار جان جادىراتقان كوكتەمنىڭ العاشقى كوگىنە ىلىگىپ، ەندى عانا جايلاۋعا كوشۋ قامىنا كىرىسىپ جاتىر ەدى. ءدال وسى ءبىر ءولىارا شاقتا جاۋ شابۋىلى بولا قويادى دەپ كۇتپەگەن بەيبىت ەلدىڭ باس بىرىكتىرىپ، قارسى تۇرۋعا دا شاماسى جەتپەي توز- توزى شىقتى. ورتا ءجۇز بەن ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ ءبىر بولىگى شىرشىق وزەنىنەن اسىپ كەتتى. ءبىر بولىگى القاكول ماڭىنان بۇحارا مەن سامارقانعا قاراي بوستى. كىشى ءجۇز قازاقتارى ساۋران قالاسىن اينالىپ، حيۋاعا قاراي اعىلدى. (قالىڭ جاۋدى كوز جازدىرۋ ءۇشىن قازاقتار ساۋران قالاسىن اينالا كوشكەندىكتەن بۇل وقيعا «ساۋران اينالعان» دەپ اتالىپتى). تۋعان جەرىن جاۋ تابانىنا تاستاپ، مال- مۇلكىنەن ايىرىلىپ، اش- جالاڭاش جاياۋ شۇبىرعان قالىڭ قازاق جازدىڭ اپتاپ ىستىعىندا جات جەردە شولدەن قىرىلدى. اشتىققا ۇشىراعان ايەلدەر مەن بالالار، كۇشى قايتقان قارت ادامدار ادام توزگىسىز جول ازابىنا شىداي الماي جاپان تۇزدە كومۋسىز قالدى.

شوقان ءۋاليحانوۆ تۋعان حالقىنىڭ باسىنا تۇسكەن وسى ءبىر ناۋبەتتى جان- جاقتى زەرتتەپ، «18 - عاسىردىڭ العاشقى 25 - جىلى قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى اسا اۋىر زۇلمات زامان بولدى. جوڭعارلار، ەدىل قالماقتارى تۇس- تۇستان قازاقتاردى قىرعىنعا ۇشىراتتى، مالدارىن ايداپ اكەتتى، بۇكىل ۇيەلمەندەرىمەن تۇتقىنداپ الدى»، دەپ جازادى. (ش. ءۋاليحانوۆ. ش ى ع. جيناعى. 4-توم. الماتى 1985 ج .)

«جۇت جەتى اعايىندى» دەگەندەي اقتابان شۇبىرىندىعا ۇشىراعان قازاقتاردى قىناداي قىرىپ، ۇلان- عايىر دالاسىنان ايىرىپ، تالان- تاراجعا سالعىسى كەلگەن تەك جوڭعارلار عانا ەمەس ەدى. قازاق ەلىنە كوز الارتقان جاۋلار جان- جاقتان انتالادى. جوڭعار باسقىنشىلارى قازاق دالاسىنا وڭتۇستىك شىعىستان قاپتاعاندا، ەدىل بويىنداعى قالماق حاندىعىنىڭ اسكەرى سولتۇستىك باتىستان، جايىق بويىنان كازاك- ورىس اتاماندارىنىڭ جازالاۋشى وتريادتارى شاپقىنشىلىق جاسادى. تاعدىر تەپەرىشىنە تاپ بولعان قازاقتاردى ءبىر جاعىنان قوقان، ءبىر جاعىنان بۇحارا مەن حيۋا حاندارى دا قاسقىرشا تالاپ، جاپپاي قۇلدىققا سالعىسى كەلدى.

جوڭعار باسقىنشىلارىنىڭ جاۋىزدىعىن ايتۋعا ءتىل كۇرمەلدى. تۇتاس ونداعان اۋىلداردىڭ ادامدارىن قويشا قاۋمالاپ، قامىس- قوعاعا ايداپ تىقتى. جۇزدەگەن- مىڭداعان ادامدار قامىسقا كىرگەندە، جان- جاعىنان وت قويدى. جاۋ قولىنداعى وڭىرلەردە قارۋ ۇستايتىن ازامات قالمادى. بەسىكتەن بەلى شىققان ەركەك كىندىكتى بالالار تۇگەل نايزاعا ءىلىندى. قارىنداس قورلاندى، اعالار وققا بايلاندى. انالاردىڭ كوز جاسى سەل بولىپ اقتى. حالىق قاسىرەتى مۇڭلى اۋەنى ەشبىر حالىق تاريحىندا كەزدەسپەگەن «ەلىم- اي» اتتى زار زامان تولعاۋىن تۋدىردى.

«مىنا زامان قاي زامان، قىسقان زامان،

باسىمىزدان باق- داۋلەت ۇشقان زامان.

شۇبىرعاندا ىزىڭنەن شاڭ بورايدى،

قاڭتارداعى قار جاۋعان قىستان جامان...»

ابىلايدىڭ ازاتتىق جورىعى
ۇلى ناۋبەت «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلامانىڭ» زۇلمات اپاتى بەس جىلعا (1723-1728) سوزىلدى. قاسىرەت قۇرساۋىنا تۇسكەن قازاق ەلىنىڭ اۋىرتپالىعى قانشاما جان كۇيزەلتكەنىمەن حالىق دەربەستىك تۋىن جىقپادى. ەڭكەيگەن قارتتان باستاپ، ەڭبەكتەگەن بالاعا دەيىن باسقىنشىلار الدىندا تىزە بۇكپەي، بىتىسپەس كۇرەس جۇرگىزىپ، ەلىنىڭ ەركىندىگى مەن جەرىنىڭ ازاتتىعىن كوكسەدى. ءاربىر قازاقتىڭ بويىندا شوق بولىپ جانىپ، ورتشە قاۋلاعان وسى ەرلىك رۋحى بۇكىل حالىقتى باسقىنشىلارعا قارسى ءبىر كىسىدەي جۇمىلعان ۇلى وتان سوعىسىنا باستادى. جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان قانسىراعان قازاق جۇرتىنىڭ ەس جيىپ، باسقىنشىلارعا قارسى كۇش بىرىكتىرىپ، العاش تويتارىس بەرۋى 1727 - جىلى سىبان راپتاننىڭ كوزى جۇمىلىپ، جوڭعاريا تاعىنا قالدان سەرەن قونتايشىنىڭ وتىرۋىمەن تۇسپا- تۇس كەلدى.

قازاق ەلىنىڭ ازاتتىعى جولىنداعى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ العاشقى شەشۋشى ايقاسى ارقاداعى بۇلانتى وزەنىنىڭ بويىندا بولىپتى. ءۇش ارىس قازاقتىڭ ۇلاندارى تىزە قوسىپ، جاۋ تابانىندا تاپتالعان تۋعان جەردىڭ ازاتتىعى ءۇشىن قىرشىن كەتكەن قانداستارىنىڭ، قورلانعان قارىنداستارىنىڭ كەگى ءۇشىن نامىس تۋىن كوتەرىپ، بەس جىل بويى تويتارىس كورمەگەن قالىڭ جاۋدى قاقىراتا جەڭدى. بۇلانتى بويىنداعى العاشقى جەڭىستى شايقاستا باس قولباسى - ءابىلقايىر سۇلتان ەدى. قازاق اسكەرىنىڭ باسقىنشىلاردى قان قاقساتقان ەكىنشى ۇلى جەڭىسى 1730 -جىلدىڭ كوكتەمىندە، بالقاشتىڭ وڭتۇستىگىندەگى يتىشپەس دەگەن كولدىڭ ماڭىنداعى اڭىراقاي سوعىسى بولاتىن.

بۇلانتى جانە اڭىراقاي ۇرىستارىنداعى ۇلكەن جەڭىستەر ەڭسەسى ەزىلگەن ەلگە ءدات بەرىپ، ەركىندىك جولىنداعى ۇمىتتەرىن ۇكىلەدى. ءدال وسى كەزەڭدە قازاق حاندىعىنىڭ ۇلى تاعىنا «يەلىك» ەتىپ وتىرعان اتى بار، زاتى جوق بولات حان دۇنيەدەن ءوتتى. قازاق سۇلتاندارى اراسىندا تاققا تالاس تۋىندادى. كەشە عانا باس بىرىكتىرىپ، جوڭعارلارعا قارسى جويقىن جورىقتاردا ورتاق جەڭىسكە قول جەتكىزگەن سۇلتاندار ات قۇيرىعىن ءۇزدى. قانقۇيلى جاۋعا جۇمىلا قارسىلىق كورسەتكەن ءبىرىڭعاي قازاق اسكەرى ەندى ءابىلقايىر، باتىر، سامەكە، ابىلمامبەت، جولبارىس، باراق سۇلتانداردىڭ يەلىگىندەگى قوسىندارعا ءبولىنىپ شىعا كەلدى.

توگىلگەن قان، مۇقالعان جىگەردىڭ كۇشىمەن كەلگەن العاشقى جەڭىستەردىڭ جالعاسى تىعىرىققا تىرەلدى. قول جەتكەن جەڭىستەردى باياندى ەتىپ، السىرەگەن جاۋدى ىندەتە شاۋىپ، جوڭعارلاردى تۇبەگەيلى تالقاندايتىن كەزەڭ تۋىپ- اق ەدى. ءبىراق قازاق ەلىن قىرىق رۋعا بولشەكتەگەن سۇلتاندار باس باسىنا بيلىك قۇرىپ، ءبىر تۋدىڭ استىنا بىرىگۋگە مۇمكىندىك بەرمەدى.

سول ۋاقىتتاعى قازاق حاندىعىنداعى احۋالدى ورىس ەكسپەديتسياسىنىڭ باستىعى ي. كرىلوۆ بىلاي بەينەلەدى: «ەگەر جالپى اۋىزبىرلىكتەرى بولسا، بۇل قازاقتار باسقىنشىلاردى جەڭىپ شىققان بولار ەدى. ءبىراق ولاردىڭ ءبىر حانى سوعىسقا شىعاتىن بولسا، ەكىنشىسى سوعىسۋدى قويادى. ءسويتىپ، وزدەرىنىڭ يەلىكتەرىن قالماقتارعا جەم قىلىپ وتىر» («قازاقتىڭ كونە تاريحى» . «جالىن» . 1993).

قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇر ەدى. جوڭعار قالماعىنىڭ ەندى ءبىر جويقىن شابۋىلى بولسا، باتىستان ەدىل قالماقتارى انتالاپ كىرۋگە دايىن بولاتىن. جان- جاعىن قانقۇيلى اتا جاۋى قورشاپ، ىشتەن تاققا تالاسقان سۇلتاندار بولشەكتەگەن قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىپ كەتۋ، ءتىپتى، قازاق حالقىنىڭ وزىنە جويىلىپ كەتۋ قاۋپى ءتوندى. مىنە، ناق وسى كەزەڭدە تاريح ساحناسىنا قازاق حالقىنىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتى ابىلاي حان شىقتى. ول تۋعان حالقىنىڭ ازاتتىق جولىنداعى ۇلى جورىعىنىڭ تۋ ۇستاۋشى دارابوزىنا اينالدى.

تۋعان حالقىنىڭ بولاشاعى جولىندا اتقارعان حان ابىلايدىڭ تاريحي ەرلىگى حاقىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ: «قازاق حاندىعى دەگەن ۇلان- عايىر جەرىمىزدى جاۋدان ازات ەتىپ، ەلىمىزدىڭ ەتەك- جەڭىن بۇتىندەدى. الماعايىپ سۇراپىل زاماندا ەسەڭگىرەگەن ەلگە ەس كىرگىزىپ، ءبىر تۋدىڭ استىنا بىرىكتىرە بىلگەن ابىلاي ەرلىگى مەن اقىل- پاراساتىن قاتار جۇمساعان سارابدال ساياساتكەرلىگىنىڭ ارقاسىندا قازاق حالقىن جويىلىپ كەتۋدەن ساقتاپ قالدى. وسىلايشا، تۋعان حالقىنىڭ كەمەل بولاشاعىن اڭساعان ول ءوز ءداۋىرى ارتقان ۇلى جۇكتى قايىسپاي كوتەرىپ، ەل الدىنداعى پەرزەنتتىك پارىزىن اتقارىپ كەتتى» ، دەپ اتاپ كورسەتتى (ن. نازاربايەۆ، «ابىلاي اڭساعان ازاتتىق» . «ەگەمەن قازاقستان» ، 2013 -جىل. ) .

ابىلايعا دەيىن قازاق حاندىعىنىڭ ۇلى تاعىندا تۋرا 20 حان وتىرعان ەكەن. سولاردىڭ ىشىندە ابىلاي حانداي جان- جاقتى زەرتتەلگەنى كەمدە- كەم. ابىلايدىڭ ءومىرى مەن زامانى حاقىندا تاريحي ەڭبەكتەر دە، كوركەم شىعارمالار دا كوپتەپ جازىلدى. سوندىقتان، كوپشىلىككە بەلگىلى وقيعالار توڭىرەگىندە قايتالاۋعا ۇرىنباي، تاريحي تۇلعانىڭ ءومىرى مەن زامانىنا قاتىستى كەيبىر كومەسكى جايلاردى عانا قوزعايىق. كۇنى بۇگىنگە دەيىن كەيبىر زەرتتەۋشىلەرىمىز رەسەيدىڭ جازباشا دەرەكتەرىنە سۇيەنىپ، ابىلاي ورتا ءجۇزدى عانا بيلەگەن، بۇكىل قازاقتىڭ ۇلى حانى بولعان جوق دەگەن پىكىردى كولبەڭدەتۋدى قويماي كەلەدى.

قازاق جەرىن قايتكەندە دە وتارلاۋدى ماقسات ەتكەن پاتشالىق رەسەي قازاق حالقىنىڭ باسىن بىرىكتىرمەۋگە، بارىنشا بولشەكتەي بەرۋگە كۇش سالدى. سوندىقتان، ابىلايدىڭ بۇكىل قازاق ەلىنە بيلىك قۇرعانىن، اق كيىزگە كوتەرىلىپ، ءۇش ءجۇزدىڭ حانى بولىپ سايلانعانىن كورسە دە، كورمەگەن سىڭاي تانىتىپ، بۇكىل قۇجاتتاردا ادەيى «ورتا ءجۇزدىڭ حانى ابىلايعا...» دەپ جازدى.

رەسەي ابىلايدىڭ تۇسىندا قازاق حاندىعى قايتا كۇشەيىپ، ءبىرتۇتاس ەل بولعانىن كوپە- كورنەۋ مويىندامادى. اقيقاتىندا، جيىرما جاسىندا التى الاشقا تانىلعان ابىلاي جارتى عاسىرعا جۋىق بيلىك قۇرىپ، ابىلاي تۋى استىنا توپتاسقان بارشا قازاقتىڭ، ءبىرىڭعاي قازاق حاندىعىنىڭ ۇلى حانى بولدى.

«20 عا جاسىڭ تولعاندا،

قالماقپەن سوعىس بولعاندا،

العاشقى باقتى تاپقاندا،

شارىشتىڭ باسىن شاپقاندا،

قانجىعاڭا باس بايلاپ،

جاۋ قاشتى دەپ ايعايلاپ،

«ابىلايلاپ» شاپقاندا...» دەپ ۇمبەتەي تىلەۋ ۇلى جىرلاعان ۇلى شايقاستان كەيىن ابىلمامبەت حان ابىلمانسۇرمەن (سابالاقپەن) جەكە تانىسىپ، حالقىنا ايتىپتى:

«باياعى باقيدىڭ ء(ۋالي باقى) ناسىلىنەن ءبىر جالعىز بالا قالدى دەپ ەستىپ ەدىم، مىناۋ سول ەكەن، سىزدەر قۇپ الساڭىزدار، ۇلكەن حاندىق وسىنىكى» دەپ ءۇش جۇزدەن توقسان جاقسىنى ەرتىپ بارىپ، جانىبەك دەگەن كىسىدەن باتا الىپ، ءابىلمانسۇردى (ابىلايدى) ۇلى حان سايلاپتى. ابىلايدىڭ حان بولعانى 1735 - جىلى ەدى» (ش. قۇدايبەردى ۇلى، «قازاق شەجىرەسى» ) .

ال بۇقار جىراۋ قالقامان ۇلى بىلاي دەيدى:

«سەن جيىرما جاسقا جەتكەن سوڭ،

التىن تۇعىر ۇستىندە،

اق سۇڭقار قۇستاي تۇلەدىڭ،

داۋلەت قۇسى قوندى باسىڭا،

قىدىر كەلدى قاسىڭا،

باق ۇيىنە تۇنەدىڭ،

الىستان تويات تىلەدىڭ،

قىلىشىڭدى تاسقا بىلەدىڭ،

الماعان جاۋدى قويمادىڭ،

العان سايىن تويمادىڭ،

نەسىبەڭدى جاتتان تىلەدىڭ...

جيىرما بەسكە كەلگەندە،

باقىت بەردى باسىڭا،

تاق بەردى استىڭا...

التىن تاقتىڭ ۇستىندە ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قۇرادىڭ»، دەيدى («15- 18 - عاسىرداعى قازاق اقىن- جىراۋلارىنىڭ شىعارمالار جيناعى» ) .

ەندەشە، قانداي دا ءبىر جازباشا كوزدەردەن الىنعان جاناما دەرەكتەردىڭ ەشقايسىسى بارلىق سانالى عۇمىرىندا ابىلايدىڭ وڭ جاعىندا وتىرىپ، اقىل- كەڭەسشىسى بولعان بۇقار جىراۋدىڭ جانە ۇلى حاننىڭ زامانداسى ۇمبەتەي جىراۋدىڭ اۋزىنان شىققان سوزدەرىنەن سەنىمدى ەمەس شىعار. ولاي بولسا، ابىلاي ورىس جازبا دەرەكتەرىندە ءجيى ايتىلاتىنداي، ورتا ءجۇزدىڭ عانا حانى ەمەس، بۇكىل قازاق جۇرتىنىڭ قازاق حاندىعىنىڭ ۇلى حانى بولعان.

جوعارىدا كەلتىرىلگەن دەرەكتەردەن ايقىن بولعانداي، ابىلاي قازاق حاندىعىن 1771-1781 -جىلدارى عانا ەمەس، 1735 -جىلدان 1781 -جىلعا دەيىن تۋرا 46 جىل بيلەگەن. وسى ورايدا، تاقتان ءوز ەركىمەن باس تارتىپ، ۇلى حاندىقتى ابىلايعا بەرگەن ابىلمامبەتتىڭ دانالىعى مەن پاراساتتىلىعى ەرىكسىز باس يدىرەدى.

كەيبىر تاريحشىلار ابىلمامبەت ۇلى حان بولعان (1729-1735) جىلدارى ءابىلقايىر، سامەكە جانە باسقا سۇلتانداردىڭ تاققا تالاسى كۇشەيىپ، جوڭعار شاپقىنشىلىعى جيىلەپ، «ۇلى حاندىقتى» ۇستاپ تۇرۋ قيىندادى. سوندىقتان، ابىلمامبەت جاقسى اتاقپەن ۇلى حاندىقتى ابىلايعا بەرىپ، وزىنە قاراستى ەلىن جەكە بيلەپ وتىرۋدى ءجون كوردى، دەيدى.

سولاي- اق بولسىن!.. ابىلمامبەت كوزى تىرىسىندە ءۇش جۇزگە بيلىك قۇرعان ابىلايعا قىزعانىش تانىتىپ، ءىشتارلىق جاساپ، قارسىلىق كورسەتتى دەگەن بىردە- ءبىر تاريحي دەرەك جوق. كەرىسىنشە، ابىلمامبەت زامانداستارىنىڭ ايتۋىنشا، ابىلايعا تۋعان ىنىسىندەي قامقورلىق جاساپ، اعالىق اقىل- كەڭەسىن ايتىپ، شىنايى جاناشىرلىق تانىتىپ وتىرعان. كۇشكە عانا تابىناتىن، بيلىك ءۇشىن جان الىسىپ، جان بەرىسكەن تاق تالاسى زامانىندا مۇنداي مارتتىك جاساۋ - ەلگە دەگەن شەكسىز سۇيىسپەنشىلىكتىڭ بەلگىسى.

باسقا تاريحتاردى قايدام، ال قازاق حاندىعىنىڭ شەجىرەسىندە مەملەكەت بولاشاعىن، ەل مۇددەسىن قاراقان باستىڭ قامىنان بيىك قويىپ، ازاماتتىق پارىزىنا ادالدىقتىڭ ۇلگىسىن تانىتقان تۇلعالار بارشىلىق. بۇل رەتتە قازاق حاندىعىنىڭ ىرگەسىن شايقالتپاي، جان- جاقتان كوز الارتقان باسقىنشىلارعا تابا قىلماي، تاۋەلسىزدىك مۇراتىن ءپىر تۇتىپ، ەل باسقارۋداعى قاسىم سۇلتاننىڭ ەرەن قاسيەتتەرىن كورە ءبىلىپ، ءوز ەركىمەن تاقتان ءتۇسىپ، ءاز جانىبەكتىڭ بالاسى قاسىمعا جول بەرگەن بۇرىندىق حاننىڭ ۇلىقتاۋعا تۇرار ۇلاعاتىن ايتساق تا جەتكىلىكتى. ابىلايدىڭ العىرلىعى مەن ەرلىگىنە ءسۇيسىنىپ، ەلىنىڭ بولاشاعىن سەنىپ تاپسىرار تۇلعانى تانىپ، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن 35 جىل بويى ونى ۇلى حان رەتىندە مويىنداپ وتكەن ابىلمامبەت حاننىڭ مارتتىگى دە اتالاردان قالعان قاسيەتتى ءۇردىستىڭ شىنايى جالعاسى ەدى.

ابىلمامبەت حاننىڭ ءوز ەركىمەن ۇلى تاقتى بوساتۋىنا بايلانىستى 1735 - جىلى ءۇش ءجۇزدىڭ حانى بولىپ تانىلعان ابىلايدىڭ 1771 - جىلى ابىلمامبەت قايتىس بولعانعا دەيىن ءوزىن رەسمي تۇردە اق كيىزگە وتىرعىزىپ، ۇلى حان رەتىندە جاريالاۋعا رۇقسات بەرمەگەندىگىن ءىنىنىڭ اعاعا دەگەن ءىلتيپاتىنىڭ، ەلىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كيەلى كۇرەس جولىنداعى ابىلمامبەتتىڭ اعالىق ۇلاعاتىنا دەگەن شەكسىز قۇرمەتىنىڭ بەلگىسى دەپ ءتۇسىنۋ پارىز.

ابىلاي ابىلمامبەت حاننىڭ اق باتاسىن الىپ، ۇلى حاندىقتى ءوز قولىنا العاننان كەيىن ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسىپ، قازاق حاندىعىنىڭ ىرگەسىن بەكىتۋ، «اقتابان شۇبىرىندى» جىلدارىندا ايىرىلعان قازاق جەرلەرىن قايتارىپ الۋ جولىندا قاسيەتتى جورىقتارىن باستادى. ەۋرازيا قۇرلىعىنداعى كۇنى كەشەگى ءىرى دە ىرگەلى مەملەكەت - قازاق حاندىعىنىڭ بۇرىنعى بەدەلىن قالپىنا كەلتىرۋ جولىنداعى ابىلايدىڭ جاسامپاز كۇرەسى جارتى عاسىرعا جۋىق جالعاستى. دانا باسشىنىڭ ەل ازاتتىعىن كوكسەگەن جورىق جولدارى اۋىر دا ابىرويلى بولدى.

عاسىرلار بويى ورتالىق ازياداعى قىرعىن سوعىستاردىڭ باستاۋىندا تۇرعان، ورتاعاسىرلىق ىرگەلى مەملەكەت - قازاق حاندىعىمەن 200 جىل بىتىسپەس سوعىس جۇرگىزگەن قىل شاشاقتى، قىزىل تۋلى يمپەريا - جوڭعار مەملەكەتىنىڭ تاريحتا ەندى قايتىپ كوتەرىلىپ كورمەگەن شاڭىراعىن قۇلاتقان دا قازاق ورداسىنىڭ ۇلى حانى ابىلاي ەدى. 1746 - جىلى جوڭعار يمپەرياسىنىڭ ءامىرشىسى - قالدان سەرەن قونتايشى قاندى جورىقتا مەرت بولادى. ۇلكەن يمپەريانى ۇزاق جىل «اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا» ۇستاعان قاتال ءامىرشىنىڭ كوزى تايىسىمەن ونىڭ ۇرپاقتارى اراسىندا تاق تالاسى جولىنداعى اياۋسىز كۇرەس باستالدى.

قالدان سەرەننىڭ ءىزىن باسىپ، تاعىنا وتىرعان ۇلدارىنىڭ ءبىرى سيەۆان دورجىنى تۋعان ءىنىسى لاما دورجى ءولتىرىپ، تاققا وتىردى. قالدان سەرەننىڭ ۇلدارى داۋاشى مەن ءامىرسانا تاق تالاسى جولىندا لاما دورجىمەن سوعىسادى. 1751 - جىلى لاما دورجىدان ويسىراي جەڭىلگەن داۋاشى مەن ءامىرسانا قازاق حاندىعىنا قاشىپ كەلىپ، ابىلايدان باسساۋعا سۇرايدى. ابىلاي جوڭعاردىڭ اتاقتى ەكى نويانىن قۇرمەتپەن قارسى الىپ، جەكە- جەكە اۋىل ەتىپ، جانىنا قوندىرادى. كوپ كەشىكپەي لاما دورجىدان ەلشى كەلەدى. قالماق ءامىرشىسى باسبۇزار ەكى تۋىسىن - داۋاشى مەن ءامىرسانانى بايلاپ بەرۋدى تالاپ ەتەدى.

ابىلاي ءوزىنىڭ بيلەرى جانە باتىرلارىمەن كەڭەسكە وتىرىپ، قالماق نوياندارىن قايتارماۋ تۋرالى شەشىم قابىلدايدى. ديپلوماتيالىق ورەسى بيىك ابىلاي قالماق نوياندارى داۋاشى مەن ءامىرساناعا قولداۋ كورسەتۋ ارقىلى قۋاتتى جوڭعار يمپەرياسىن السىرەتۋدى ماقسات تۇتتى. سەبەبى، قالماقتىڭ بەدەلدى قوس نويانىن قولدايتىن جوڭعاريادا قالىڭ جۇرت بار ەكەنىن ول جاقسى ءتۇسىندى.

1752 -جىلى لاما دورجى قازاقتارعا قارسى سوعىس اشتى. جاۋ شابۋىلىن كۇتىپ وتىرعان ابىلاي قالىڭ اسكەرىن باستاپ، قارسى شىقتى. كۇز ايلارىنا ۇلاسقان قىرعىن سوعىستا قازاق اسكەرى تاماشا جەڭىسكە جەتىپ، لاما دورجى كۇيرەي جەڭىلدى. بۇل 200 جىلعا سوزىلعان قازاق- قالماق سوعىسىندا ۇلكەن ناتيجەلەرگە باستاعان ناعىز بەتبۇرىس جەڭىسى بولدى. بۇدان كەيىن ابىلاي اتا تاعىنان ۇمىتكەر داۋاشى مەن ءامىرسانانى كەزەك- كەزەك قولداي وتىرىپ، قالماق ىشىندەگى ءوزارا سوعىستارعا يەك ارتتى.

1953 -جىلى داۋاشى لاما دورجىنىڭ ورداسىن تالقانداپ، حاننىڭ باسىن شابادى. كوپ كەشىكپەي داۋاشى بۇكىل جوڭعاريانىڭ حانى اتانادى. ەندى ءامىرسانا ءوزىنىڭ بۇرىنعى وداقتاسى داۋاشىعا قارسى شىقتى. تۋعان حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن ابىلاي جوڭعار يمپەرياسىنىڭ ءامىرشىسى داۋاشىعا قارسى سوعىس جاريالاپ، ءامىرساناعا قولداۋ كورسەتتى. 1755 - جىلى ءبىر جاعىنان قازاق حاندىعىنىڭ قىسپاعىنا، ەكىنشى جاعىنان قىتاي يمپەراتورىنىڭ اسكەرىنە قارسى سوعىس جۇرگىزگەن داۋاشى ەندى باس كوتەرە المايتىنداي قىرعىن جەڭىلىس تاپتى.

ەجەن حاننىڭ اسكەرلەرى جوڭعار جاساعىن قويشا قىرىپ، داۋاشىنى تۇتقىندادى. مىنە، ناق وسى كەزەڭدە بۇكىل ويرات جۇرتى قىتاي باسقىنشىلارىنا قارسى ازاتتىق كۇرەسىنە شىعادى. كوتەرىلىسكە ءامىرسانا باسشىلىق جاسايدى. قالماقتار قونىستانعان بۇكىل جوڭعار يمپەرياسىنىڭ جەرىن ءوزىنىڭ يەلىگىنە بالاعان قىتاي يمپەراتورى شيانلۇڭ (حۋن لي) ءدۇربىن- ويراتقا قارسى 200 مىڭ اسكەر اتتاندىرىپ، بۇكىل ويرات حالقىن جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرۋگە ۇكىم شىعارادى.

اسكەرى تالقاندالىپ، حالقى قىرعىنعا ۇشىراعان ءامىرسانا تاعى دا ابىلايدى پانالايدى. جوڭعار نويانىنا قولداۋ كورسەتكەن ابىلاي حاننىڭ ساياساتىنا وشىككەن شيانلۇى 1756 - جىلى حاداحا جانە داردانا دەگەن قولباسشىلارىن قازاق ەلىن شابۋعا اتتاندىردى. 1756-1757 - جىلدارداعى قازاق- قىتاي سوعىسى قىتاي قولباسشىسى فۋ دە ارقىلى كەلىسسوز جۇرگىزىپ، بەيبىت ءبىتىم جاساۋمەن اياقتالدى. سول جىلى جوڭعار يمپەرياسى جويىلىپ، ءدۇربىن- ويرات ءبىرجولا تالقاندالدى. چيڭ يمپەرياسى جوڭعار جەرىن جاۋلاپ الدى.

ءسويتىپ، جەڭىمپاز قولباسى، دارىندى ديپلومات ابىلاي حاننىڭ سۇڭعىلا ساياساتىنىڭ ارقاسىندا قازاق حاندىعىنىڭ بىتىسپەس جاۋى - جوڭعار يمپەرياسى تاريح ساحناسىنان مۇلدە جويىلىپ، شىعىستاعى ۇلى كورشىمىز - قىتاي يمپەرياسىمەن بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرۋ تۋرالى بەرىك ءبىتىم جاسالدى. مىنە، وسىدان كەيىن دانىشپان ابىلاي كۇنى كەشە داۋىرلەگەن ەجەلگى قازاق حاندىعىنىڭ يەلىگىن قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىنداعى قاسيەتتى جورىقتارىن باستايدى.

1765 - جىلدارى قىرعىز- قازاق شەكاراسىن بەكىتەدى. 1771 - جىلى ەدىل قالماقتارىن تالقاندايدى. ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىن ورتا ازيا حاندىقتارى باسىپ العان اتاجۇرتتى قايتارۋ جولىنداعى كۇرەسكە ارنادى. «ابىلاي ۇلى ماقساتتارىن ورىنداۋ جولىندا ءبىرتالاي تابىسقا جەتتى. ونىڭ ورتا ازيا حاندىقتارىمەن سوعىستارى ءساتتى اياقتالىپ، تۇركىستان، سايرام، شىمكەنت جانە باسقا قالالار قازاقتاردىڭ قولىنا ءوتتى. ال تاشكەنت الىم تولەپ تۇراتىن بولدى» (م. ماعاۋين. «الداسپان» ). جارتى عاسىرعا جۋىق حاندىق قۇرعان ابىلايدىڭ داڭقتى عۇمىرى تۋعان حالقىنىڭ ەركىندىگى جولىنداعى ازاتتىق جورىعىندا ءۇزىلدى. 1781 - جىلدىڭ مامىر ايىندا تاشكەنتتى قازاققا قاراتۋ جولىنداعى جەڭىستى ساپاردان قايتىپ كەلە جاتقاندا ارىس وزەنىنىڭ جاعاسىندا قايتىس بولدى.

ابىلاي ءداۋىرى ەۋرازيا قۇرلىعىندا ءتورت عاسىر سالتانات قۇرعان قازاق حاندىعىنىڭ مەملەكەتتىك اتريبۋتتارىن تورتكىل دۇنيەگە پاش ەتكەن، الەمدىك يمپەريالار ديپلوماتيالىق قارىم- قاتىناس جاساپ، ىرگەلى مەملەكەت دەپ مويىنداعان قايتا تۇلەۋ كەزەڭى بولدى. ابىلاي ءداۋىرى. ول رەسەي مەن قىتاي سياقتى الىپ دەرجاۆالاردى ساناسۋعا ءماجبۇر ەتكەن كوشپەندىلەر يمپەرياسى - جوڭعاريانى، ياعني ەكىنشى ويرات وداعىن ويرانداپ، 200 جىلعا سوزىلعان قازاق- قالماق سوعىسىنىڭ سوڭعى نۇكتەسىن قويعان، بۇگىندە تورتكىل دۇنيە تۇگەل تانىعان وركەنيەتتى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ازاتتىعى جولىنداعى قاسيەتتى جورىعىنىڭ باستاۋى بولدى.
«ەگەمەن قازاقستان»

جىلقىباي جاعىپار ۇلى