حريستيان دىنىندەگى پاتشا كيگەن دۋلىعاعا قۇران ءسوزى نە ءۇشىن جازىلعان

استانا. قازاقپارات - گروزنىي دۋلىعاسىنداعى قاسيەتتى جازۋ تاريحتى الەمدىك دەڭگەيدە الىپ قارايتىن بولساق، بۇكىل ادامزات ءبىر اتا، ءبىر انادان تارايدى. سودان كەيىن ناسىلگە، دىنگە، ۇلتقا، مەملەكەتكە ءبولىنىپ، ءاربىر حالىق ءوزىنىڭ ەجەلگى جانە قازىرگى زامان تاريحىن جاسادى.

 ءبىراق ءار ەلدىڭ جەكە تاريحى بولعانمەن، ول ەشقاشان باسقا مەملەكەتتەردىڭ قاتىسۋىنسىز بولمايدى، اسىرەسە، كورشى ورنالاسقان حالىقتاردىڭ تاريحى ءبىر- بىرىمەن استاسىپ جاتادى.

 جاقىندا ورىس تاريحشىلارى ماماي اسكەرى مەن ماسكەۋ كنيازدىقتارى اراسىندا بولعان كۋليكوۆ شايقاسىنىڭ 635  جىلدىعىن اتاپ ءوتتى. وسى كەزدە عالامتور جەلىسىندە ورىس كنيازدارى مەن پاتشالارى كيگەن دۋلىعالارىنىڭ سۋرەتتەرى جاريالاندى. بۇرىن ەشكىم كورمەگەن بە، الدە كورمەگەنسىدى مە، كىم ءبىلسىن، بىرنەشە عاسىردان بەرى مۇراجايلاردا ساقتالعان بۇل دۋلىعالاردا اراب ارىپتەرىمەن قۇراننان الىنعان سوزدەر جازىلىپتى. مۇنى بلوگەرلەر بىردەن ءىلىپ اكەتىپ، بىرنەشە تىلدە جاريالاپ جىبەردى. التىن وردانىڭ وسى اۋماققا بىرنەشە عاسىر ۇستەمدىك جاساعانى راس. ونى دۋلىعاداعى قۇران سوزىمەن دالەلدەپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق، دەگەنمەن حالىقتىڭ تۇسىنىگىندە، پاتشا قۇدايدىڭ جىبەرگەن ادامى، ال حريستيان دىنىندەگى پاتشانىڭ باسىنا كيگەن دۋلىعاعا قۇران ءسوزى نە ءۇشىن جازىلعانى تۇسىنىكسىز.

 شىندىعىندا دا، ورىس پاتشاسى ميحايل رومانوۆتىڭ دۋلىعاسىندا قۇران- نان الىنعان «اللانىڭ ءوز جاردەمىمەن جەڭىسكە جەتۋلەرىنە بەرگەن ۋادەسىمەن مۇمىندەردى قۋاندىر» («رادۋي ۆەرنىح وبەشانيەم پوموشي وت اللاحا ي سكوروي پوبەدى» ) دەگەن سوزدەر جازىلىپتى. اراب ارىپتەرىمەن بەدەرلەنىپ جازىلعان سوزدەر دۋلىعانى اينالا بىرنەشە رەت قايتالانادى. XIX عاسىردا بۇل دۋلىعانى رەسەي يمپەرياسى گەربىنىڭ ءدال ورتاسىنا ورنالاستىرعان ەكەن. اڭىزعا قاراعاندا ونى الەكساندر نيەۆسكيدىڭ ءوزى كيىپ، ۇرىس دالاسىنا شىققان كورىنەدى.

سونىمەن، بۇل دۋلىعانى كىم كيگەنى بەلگىلى، ال كىم جاساتتى، كىم جاسادى دەگەن سۇراققا كىم جاۋاپ بەرەدى؟ ماسكەۋ كرەملىندەگى سۋىق قارۋلار مۇراجايىنداعى كوللەكسيالاردى ساقتاۋشى ۆاسيلي نوۆوسەلوۆتىڭ مالىمدەۋىنشە، مۇنداي شىعىستىق ورنەكتەرى، جازۋلارى بار جاۋىنگەرلىك دۋلىعالار XVI عاسىردا تۇركيادا جاسالىنعان، ال رەسەيگە ولاردى سىي رەتىندە ەلشىلەر اكەلگەن بولۋى كەرەك. كەيىننەن ارادا ءبىر عاسىر وتكەننەن سوڭ قارۋ جاسايتىن شەبەر نيكيتا داۆىدوۆ دۋلىعانى حريستياندىق بەلگىلەرمەن بەدەرلەپ، اشەكەيلەگەن. مۇنداي نارسەلەر بارلىق ەلدەردىڭ تاجىريبەسىندە بار. ال ادەمى ورنەكتەرگە ۇقسايتىن اراب ارىپتەرى سول كۇيى قالا بەرگەن، وعان ءمان بەرمەگەن دە بولۋى مۇمكىن. (سۋرەتتە ميحايل فەدوروۆيچ رومانوۆتىڭ تۇركىلەر جاساعان دۋلىعاسى)

 XV- XVI عاسىرلارداعى شايقاستاردا باستى قارۋ ساداق بولعان، سوندىقتان قولدارى جەتكەن ساردارلار مەن جاۋىنگەرلەر باستارىن، دەنەلەرىن تەمىر ساۋىتپەن قورعاعان. ال ورىس پاتشالارىنا باسقا ەلدەردىڭ اشەكەيلەنگەن، ساداق وعى وتپەيتىن ساۋىتتارى مەن دۋلىعالارىن الدىراتىن بولعان. ولاردى شىعىس ەلدەرىنەن ساتىپ الدى، پاتشالار سىيلىق رەتىندە الدى. سول كەزدەردەن باستاپ ورىس ساردارلارىندا، اتاقتى باتىرلارىندا توبەسى شوشاق دۋلىعالار، تەمىردەن ورىلگەن ساۋىتتار پايدا بولدى. وعان قوسىمشا يگى جاقسىلار قىمبات تۇراتىن داماسك بولاتىنان جاسالعان قايقى قىلىشتارعا يە بولدى. شىعىس شەبەرلەرى دۋلىعالاردى ورنەكتەگەندە اراب، پارسى تىلدەرىندە ءدىني تۇرعىداعى دۇعالالاردى جازىپ قوياتىن بولعان. ول جازۋلارعا ورىستار ورنەك رەتىندە قاراعان، دەپ تۇسىندىرەدى ۆاسيلي نوۆوسەلوۆ. مىسالى، يۆان گروزنىيدىڭ دۋلىعاسىندا «اللاھ» دەگەن ءسوز بىرنەشە رەت قايتالانىپ جازىلعان. بۇل دۋلىعانى كرەملدەن دۇربەلەڭ كەزدەرىندە پولياكتار الىپ كەتكەن ەكەن، كەيىننەن ۆارشاۆانى جاۋلاپ العان شۆەدتەردىڭ قولىندا كەتەدى. قازىر ول شۆەتسيانىڭ ورتالىق مۇراجايىندا تۇر.

 «ءبىزدىڭ مۇراجايدا قاتارداعى جاۋىنگەرلەردىڭ امان قالعان بىرەن- ساران ساۋىتتارى مەن قارۋلارى عانا ساقتالعان. ويتكەنى 1605-1613 -جىلدارداعى دۇربەلەڭ ۋاقىتىندا كرەمل قارۋ- جاراق قويما- سىن پولياك گارنيزونى تالاپ كەتكەن. سوندىقتان ءبىز كۋليكوۆ سوعىسىندا ورىس درۋجيننيكتەرى سەمسەرمەن، ال اتتى اسكەرلەر نايزامەن قارۋلانعان دەپ توپشىلايمىز، ناقتى دەرەكتەر جوق» دەيدى ۆاسيلي نوۆوسەلوۆ.

ورىس تاريحشىلارىنىڭ ايتۋلارىنشا، ورىس جاۋىنگەرلەرى ⅩⅤ عاسىردا سەمسەرمەن قارۋلانعان. ال شوقپار سياقتى كۇشپەن ۇرماي- اق، جاۋدى جەڭىل عانا قوزعالىسپەن تۋراپ تۇسەتىن قايقى قىلىشتار شىعىستان باردى. كەيىننەن ۇرىستا جەڭىل جانە ۇتىمدى قولدانىلاتىن (تۇرىكتەر «ياتاعان» دەپ اتايدى) قايقى قىلىشتى ورىستار دا جاساپ، اسكەرىن قارۋلاندىردى. وسىلايشا، قاراپ وتىرساق، كەز كەلگەن زاتتىڭ تاريحى كورشى قونىستانعان ەلدەر ءۇشىن ورتاق ەكەن.

 

قايىرجان تورەجان

«ايقىن»