قازىرگى قازاق قوعامىندا اتا- بابادان قالعان كونە مۇرا ءىزى جاتىر - يسپان ەتنوگرافى
سودان بەرگى ارالىقتا مەملەكەتتەر اراسىنداعى ءوزارا ءتيىمدى ىنتىماقتاستىقتى جانداندىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن كەڭ اۋقىمدى شارتتىق بازا قالىپتاسىپ ۇلگەردى. ەكى ەلدىڭ ءوزارا ءىس- قيمىلىنىڭ جوعارى دەڭگەيىن 2009 - جىلدىڭ شىلدە ايىندا قول قويىلعان ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك تۋرالى شارت تا دالەلدەي تۇسەدى.
تاياۋدا ەلوردادا قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالعان حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنسيا ءوتىپ، وعان ءسىبىر جانە ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ مادەنيەتىن زەردەلەۋ جانە ىلگەرىلەتۋ قورىنىڭ پرەزيدەنتى، ەتنوگرافيا دوكتورى كارمەن ارناۋ مۋرو ارنايى قاتىسقان ەدى. ورايى كەلگەندە قازاقپارات تىلشىسىنە سۇحبات بەرگەن ك. ا. مۋرو قازاقستاندى ءوز زەرتتەۋلەرى اياسىنا قوسۋداعى جوسپارلارىمەن ءبولىستى.
- ارناۋ مۋرو حانىم، ءسىزدىڭ قازاقستانعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىڭىز قاي ۋاقىتتا وياندى جانە قازاق جەرىندە ءوز جۇمىستارىڭىزدى قالاي وربىتپەك ويىڭىز بار؟
- مەن شامامەن 20 جىل بويى ءسىبىر حالىقتارىنىڭ مادەنيەتىن زەرتتەۋمەن اينالىسىپ كەلەمىن. وسى باعىتتا 10 جىل بۇرىن قور قۇرىلعان ەدى، وعان ءوزىم جەتەكشىلىك جاسايمىن. بۇعان قوسا، تولەدوداعى ءسىبىر جانە ورتا ازيا ەتنوگرافيالىق مۇراجايىنىڭ ديرەكتورىمىن. ايتا كەتەرلىگى، وسى ۋاقىتقا دەيىن بۇل ءسىبىر مۇراجايى بولىپ كەلگەن ەدى. اعىمداعى جىلدان باستاپ ءبىز ءوز جۇمىستارىمىزدىڭ اياسىن كەڭەيتۋدەمىز. سوندىقتان اتاۋىنا ورتا ازيا قوسىلدى.
ال جوسپارلارىمىزعا كەلەر بولساق، وندا ءبىزدىڭ نەگىزگى جۇمىستارىمىز ەكسپەديتسيا تۇرىندە جۇرگىزىلەدى. ماسەلەن، بىزدەر 18 ەتنوگرافيالىق ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرىپ، بۋريات، حاكاس، تۋۆا، التاي، ياكۋت، حانتى مەن مانسي، ەۆەنك حالىقتارى، جانە ەڭ باستىسى كەمەريەۆو وبلىسىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى تاۋلى شوردا تۇراتىن تايگالىق شورلار اراسىندا دالالىق جۇمىستار جۇرگىزىلدى. مەنىڭ «شامانيزم جانە سىبىرلىك شورلاردىڭ حريستياندىقتى قابىلداۋى» اتتى دوكتورلىق ديسسەرتاتسيام ءدال وسى حالىققا ارنالعان. بىزدەر كوپتەگەن ماتەريالدار مەن ەكسپوناتتار جينادىق، ءىس جۇزىندە ەكى مۇراجايىمىز بار.
ءبىرىنشىسى - ءسىبىر ەتنوگرافيالىق مۇراجايى. 100 شارشى مەتردى الىپ جاتقان زالدا ەتنيكالىق تۇرمىس تۇرمىستىق زاتتار، اۋديوۆيزۋالدى ماتەريالدار، كارتالار جانە باسقا دا ەكسپوناتتار قويىلعان. ەكىنشىسى - اشىق اسپان استىندا 40 مىڭ شارشى مەتردى الىپ جاتقان ءسىبىر حالىقتارىنىڭ ەتنومۇراجايى. ەندىگى ۋاقىتتا وندا قازاق ءبولىمى اشىلادى جانە قازاقستان بۇل مۇراجايدا تارتىمدى ورىنعا يە بولادى.
ءبىز وڭىردەگى جەتەكشى ەل رەتىندە قازاقستاننان باستاپ، ورتا ازيا ەلدەرىندە دالالىق جۇمىستار جۇرگىزۋگە نيەتتىمىز. وسى ماقساتتا ءبىز بىرنەشە اي بۇرىن مادريدتەگى قازاقستان ەلشىلىگىنە ءوتىنىش جاساپ، ءبىزدىڭ جوبامىزعا قازاقتىڭ كەڭ- بايتاق جەرىن، ونىڭ ەتنيكالىق جانە مادەني سان الۋان ءتۇرىن زەرتتەۋىمىزگە قوسۋ نيەتىمىزدى بىلدىرگەنبىز. قازاقستان ەلشىسى باقىت دۇيسەنبايەۆ ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىزعا تۇسىنىستىكپەن قاراپ، جان- جاقتى قولداۋ كورسەتۋدە.
دالالىق زەرتتەۋ جۇمىستارىنا كىرىسۋ ءۇشىن الدىمەن بەلگىلى ءبىر دايىندىق جۇمىستارىن جۇرگىزۋ قاجەت ەكەندىگى ءسوزسىز. ءبىراق، 2016 -جىلدىڭ ساۋىرىندە- اق بىزدەر ەتنومۇراجايدا «قازاقستان كۇنىن» وتكىزۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز.
ءبىرىنشى كەزەكتە ءبىز قازاقستان، ونىڭ داستۇرلەرى مەن بۇگىنگى ءومىرى جايىنداعى كىتاپتارمەن كىتاپحانا جاساپ، ەتنومۇراجايدا قازاق كيىز ءۇيىن تىگۋدى، قازاقتىڭ تۇرمىستىق زاتتارى، كيىمدەرى مەن مۋزىكالىق اسپاپتارىنىڭ تۇراقتى ەكسپوزيتسياسىن ەكى مۇراجايدا دا جاساۋدى، قازاق فولكلورى كورمەسىن وتكىزۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز.
سىزدەردىڭ ەلدەرىڭىز جايىندا اقپاراتىمىز تىم از. دەگەنمەن، سوڭعى ايلاردا بىزدەر قازاقتىڭ تاريحى، ونەرى مەن فولكلورى جانە ۇلتتىق سالت- ءداستۇرى جايىندا كوپ وقىپ، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنان سىزدەردىڭ ەلدەرىڭىزدىڭ بۇگىنگى ءومىرى جايىندا بىلدىك.
- دەمەك، قازىردىڭ وزىندە سىزدە ءبىزدىڭ ەلىمىز، ءبىزدىڭ تاريحىمىز جايىندا ناقتى تۇسىنىك بار عوي. العان العاشقى اسەرىڭىز قانداي؟
- ەڭ بىرىنشىدەن، ەگەر بۇگىنگى كۇن جايىندا ايتار بولساق، وندا مەندە مىناداي پىكىر قالىپتاستى: قازاقستان ءار الۋان، پليۋراليستىك جانە تولەرانتتىق تۇرلەنۋ ۇدەرىسىندەگى قوعامدى بىلدىرەدى. قازاقستاننىڭ ەڭ باستى ۇستانىم رەتىندە بەيبىتشىلىك پەن مادەني سۇحباتتاستىقتى تاڭداپ، كورشى ەلدەر ءۇشىن، ءتىپتى بارشا الەم ءۇشىن ۇلگى كورسەتىپ وتىرعانى قۋانتادى. ءتۇرلى ءدىندى ۇستانىپ، ءارتۇرلى تىلدە سويلەپ، تاتۋ- ءتاتتى ءومىر سۇرۋگە بولاتىنىن كورسەتىپ وتىر. بۇل يدەيانى كوپشىلىگى مويىنداپ، ايتقانىمەن، ساناۋلى عانا باسشى ونى ناقتى ومىرگە ەنگىزە الادى. سىزدەردىڭ پرەزيدەنتتەرىڭىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ءدال سونداي باسشى.
ال ەندى وتكەن شاق تۋرالى ايتار بولسام، مەن قازاقستان مەن يسپانيانىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىندەگى ءبىرقاتار قىزىقتى ۇقساستىقتاردى بايقادىم. ەڭ الدىمەن ەكى مەملەكەت تە كوپتەگەن حالىقتاردىڭ «ءدالىزى» بولعان. تاعى ءبىر سايكەستىك - ءبىزدىڭ مەملەكەتتەرىمىزدىڭ جاسى. ەكەۋى دە 5 عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن پايدا بولعان. ودان كەيىن ءاربىر مەملەكەتتىڭ ەكى نەگىز قالاۋشىسى بار. سىزدەردە - كەرەي مەن جانىبەك، ال بىزدە - يزابەللا مەن فەرديناند. 1949 - جىلى يبەري جارتى ارالىندا حانشايىم يزابەللا مەن مۇراگەر حانزادا اراگون فارديناندتىڭ نەكە قيۋى ناتيجەسىندە كاستيليا مەن اراگون ديناستيالىق كورولدەر وداعى قۇرىلدى.
بىزدەر ءتۇرلى الەمدەر اراسىنداعى ەكى كوپىر سياقتىمىز. ولار ارقىلى كوپەستەر مەن جاۋىنگەرلەر، كوشپەندىلەر عانا ءوتىپ قويعان جوق، سونىمەن بىرگە ءتۇرلى مادەنيەتتەر، تىلدەر، دىندەر، اقىل مەن پوەزيا، عىلىم ءوتتى. بۇل وسىناۋ ۇلان- عايىر جەردى مەكەندەگەن حالىقتىڭ رۋحاني بايۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى.
XV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قازاقستان ورنالاسقان وڭىردە ءتۇرلى كوشپەلى تايپالاردىڭ بىرىگۋ ۇدەرىسى باستالدى. ولار مادەني ەرەكشەلىكتەرى مەن سالت- داستۇرلەرى ۇقساس بولۋىمەن قاتار تۋىستىق بايلانىستا نەمەس اتا- بابالارى ءبىر بولاتىن. ءدال سول ۋاقىتتا كاتوليكتىك كورولدىك دەپ اتالاتىن كاستيليا مەن اراگون ديناستيالارىنىڭ بىرلەسكەن باسشىلىعى باستالدى.
- ەتنوگراف رەتىندە قازاق ۇلتى جايىندا نە ايتار ەدىڭىز؟
- قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك نىشاندارى تۋ مەن ەلتاڭبادان حالىقتىڭ باستى قىرىن كورسەتەتىن ءداستۇرلى مادەنيەتتىڭ نەگىزگى ەلەمەنتتەرىن بىردەن بىلۋگە بولادى. تۋلارىڭىزدا جارقىراعان كۇن مەن قاناتىن كەڭگە سەرمەگەن قىران بەينەلەنگەن. كوشپەلى حالىقتىڭ دۇنيەتانىمىن مۇنان ارتىق پاش ەتۋدىڭ رەتى جوق. دوڭگەلەك ءپىشىندى ەلتاڭبانىڭ ورتالىق ەلەمەنتىندە قازاقتاردىڭ ءداستۇرلى باسپاناسى - قازاق ءۇي بەينەلەنگەن. ونىڭ ەكى جاعىنداعى قاناتتى پىراقتار كوشپەلى حالىقتاردىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ بارلىق ءمانىن بىلدىرەدى.
مادەنيەتى جوعارى زاماناۋي قوعام قۇرۋ بارىسىندا وندا مىڭجىلدىق ءداستۇردىڭ ماڭىزدى ەلەمەنتتەرىنىڭ بولۋىنىڭ ەش ورەسكەلدىگى جوق ەكەندىگىن ءتۇسىنۋ قاجەت. قازىرگى قازاق قوعامىندا اتادان بالاعا مۇرا بولىپ قالعان ءوز حالقىنىڭ فيلوسوفيالىق ءارى ەتنيكالىق كوزقاراسى انىق بايقالادى. بۇگىنگى كۇنى وسىناۋ مادەني جانە يدەولوگيالىق مۇرا بارىنشا وزەكتى بولىپ وتىر. ويتكەنى ول شىعىستىق قوعامنىڭ مۇددەلەرىنە تولىق ساي كەلەدى.
- يسپانيادا قازاقستان تۋرالى بىلە مە، يسپاندىقتاردىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزگە دەگەن قىزىعۋشىلىعى قانداي؟
- وكىنىشكە وراي، بىزدە قازاقستان تۋرالى اقپارات تىم از. ءبىراق، ءبىزدىڭ مۇراجايىمىزعا كوپتەگەن ادامدار كەلەدى ءارى وندا كوپتەگەن قىزىقتى دۇنيەلەر توپتاستىرىلعان. مۇراجايعا كىرۋ تەگىن. يسپان قوعامى ونەرگە بەيىمدىلىگىن، ءدىني توزىمدىلىگىن، بەيبىتشىلىككە ۇمتىلىسىن، ادام مەن تابيعاتقا دەگەن قامقورلىعىن، قوناقجايلىلىعىن پاش ەتەتىن قازاق حالقىنىڭ مادەني ۇلگىلەرىنە زور قىزىعۋشىلىقپەن قارايدى. ال ءبىزدىڭ جۇمىستارىمىزعا قىزىعۋشىلىق تانىتاتىن قازاقستاندىقتار ونىمەن
www.carmenarnaumuro.com/museo.htm سايتى ارقىلى تانىس بولا الادى.
- سوڭعى ساۋالىم، زەرتتەۋ جۇمىستارىڭىزعا قازاقستاندىق مامانداردى، ستۋدەنتتەردى تارتۋ جوسپارىڭىزدا بار ما؟
- ارينە، ەكسپەديتسيا بارىسىندا بىزدەرگە ولاردىڭ كومەكتەرى قاجەت بولادى. ءبىز رەسەيدە جۇمىس ىستەگەن كەزىمىزدە توبىمىزدا 2-3 جەرگىلىكتى ستۋدەنت بولدى. بۇل ولار ۇشىندە، بىزدەر ءۇشىن دە پايدالى.
- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
اۆتور: مارلان جيەمباي