نەكە سۋىن ءىشتىڭ بە؟

استانا. قازاقپارات - جەر ءجۇزى حالقىنىڭ باسىم بولىگى مونوگامدى (ءبىر ەردىڭ ءبىر ايەلمەن نەكەگە تۇرۋى) نەكە قۇرادى.

ازيا جانە افريكانىڭ كەيبىر ەلدەرىندە كوپ ايەل الۋشىلىق - پوليگاميالى، وڭتۇستىك ءۇندىستان مەن نەپالدىڭ كەيبىر تايپالارىندا، ورتالىق امەريكاداعى گاريبتەردە كوپ كۇيەۋلى بولۋشىلىق - پولياندريالى، ماگاسيالىقتار، بانتۋلار، ارابتار، وزبەكتەر، تۋاگەرلەر، ت. ب حالىقتار اراسىندا ءوز رۋىنىڭ، تايپاسىنىڭ ىشىندە تۋىستىق نەكەلەسۋ - ەندوگاميالى نەكە ساقتالعان.

باسقا رۋدىڭ، تايپانىڭ وكىلدەرىمەن نەكەلەسۋ، تۋىستىق نەكەلەسۋگە تىيىم سالۋ - ەكزوگاميا نەكەلەسۋدىڭ جەتىلگەن قۇبىلىسى. ەندوگاميالىق نەكەنىڭ ۇرپاق گەنەفونىنىڭ بۇزىلۋىنا اسەرى بارى بۇل كۇندە دالەلدەنگەن قاعيدا ەكەنى راس (گرۋزيندەر مەن ارمياندار 9 اتاعا، قىرعىزدار 4 اتاعا، قازاقتار 7 اتاعا دەيىن قىز الىسپايدى). شاريعات نەكەسىنىڭ مۇسىلماندار اراسىندا ءۇش ءتۇرى كەزدەسەدى، بۇل تۇراقتى نەكە، يمام اعزام قاعيداسى زاڭسىز دەپ تانيتىن ۋاقىتشا نەكە جانە كۇڭدەرىمەن نەكەلەسەتىن كانيزاك نەكە.

وتاۋ تىگەتىن ەكى جاستىڭ وداعىن بەكىتۋ ءداستۇرى - نەكە قيۋ (اراب تىلىندە نيكاھ) دەپ اتالادى. قازاقتار اراسىندا نەكە قيۋ ءراسىمى يسلام ءدىنىن قابىلداعاننان بەرى بەلگىلى، نەكەلەسكەنگە دەيىن كۇيەۋ جىگىت قالىڭدىق اۋىلىنا بىرنەشە رەت «ۇرىن بارادى» بارادى. كۇيەۋ جىگىتتىڭ «ۇرىن كەلۋ» تويى كەيدە 10 كۇنگە دەيىن جالعاسقان. كۇيەۋ جىگىتتىڭ ۇرىن كەلۋى ونىڭ قالىڭدىعىمەن جاقىن تانىسىپ، ءبىر- بىرىمەن كوڭىلدەرىنىڭ جاراسىپ كەتۋىنە نەگىز بولادى. نەكە قيۋ قىز ۇزاتۋ تويى بارىسىندا قىز اكەسىنىڭ اۋىلىندا ورىندالادى، ءراسىم قۇدا تۇسكەن ۋاقىتتان 2-3 جىلدان كەيىن دە بولۋى مۇمكىن، قىز اكەسى قىزدىڭ ۇزاتىلۋ ۋاقىتىن قالىڭمالى تولىق تولەنىپ بىتكەندە بەلگىلەيدى. جاستاردىڭ وتاۋ قۇرۋعا دەگەن كەلىسىمى نەكە قيۋ كەزىندە سۇرالادى.

بايىرعى قازاق قوعامىندا نەكە قيۋعا مولدانى قىزدىڭ اكە- شەشەسى شاقىرعان. نەكەقيار ءراسىمى قالىڭدىقتى اتتاندىرار كۇننىڭ الدىندا «قىز قاشار» نەمەسە «تارتىس» عۇرىپتىق ءداستۇرلى ويىنىنان كەيىن كەشكىسىن جاسالادى. نەكە قيۋ ادەتتە ويىن- ساۋىق ءۇشىن قۇرىلعان «بولىس» ۇيدە، ياعني قىز اكەسى اعايىندارىنىڭ ءبىرىنىڭ ۇيىندە ورىندالعان. نەكە قيىلعاننان كەيىن جاس جۇبايلاردى وتاۋ ۇيگە اپارعان، العاشقى ءتۇندى وتكىزۋ دە قىز اكەسى اۋىلىندا ورىندالعان.

قازاقتار اراسىندا ەرتەدەن كەلە جاتقان نەكەلەسۋدىڭ شارتتارى بولدى. قازاقتىڭ ادەتتىك قۇقىعى، ءداستۇرى بويىنشا جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپايدى. مۇنىڭ ءوزى، بىرىنشىدەن، نەكەگە تۇرۋداعى قان تازالىعىن، تەكتىلىكتى ساقتاۋ قاجەتتىلىگىنەن تۋىنداسا، ەكىنشىدەن، ەكى رۋلى ەلدىڭ ءبىر- بىرىمەن قۇداندالى- جەكجات بولۋى قازاق اراسىنداعى تىنىشتىقتىڭ بۇزىلماي، تاتۋلىقتىڭ ورناۋىنا سەپتىگىن تيگىزگەن.

قىز الىسپايتىن رۋلار اراسىنان نەكەلەسەمىز دەگەندەرگە 72 دەن - 90 عا دەيىن دۇرە سوعىلىپ، بۇكىل حالىق بەتتەرىنە تۇكىرگەن، حالىقتىڭ تەرىس اينالۋى جازانىڭ ەڭ اۋىرى سانالعان. جەتى اتادان اسپاي قىز الۋ «قان ارالاستىرۋشىلىق» دەپ تانىلىپ، ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن، بۇل ۇكىم وتباسىلارى كەشىرىم بەرگەندە دۇرە سوعۋمەن اۋىستىرىلعان. 90 دۇرەنىڭ اۋىرلىعىنان جان تاپسىرۋى دا مۇمكىن بولعان. زاڭسىز نەكەگە كۋا بولعاندارعا 30 دان - 70 كە دەيىن، زاڭسىز نەكەنى قيعان مولدانى لاۋازىمىنان ايىرىپ، 75 تەن - 90 عا دەيىن دۇرە سوققان. قازاقتىڭ ءداستۇرى مەن قۇقىعىندا وگەي شەشەگە، شەشەنىڭ تۋعان سىڭىلىسىنە، اسىراندى قىزعا، كەلىنگە، اتاسىنا، ەنەگە ۇيلەنۋگە بولمايدى. سونداي- اق، ەركەك ايەلىنىڭ كوزى تىرىسىندە بالدىزىنا، قايىنبيكەسىنە، قايناعاسىنىڭ قىزىنا ۇيلەنە المايدى.

ادەتتىك قۇقىقتا نەكەگە تۇرۋ جاسى ەرلەر ءۇشىن 15 جاس، ايەلدەر ءۇشىن 16 جاس دەپ بەلگىلەندى. دەگەنمەن قازاقتار اراسىندا سيرەك بولسا دا 13-تەن وتاۋ تىككەن جاعدايلار كەزدەسكەن جانە قىزدىڭ ەرتە تۇرمىسقا شىعۋىن «تۇزدى كوپ ساقتاما - سۋ بۇزادى، قىزدى كوپ ساقتاما، ءسوز بۇزادى» دەپ تۇسىندىرگەن.

قازاقتار اراسىندا نەكەلەسۋ جاسىنداعى ايىرماشىلىق الەۋمەتتىك جاعدايمەن بايلانىستى بولدى. بايلار ۇلدارىن 12-15, كەدەيلەر كەشىرەك ۇيلەندىرگەن. ن. گرودەكوۆ قازالى ۋەزىندە بايلار اراسىندا بالالارىن 9-12 جاستا ۇيلەندىرگەن جايتتىڭ كەزدەسەتىندىگىن ايتقان (1884 ج. ). بالا كۇنىنەن ايتتىرىپ، 12-15 اراسىندا ۇيلەندىرگەن جايتتاردىڭ ءجيى كەزدەسكەنىن قۇداباي قوستانايەۆ تا ءوز ەڭبەگىنە ارقاۋ ەتكەن (1894 ج. ). 12-13-تە ۇيلەندىرۋ بەلگىلى ءبىر جاعدايعا بايلانىستى تۋىنداعان (جاۋگەرشىلىك زاماندا اتا- انا كوزىمىزدىڭ تىرىسىندە مىندەتىمىزدەن قۇتىلايىق دەپ، وزدەرىنىڭ بولاشاق قۇدالارىنا تابىستاۋى ت. ب. ).

نەكە جاسىنان بۇرىن ۇيلەندىرۋ ەكى بالانى ءبىر وتباسىندا تاربيەلەۋمەن شەكتەلگەن، قىزدى ەنەسى قاسىنا الىپ، وزىنە باۋلىپ تاربيەلەگەن، تەك ەسەيدى دەگەندە عانا ۇلىمەن قوسقان. سويتە تۇرا نەكەلەسۋ جاپپاي ەمەس، سيرەك بولعان جايت، كوبىنە قىزدار 15-17 جاستا تۇرمىس قۇرعان. مولدا ادەتتىك قۇقىققا ساي كامەلەتكە تولعان جاستا نەكەلەرىن قيعان. ەرتەدە قازاق وتباسىندا قىز بالانى بەسىكتە جاتقان كەزىندە- اق ايتتىرىپ قوياتىن جايتتار ءجيى كەزدەسكەن

ادەتتىك قۇقىق بويىنشا نەكە قيۋ اقىسى كەسىمدى ەمەس، كۇيەۋ جىگىتتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا قاراي ءوز ريزاشىلىعىمەن بەرىلگەن. ن. گرودەكوۆتىڭ جازىپ الۋى بويىنشا، تاشكەنت وڭىرىندەگى قازاقتار نەكە قيعانى ءۇشىن يمامعا 40 تيىن، بيگە 2 رۋبل تولەگەن. پەروۆسك ۋەزىنىڭ تورەسى داۋلەت بۋشايەۆتىڭ زەرتتەۋشىلەرگە ايتۋى ىنشا نەكە قيدىرۋعا شاقىرعان وتباسى الەۋمەتتىك جاعدايىنا قاراي، شاما- شارقى جەتكەنىنشە 1 قوي جانە 40 تيىن، كەيبىرى اقشالاي 4 رۋبل 40 تيىن تولەگەن نەمەسە سىيلىقتار بەرگەن. پەروۆسك ۋەزىندە دە نەكە قيۋعا مولدامەن قاتار بي دە شاقىرىلعان. بيگە ەش سىياقى بەرىلمەگەن، ال مولداعا نەكە قيعانى ءۇشىن «ەكى باۋلى شاپان» ، ياعني شاپان نەمەسە قوشقار، ول بولماسا 4 رۋبل اقشا بەرگەن. ال جەسىر ايەلمەن نەكە قيدىرعاندا وسى سىيلىقتىڭ جارتىسى تولەنەدى (1884 ج. ). پ. ە. ماكوۆەتسكييدىڭ جازۋى بويىنشا، مولداعا نەكەقيارعا 40 تيىن تولەيدى، ال اۋىل ءبيى نەكەقيارعا قاتىسپاسا دا «نەكەقيار» ءراسىمىنىڭ اقىسىن العان (1886 ج. ). ر. كارۋتتس ماڭعىستاۋ وڭىرىندە نەكە قيۋ اقىسىن كۇيەۋ جىگىتتەن كۋالەر ارقىلى سۇراعان، نەكە قيۋ اقىسى 5-10 رۋبل بولعان (20 ع. باسى) دەگەندى جازادى.

نەكە قيۋشى مولدا مەن نەكەلەسۋشىلەر اراسىندا كەلىسسوز جۇرگىزۋشىلەر ەسەبىندە «كۋاگەرلەر» جۇرەدى. نەكەقيار كەزدە ەكى ارادا جۇرەتىن ەكى كۋانىڭ (كەي دەرەكتەر دە ءۇش ادام) ، كۇيەۋ مەن قىزدىڭ ىرزالىعىن سۇراعان ۋاقىتتا ايتاتىن سوزدەرىن «نەكە قيار ءسوز» نەمەسە «كۋالىك ءسوز» دەپ ايتادى. بۇل انمەن ايتىلمايدى، بىpaق ولەڭشە ۇيقاسقان، بىp قالىپپەن ايتىلادى:

كۋا، كۋا، كۋادىرمىز،

كۋالىككە جۇرەدىرمىز.

مۇندا حالىق قاسىندا،

تاڭدا حاق الدىنا

اق كۋالىگىن بەرەدۇرمىز، نەمەسە:

كۋا، كۋا، كۋادىرمىز،

كۋالىككە تۇرادىرمىز،

بۇگىن تاڭنىڭ اتقانىنان

پالەنشە مەن تۇگەنشەنىڭ

ءبىرىن- ءبىرى قالاعانىنا كۋادىرمىز، - دەپ قىز اكەسىنەن، كۇيەۋ جىگىتتەن، قالىڭدىقتان كەلىسىم سۇراپ، جاۋابىن مولداعا جەتكىزىپ وتىرادى.

قازاقتار اراسىندا نەكە قيۋ راسىمىندە ايماقتىق ەرەكشەلىكتەر بايقالادى. ف. لازاريەۆسكييدىڭ باقىلاۋى بويىنشا، ورىنبور ولكەسى قازاقتارىندا كۇيەۋ جىگىت شىمىلدىقپەن بولىنگەن، قوناقتار ونى كورە المايتىن كيىز ءۇيدىڭ ءبىر بولىگىندە وتىرادى، قالىڭدىق اكە- شەشەسىمەن بىرگە باسقا ۇيدە ورنالاسادى. مولدا ەكى ەپتى جىگىتتى تاڭداپ الىپ، قالىڭدىقتىڭ اكەسىنە: «قىزىن پالەنشە دەگەن ادامعا بەرۋگە كەلىسە مە؟»، - دەپ سۇراۋعا جىبەرەدى. جىبەرىلگەندەر قايتىپ كەلىپ، ءبارى ەستيتىندەي ەتىپ جاۋاپتى جەتكىزەدى. مولدا وسىنداي سۇراقپەن كۋالەردى قىز اكەسىنە ءۇش رەت جىبەرەدى. ودان كەيىن مولدا كۋالەردى قىز اكەسىنە «قالىڭمالدى تولىق الدى ما، نەكە قيۋعا كەدەرگى جوق پا؟» - دەگەن سۇراقپەن جىبەرەدى. ودان كەيىن كۇيەۋجىگىتتەن «تۇگەنشەمەن شىن نيەتىمەن نەكەگە تۇرعىسى كەلە مە؟ » - دەپ سۇرايدى. سودان كەيىن سول سۇراقپەن قالىڭدىققا جىبەرەدى. قالىڭدىق جىلاپ جاۋاپ بەرمەۋى مۇمكىن، اكە- شەشەسى «اينالايىن، كەلىسە عوي، ءومىر بويى بىزبەن بىرگە تۇرماق جوق قوي» ، - دەپ جۇباتىپ، كەلىسىمىن الىپ بەرەدى. سودان كەيىن بارىپ مولدا كۇيەۋ جىگىت پەن قالىڭدىقتى، جينالعانداردى كيىز ۇيگە كىرگىزىپ، نەكە قيۋعا كىرىسەدى. نەكە سۋىن قۇياتىن ىدىس مولدا الدىنا قويىلىپ، جەرگە ۇشىنا ءبىر جاپىراق ماتا بايلانعان ساداق شانشىلادى. ىدىسقا تازا سۋدى مولدانىڭ ءوزى قۇيىپ، بەتىن ماتامەن جابادى. نەكە قيۋشى جۇبايلارعا اللا تاعالادان باتا سۇراپ بارىپ نەكەقيار دۇعاسىن وقيدى. دۇعا وقىپ بولعان سوڭ ول قالىڭدىقتىڭ جۇزىگىن سۋعا باتىرىپ، وزىنە قايتارىپ بەرەدى. سودان سوڭ كۇيەۋ جىگىتكە قاراپ، ومىرلىك جارىنا قورعان بولۋىنا وسيەتتەر ايتادى. سوڭىندا نەكە سۋىن كۇيەۋجىگىتكە، قالىڭدىققا، قاتىسىپ وتىرعاندارعا ءبولىپ ىشكىزەدى (1855 ج.).

ەرتەدە سىر- ارال وڭىرىندە نەكە ىدىسىنا سۋ قۇيىلىپ، قالىڭدىق ىدىسقا كۇمىس سىرعا نەمەسە ساقينا تاستاپ، ىدىستى اق ورامالمەن جاپقان. كۇيەۋ جىگىت سول ورامالدىڭ شەتىنە اعاش بايلايدى. نەكە قيىلىپ بولعاسىن نەكە ىدىسىنداعى اشەكەيدى قايتا الىپ، ونى نەكەلەرىنىڭ بەلگىسى رەتىندە ساقتايدى. نەكە سۋىن الدىمەن كۇيەۋ، سودان سوڭ قالىڭدىق، ودان قالعاندارىن قاتىسىپ وتىرعان كۋالەر ءىشىپ شىعادى. اق ورامالدى كۋالەر الادى. نەكەسى قيىلعان جاستار ارنايى تىگىلگەن وتاۋ ۇيگە كىرگىزىلىپ، وڭاشا قالدىرىلادى. ن. كالماكوۆ تا وسى راسىمگە كۋا بولعان، نەكە ىدىسىنا ساقينا نەمەسە سىرعانى قالىڭدىقتىڭ ءوزى تاستايدى، سودان سوڭ ىدىستىڭ بەتى ورامالمەن جابىلادى، دۇعا وقىلىپ بىتكەن سوڭ توستاعانداعى زاتتار شىعارىلىپ الىنىپ، كۇيەۋ مەن قالىڭدىق نەكە سۋىنان ۇرتتايدى دەيدى (1910 ج. ). پ. ە. ماكوۆەتسكييدىڭ شىعىس ءوڭىردىڭ باقىلاۋى بويىنشا نەكە قيۋ قالىڭدىقتى اتتاندىرار بۇرىن «وتاۋسالار» ءداستۇرى الدىندا وتىلەدى (1886 ج. ). ماڭعىستاۋ وڭىرىنەن الىنعان مالىمەتكە سۇيەنسەك، نەكە قيۋ راسىمىندە كۋالەردى ءبىرىنشى قالىڭدىققا جىبەرگەن، قالىڭدىق جاۋابىن قۇربىلارى ارقىلى بەرگەن، داۋىستاپ كەلىسىم بەرۋ قالىڭدىققا ۇيات سانالعان. نەكە سۋىن ورامالمەن جاۋىپ قويعان، دۇعا وقىلعان سوڭ مولدانىڭ ءوزى ىشكەن، سوسىن قالىڭدىققا، ودان كەيىن كۇيەۋگە، سودان كەيىن نەكە قيۋ راسىمىنە قاتىسىپ وتىرعاندار جاسى ۇلكەنىنەن باستاپ ءىشىپ شىققان (ر. كارۋتتس، 20-ع. باسى).

ق. قوستانايەۆتىڭ سىر وڭىرىنەن جازىپ الۋى بويىنشا، مولدا نەكە قيۋدى «اۋمين، اللاۋاكبار» دەپ باتا ايتۋدان باستايدى. قالىڭدىق قۇربىلارىمەن شىمىلدىق ارتىندا وتىرادى، ال كۇيەۋ جىگىت ەكى كۋا، وكىلدەرمەن بىرگە كيىز ءۇيدىڭ ورتاسىندا وتىرادى. مولدا كۇيەۋ جىگىتتەن قالىڭدىقتىڭ جانە ونىڭ اكە- شەشەسىنىڭ اتىن ايتىپ (بالەنشە قىزى تۇگەنشەنى) «وزىڭە جۇپ قىلىپ الۋعا كەلىسەسىز بە» دەپ سۇرايدى. كۇيەۋ جىگىت «قابىل قىلدىم، قابىل تۇتتىم» دەپ جاۋاپ بەرەدى. وسى سۇراقتى قالىڭدىققا دا قويىپ، وسىنداي جاۋاپ الادى. ءار سۇراققا جاۋاپ العاننان كەيىن ولار مىندەتتى تۇردە «كۋا جىرىن» ايتىپ وتىرادى. سودان كەيىن مولدا «حۇتبا» دۇعاسىن وقيدى. ىزىنشە سۋ ىشىنە تيىن، ساقينا، جۇزىكتەر سالىنعان اعاش اياق اكەلىنىپ، وعان مولدا دەم سالىپ، «ۇشكىرگەننەن» سوڭ، كۋالار كۇيەۋ جىگىت پەن قالىڭدىققا، ودان كەيىن قاتىسىپ وتىرعاندا ۇسىنادى، ءارقايسىسىنا ءبىر جۇتىمنان سۋ ىشكىزىپ شىعادى (1894 ج.).

ن. جەتپىسبايەۆ تا نەكە قياردا كۇيەۋ جىگىت پەن قالىڭدىقتى شىمىلدىق ءبولىپ تۇرعانىن جازعان. نەكە سۋىن قاتىسۋشىلاردىڭ ءبارى ءىشىپ بولعان سوڭ عانا قالىڭدىق تۇبىندەگى قالعانىن ءىشىپ، ىدىس ىشىندەگى كۇيەۋ جىگىت سالعان ساقينانى الادى (1893 ج. ). ا. الەكتوروۆتىڭ باقىلاۋىنا سۇيەنسەك، نەكە سۋى قۇيىلعان ىدىستى الدىمەن كۇيەۋ جىگىتتىڭ اكەسى مولدا الدىنا قويادى، مولدا بەتىن جاۋىپ، دۇعا وقيدى، قوسىلاتىنداردان ريزاشىلىعىن سۇراعان سوڭ، ولارعا ءۇش رەتتەن سۋ ىشكىزەدى، سودان كەيىن كيىز ۇيدەگىلەردىڭ بارىنە ىشكىزەدى. ەگەر قاتىسۋشىلار كوپ بولىپ، سۋ جەتپەيتىندەي بولسا، ولارعا سۋدى بۇركىپ شىعادى. كەيبىر مولدالار كۇيەۋ جىگىت پەن قالىڭدىق مىنەتىن اتتارىنان الىنعان ءبىر ۋىس قىل بايلانعان ساداقتى سالادى، ال كەيبىرى سۋعا دۇعا جازىلعان قاعازدى سالادى (1888 ج. ).

قازاقى داستۇردە نەكەلەسۋشىلەردىڭ ەكەۋى دە ۇيالىپ، ادەپتىلىك ساقتاپ، كەلىسىمىن داۋىستاپ ايتپايدى، ءتىپتى كەلىسىمىن يشاراتپەن ۇندەمەي جەتكىزگەن. جاستاردىڭ ۇيالاتىنىن بىلەتىن كۋالەر باتىل تۇردە «ول كەلىستى» دەيدى مولداعا. قىزىن ۇزاتىپ، نەكەسىن قيۋعا ءساتتى كۇن دەپ تامىزدىڭ سوڭىنان قىستاۋعا كوشەتىن ۋاقىت ارالىعىنداعى سارسەنبى مەن بەيسەنبى كۇندەرى ەسەپتەلگەن. بۇل كەزدە مال كۇيلى بولعان. بىزگە كەلىپ جەتكەن دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، جاز ۋاقىتىندا ۇزاتۋ تويى سيرەك بولعان، جاز جايلاۋدا ورمەك قۇرىپ، كىلەم، شي، الاشا توقىلىپ، جاساۋ ازىرلەگەن.

نەكە دۇعاسىنىڭ ءمانى «ەكى جاستى باقىتتى قىلا گور» دەگەن تىلەك. نەكە قيۋداعى باستى عۇرىپ، نەكە وداعىن «نەكە سۋىن» ىشكىزۋ ارقىلى بەكىتۋ. قازاقتار نەكە سۋىنا ادەتتە ازداپ تۇز، قانت قوسقان ەكەن. سۋ - ەكى جاستىڭ پاكتىگىنە، تۇز - ەكى جاستىڭ ءبىرى كەلەشەكتە وپاسىزدىق ەتىپ، نەكەنى بۇزسا، ءدام اتۋىنا، قانت - ەكەۋىنىڭ تاتۋ- ءتاتتى ءومىر سۇرۋىنە دەپ ىرىمدالعان، ال ساقينا نەكە ەسكەرتكىشى، نەكەنى ماڭگىلىك ەسكە ءتۇسىرىپ تۇراتىن بەلگى رەتىندە سانالعان. كۇيەۋ مەن قالىڭدىق ىدىستىڭ ءبىر جەرىنەن ءىشۋ كەرەك. بۇل ولاردىڭ ەندىگى جەردە بىرگە بولاتىندىقتارىن بىلدىرەدى. قازاقتاردىڭ نەكە قيۋىنداعى ماڭىزدى ءمانى بار عۇرىپ جەرگە «ساداق شانشۋ»، نەكە سۋىنا «ساداق باتىرۋ» نەكە سەرتىنىڭ بەرىك بولۋىن مەڭزەيدى. ال ساداققا قىل بايلاۋ، ەكى جاستىڭ اراسىنان سۋ وتسە دە، قىل وتپەسىن، نەكە سۋىنا اق ورامال جابۋ نەكەلىك جولدارى اق، پاك بولسىن دەگەن سەنىممەن جاسالادى.

نەكەقيار دۇعادان سوڭ مولدا كۇيەۋگە قاراپ، جۇبايلىق ومىردە كەلىسىم ايەلىنە قامقور بولۋعا وسيەت ايتادى. نەكەقيار اياقتالعان سوڭ قىز اتا- اناسى كۇيەۋ جىگىتكە «قۇلىڭىزعا ءبىر سۇيەك بەردىك، مۇنى جاقسىلاپ كۇتىپ باعىڭىز، ازار بەرىپ، ۇرما، بيماز جامان سويلەمەڭىز» - دەيدى، قىزدارىنا «بالام، جامان بولما، اتاڭا نالەت كەلتىرەرسىڭ» - دەپ، اقىل- كەڭەس بەرگەن. نەكەسى قيىلعان سوڭ قالىڭدىقتى جەڭگەلەرى تىگىلگەن وتاۋ ۇيگە الىپ بارادى. وسىلايشا ەجەلگى داستۇردە نەكە قيۋ دا، العاشقى ءتۇن دە قىز اكەسىنىڭ اۋىلىندا وتكەن. ەرتەڭىنە قالىڭدىق شەشەسى جانە كۇيەۋ جاقتان كەلۋشىلەرمەن بىرگە كۇيەۋ اۋىلىنا اتتانعان.

ەرتەدە ءداستۇرلى قازاق اۋىلىندا بيلەر مولدامەن قاتار نەكە قيۋعا قاتىسسا، كەيىن بيلەردىڭ بۇل قۇزىرىنا شەكتەۋ قويىلعان. بۇل قازاق جەرىندەگى رەسەي پاتشالىعى بيلىگىنىڭ  ⅩⅨ عاسىردىڭ اياعىندا بيلەر لاۋازىمىن شەكتەۋىمەن بايلانىستى. ءا. بوكەيحانوۆ «قازاق» گازەتىنىڭ 1914 -جىلعى №50 سانىندا جاريالانعان «تاعى دا ءھام بيلىك تۋرالى» اتتى ماقالاسىندا  ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا ورىس بيلىگى كەي اۋىلدا مولدانىڭ دا نەكە قيۋىن شەكتەپ، بۇل قىزمەتتى اۋىلناي اتقارىپ جۇرگەنىن جازعان.

شاريعات ەر ادامعا ءتورت ايەلمەن نەكەلەسۋگە رۇقسات ەتەدى. ايەلىنىڭ ءبىرى ولسە، بەسىنشى، التىنشى رەت ايەل الۋىنا بولادى. بۇل جونىندە قۇران كارىم: «...وزدەرىڭە ۇناعان ايەلدەردەن ەكەۋىن، ۇشەۋىن، ءتىپتى تورتەۋىن الساڭدار دا ايىپ ەمەس. جالپى ايەلدەردى تەڭ ۇستاي المايتىنداي بولساڭدار، ەڭ جاقسىسى - بىرەۋمەن عانا قالۋ، ءتىپتى كۇڭدەرىڭمەن كۇن كورسەڭدەر دە بولادى. ءبىر ايەلمەن قاناعاتتانۋ - قياناتتان اۋلاق بولۋدىڭ ەڭ تۋرا جولى»، - دەگەن («نيسا»، 3).

قازاقتار اراسىندا حان، باي، بەكتەردىڭ شاريعات قاعيداسىنا باعىنباي 9 ودان دا كوپ ايەل العاندارى كەزدەسەدى. مىسالى، ابىلاي حاننىڭ 16 ايەلىنەن 30 ۇلى، نۇرالى حاننىڭ 16 ايەلىنەن (كەي دەرەكتە 17) 32 ۇلى، 34 نەمەسە 35 قىزى بولعان دەسەدى. جاۋگەرشىلىك زاماندا قۇلدىققا تۇسكەندەر اراسىنان دا ايەلدىككە العان. قالماق- جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە ەلىن شاۋىپ، قالماقتان قىز العاندار بولدى. قازاقتاردا كوپ ايەل العان جاعدايدا ءبىرىنشى ايەلى بايبىشە، ال قالعان ايەلدەرى توقال اتاندى، ولار رەتىنە قاراي ۇلكەن توقال، ورتانشى توقال، كىشى توقال، جاس توقال، ەڭ كىشىسى اققولتىق دەپ اتالعان. توقالداردىڭ ۇلەسى نەگىزىنەن كۇيەۋى مەن بايبىشەسىنە بايلانىستى بولعان. قىزدارىنىڭ قامىن ويلاعان اكە مەن شەشە ءبىرىنشى ايەلدىڭ كوزى تىرىسىندە قىزدارىن ەكىنشى، ءۇشىنشى ايەلدىككە بەرگىسى كەلمەگەن. ايەل ۇستىنە باراتىن قىزدىڭ قالىڭمالى دا الدىڭعى ايەلدىڭ قالىڭ مالىنان كوپ بولعان. قازاقتاردا كوپ ايەل الۋ كوبىنە شاماسى كەلگەندىكتەن باي وتباسىندا كەزدەسكەن. ءار ايەلدىڭ ءوز كيىز ءۇيى، وتاۋى بولعان. قازاقتاردا كوپ ايەل الۋ يسلامعا دەيىنگى مادەنيەتتە كەڭىنەن تارالعان ءداستۇر بولعان.

شاريعاتتا ايەل ەرىنىڭ رۇقساتىنسىز ەشقانداي كەلىسىم جاساي المايدى. شاريعات بويىنشا ەگەر ەر ادامنىڭ ءبىر ايەلى بولسا، وندا ءتورت ءتۇننىڭ ءبىرىن ونىمەن بىرگە وتكىزۋگە مىندەتتى. ال ءتورت ايەلى بولسا، ارقايسىسىمەن ءبىر ءتۇندى وتكىزەدى. ءبىر ايەلگە ءتيىستى ءتۇنى ەرىنىڭ باسقا ايەلگە كەتۋىنە قۇقى جوق. ەرلى- زايىپتىلار وزدەرىنىڭ جۇبايلىق مىندەتتەرىن ورىنداماعاندا، ياعني ايەلى ەرىنىڭ ايتقانىن ىستەمەي، ءۇي شارۋاسىنداعى ءتيىستى مىندەتتەرىن اتقارماسا، وندا ەرى ايەلىنە بەلگىلەنگەن كۇنى كەلمەي، بولەك جاتۋىنا بولادى. ايەلدى ۇرىپ- سوعۋعا شاريعات رۇقسات ەتپەيدى. ەرى ءوزىنىڭ مىندەتتەمەلەرىن ورىنداماعان جاعدايدا، ايەلى ونىڭ ورىندالۋىن تالاپ ەتۋىنە قۇقىلى. ەرى مەن ايەلى كەلىسە الماعان جاعدايدا اعايىندارى ارالاسىپ، تاتۋلاستىرۋعا تىرىسادى. يمام اعزام قاعيداسى بويىنشا، ەرلى- زايىپتىلاردىڭ تالاس- تارتىسىن ايەلى مەن ەرى تاراپىنان ەكى ادام تالقىلايدى. ودان ەش ناتيجە شىقپاسا، سوت (قازى) ريدجا نەمەسە حالا جولىمەن اجىراتۋعا كىرىسەدى. شاريعات زاڭىندا ەرى اجىراسۋ ءۇشىن «تالاق» دەپ ءۇش رەت ايتادى. كۇران كارىمدە: «تالاق ەتىلگەن ايەل ءوز ەركىمەن ءۇش ەتەككىر مەرزىمىنە دەيىن ەرىن كۇتەدى. ەگەر ولار اللاعا، قيامەت كۇنىنە سەنەتىن بولسا، وندا قۇرساقتارىنداعى قۇداي جاراتقان نارسەنى (جۇكتىلىگىن) جاسىرماۋى كەرەك. الدا- جالدا ەرلەرىمەن جاراسىپ قالعانداي بولسا، وندا ەرلەرى ولاردى قايتا الۋىنا بولادى، سونىمەن بىرگە، ەرلەرىنىڭ كەلىسىمى بويىنشا مۇنداي قادامدى ايەلدەر دە جاساۋعا حاقىلى» («باقارا»، 228)؛ «ەكى رەتكى تالاقتا قايتا تابىسۋعا بولادى. ودان ءارى سالت بويىنشا نە جاقسى ۇستاۋ نەمەسە تىپ- تىنىش اجىراسىپ تىنۋ كەرەك. ەگەر ەكەۋى اللانىڭ بىرگە تۇرۋ شارتىن ورىنداي المايتىندارىنا كوزدەرى جەتسە، وندا ايەلگە تولەگەن مال- مۇلكىن قايتارىپ الۋعا ەركەكتىڭ حاقىسى جوق» («باقارا»، 229)؛ «ەرى ايەلىن ءۇشىنشى رەت تالاق ەتسە، وندا ايەل باسقا بىرەۋگە ءتيىپ شىقپايىنشا قايتا قوسىلۋىنا رۇقسات ەتىلمەيدى. الدا- جالدا، ايەلدى ەكىنشى تيگەن ەرى تالاق ەتسە، اللانىڭ شارتى بويىنشا بىرگە تۇرۋعا (اۋەلگى) ەرىمەن ەكەۋى دە بەل بايلاسا، وندا قايتا قوسىلۋلارىنا بولادى» («باقارا»، 230) - دەلىنگەن.

قازاقتىڭ ادەتتىك قۇقىعى بويىنشا ەرلى- زايىپتىلار اراسىندا كيكىلجىڭ ۋشىققان جاعدايدا اۋىل اقساقالدارى ارالاسىپ، تالقىعا سالىپ، وتباسىن اجىراتپاۋ جاعىن كوزدەپ، تاتۋلاستىرعان. قازاقتار اراسىندا اجىراسۋ وتە سيرەك جانە اجىراسۋ پروتسەسى وتە كۇردەلى بولعان. ءداستۇرلى قۇقىقتىق سانادا قازاقتار نەكەنىڭ ورىنسىز بۇزىلۋىنا، جەتىم- جەسىردىڭ كوبەيۋىنە جول بەرمەگەن. قازاقتىڭ ادەتتىك قۇقىعىندا نەكە كەلەسىدەي جاعدايلاردا عانا بۇزىلاتىندىعى كورسەتىلگەن: كۇيەۋ جىگىت العاشقى تۇندە قىزدىڭ ابىرويىن بۇرىن باسقا جىگىتتىڭ توككەنىنە كوزى جەتكەننەن كەيىن بولعان، مۇنداي جاعدايدا كۇيەۋ قىز جەڭگەلەرىنە حابار بەرىپ، قىز اكەسىنە بارىپ، قالىڭدىقتان باس تارتاتىنىن ايتادى؛ ەركەكتىڭ قابىلەتسىزدىگى دالەلدەنگەن جاعدايدا؛ جەتى جىلداي ۋاقىت كۇيەۋى حابار- وشارسىز كەتكەن جاعدايدا. سوڭعى ەكى جاعداي ورىن العاندا دا ايەل سول اۋلەتتىڭ ەركەگىنە كۇيەۋگە شىققان. العاشقى جاعداي «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيىم» قاعيداسىن ۇستانعان قازاق حالقىندا بولماعان، قىز بالالار شەشەسى مەن جەڭگەلەرىنەن اجىراماعان.

شاريعاتتا ەرى ولگەن ايەل ءتورت اي، ون كۇن يددا مەرزىمىن ساقتايدى، وسى مەرزىم وتكەن سوڭ باسقا بىرەۋمەن نەكەلەسۋىنە رۇقسات ەتىلەدى. قۇران كارىمدە: «ارالارىڭدا بىرەۋ- مىرەۋ قايتىس بولىپ، ولاردىڭ جەسىرلەرى قالسا، ول ايەل (ادەت بويىنشا) ءتورت اي، ون كۇن ازا تۇتۋى كەرەك. مەرزىمى تولعاننان كەيىن ادەپتەن اسپاي، ءوز قامىن ويلاي باستاسا (بوي تۇزەي باستاسا)، ونىڭ جاۋاپكەرشىلىگى سەندەرگە جۇكتەلمەيدى. ەگەر ول ايەل ەرىنەن ەكىقابات كۇيىندە قالسا، وندا بالاسىن تاپقانعا دەيىن توسادى»، - دەلىنگەن («باقارا» سۇرەسى، 234 -ايات).

قازاقتاردا ەرى ولگەن جەسىر ايەل ءبىر جىلعا دەيىن (ياعني ەرىنىڭ اسىن بەرگەنشە) قارا جامىلىپ، ازا تۇتادى، جىلىن بەرگەن سوڭ امەڭگەرلىك ماسەلەسى قارالعان. ەگەر جەسىر امەڭگەرىنە قوسىلمايمىن دەسە، ونى قيناۋعا ادەتتىك قۇقىق جول بەرمەيدى. ەگەر ايەل امەڭگەرلىكتەن باس تارتىپ، باسقا رۋدىڭ ەرىنە كۇيەۋگە كەتكەن جاعدايدا، بالالارى، جاساۋى بۇرىنعى كۇيەۋى جاقتا قالعان. قازاق عۇرپىندا جەسىر ايەلدىڭ «ەردەن كەتسە دە، ەلدەن كەتپەۋىنە» ، جەتىمىن تەنتىرەتپەۋگە ەرەكشە كوڭىل بولىنگەن. دەگەنمەن جەسىردىڭ قوسىلمايمىن دەۋى دە سيرەك كەزدەسكەن، جەسىر ايەلدەر امەڭگەرلىككە دايىن بولعان.

«قىز جىبەك» جىرىنىڭ ءبىر نۇسقاسىندا قىز جىبەكتى تولەگەن ولگەننەن سوڭ قالماقتىڭ حانى، باتىرى قورەن ايتتىرادى. قورەنگە قوسىلعىسى كەلمەگەن قىز جىبەك:

اۋەلى باس قوسقانىم جاعالبايلى،

جىلقىسىن كوپتىگىنەن باعا المايدى،

تولەگەننىڭ ولگەنى راس بولسا،

جەسىرىن ىزدەپ كەلىپ نەگە المايدى، - دەپ جاعالبايلى جاقتان ءبىر قاينىسىنىڭ جەسىرىن داۋلاپ كەلۋىن كۇتەدى. وسىلايشا، سانسىزبايعا قوسىلىپ، بالالى- شاعالى بولادى.

ادەتتىك قۇقىق بويىنشا نەكە قيۋدىڭ، شاريعات بويىنشا نەكە قيۋدان ايىرماشىلىقتارى بار. ادەتتىك قۇقىقتا نەكەگە تۇرار الدىندا كۇيەۋدىڭ قالىڭدىق تاڭداۋ، كەلىسىم سۇراۋ قاعيدالارى بەرىك ساقتالادى. قالىڭدىققا اقىل- ەسى ءبۇتىن، ابىرويى وزىندە، مۇسىلمان، ومىرگە ۇرپاق اكەلۋگە قابىلەتتى جار تاڭدالادى. يسلام ءدىنى ورناعان كەي ەلدەردە بۇل مىندەتتەردى تۋىسقاندارى انىقتاپ الادى، كۇيەۋ قالىڭدىعىن كورمەۋى دە مۇمكىن.

شاريعات بويىنشا ەر ادام ايەلىنە نەكەلەسۋ كەزىندە ءمايىر/ماھىر (جاساۋ، سىيلىق) اتايدى. جاساۋدىڭ مولشەرى، ونىڭ باعاسى جايىندا ەكى جاق ءوزارا كەلىسەدى، جاساۋىن العانعا دەيىن ايەل ەرىن قوينىنا كىرگىزبەۋگە دە ەرىكتى. ال، قازاقتىڭ ادەت- عۇرپىندا جاساۋدى قىزدىڭ اتا- اناسى، ياعني توركىن جاعى بەرەدى، قىز ءتىپتى 9-10 جاسىنان- اق كەستە تىگىپ، ءوزىنىڭ جاساۋىن دايىنداۋعا كومەك بەرگەن. قازاقتار اراسىندا نەكە قيۋ كەزىندە مولدا كۇيەۋ جىگىتتەن قانداي ءماھىر اتايتىنىن سۇراماعان، سەبەبى قازاق داستۇرىندە كۇيەۋ جاق قۇدا تۇسكەندە قالىڭ مال كولەمىنە كەلىسكەن، قالىڭ مال قىزدىڭ جاساۋىنا جۇمسالعان. سوندىقتان دا مولدا قىز اكەسىنەن «قالىڭ مالى تولىق بەرىلدى مە، نەكە قيۋعا ەش كەدەرگى جوق پا» دەپ سۇراعان.

نەكە قيۋ ءداستۇرى قازاق قوعامىندا كەڭەس ۇكىمەتى بيلىك قۇرعانعا دەيىن بەرىك ساقتالدى، كەڭەستىك بيلىك يسلامشا نەكە قيدىرۋعا قارسى بولعانىمەن، ءىشىنارا سىر- ارال وڭىرىندە جاسىرىن جالعاسىپ كەلگەن. كەڭەستىك داۋىردە الىپ قاشىپ ۇيلەنۋ ورىن العاندىقتان نەكە قيۋ جىگىت ۇيىندە ورىندالعان. مولدانى ۇيگە وڭاشا شاقىرعان. مولدا نەكە قيعاندا ەكەۋىنەن دە «ىرزاسىڭ با»، - دەپ سۇراپ، كەلىسىمدەرىن قاعازعا جازدىرىپ العان. سودان كەيىن نەكە سۋىن ىشكىزگەن. مولداعا نەكە قيعانى ءۇشىن اتا- انا شاما- شارقىنا قاراي سىي- سياپات كورسەتكەن، بار بولسا 1 قوي بەرگەن نە بولماسا شاپان، كويلەك، تاقيا سالىپ تۇيىنشەك دايىنداعان.

قازىرگى كەزەڭدە زاڭدى نەكەنى يسلام جولىمەن، ياعني نەكە قيۋ ارقىلى بەكىتۋ داستۇرلەرى قايتا جاڭعىرىپ، بۇل ءراسىم مەشىتتە ورىندالۋدا. بايىرعى ءداستۇر بويىنشا قىزىن كۇندىز ۇزاتىپ، قىز اكەسى مەشىتكە ەرىپ بارىپ، نەكەسىن قيدىرىپ جولعا شىعارىپ سالىپ جۇرگەن وتباسىلار قازىرگى تاڭدا ەل اراسىندا سيرەك بولسا دا بارىنا كۋا بولعان ەدىك.

قازاق حالقىنىڭ نەكە قيۋ راسىمىندەگى ۇلتتىق، ەتنيكالىق ەرەكشەلىكتەر ادەتتىك قۇقىقتىق نورمالاردىڭ نەكە- وتباسىلىق تالاپتارىنان، نەكەلەسۋ جاسىنان، نەكە قيۋ شارتتارىنان كورىندى. نەكە قيۋ ءراسىمىنىڭ اتقارىلۋىنىڭ قازاق جەرىنىڭ ءار وڭىرىندە ورىن العان ايماقتىق ەرەكشەلىكتەرىنىڭ بولۋىمەن قاتار، بارلىق وڭىرگە ورتاق قازاقى عۇرىپتار دا بولدى. قازاق حالقىنىڭ نەكە قيۋ ءداستۇرىنىڭ كەيبىر شارتتارى ⅩⅩ عاسىردىڭ باس كەزىنەن باستاپ وزگەرگەن، مىسالى، نەكە قيۋ ءراسىمىنىڭ قىز اۋىلىندا ءوتۋى، نەكە قيۋ راسىمىندە «كۋالەر جىرىنىڭ» ايتىلۋى قولدانىستان شىعىپ قالدى. قازاقتارداعى نەكە قيۋداعى عۇرىپتىق راسىمدەر جۇيەسى نانىم- سەنىمدەر جۇيەسىمەن استاسىپ جاتتى.

نەكە قيۋ ەرلى- زايىپتىلاردىڭ وداعىنا ىزگىلىك، تۇراقتىلىق، بەرىكتىك، تاتۋلىقتى ورناتۋعا مىندەتتەيتىن، ولاردىڭ وتباسىنداعى قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىن بەلگىلەيتىن، ومىرگە ۇرپاق اكەلىپ، بالالارىن مەيىرىمدىلىكپەن تاربيەلەۋگە باعىتتايتىن ىزگى شارا.

تاتتىگۇل كارتايەۆا، ءال-فارابي اتىنداعى قاز ۇ ۋ، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

«تۇركىستان گازەتى»