عارىشتاعى قىمىز
راس، عارىش - ادامزات بالاسى ءۇشىن تىلسىم دۇنيە. ويتكەنى، ونى باعىندىرۋدىڭ ءبىز بىلە بەرمەيتىن ءوز زاڭدىلىقتارى، جۇمباعى بار. ماسەلەن، عارىشتا ۇشىپ جۇرگەن كەزەڭدەگى سالماقسىزدىق جاعدايىنداعى تاماقتانۋدىڭ وزىندىك قىر- سىرى، قۇپياسىن الايىق. جالپى الەمدە كوك جۇزىنە لايىقتالعان تاماقتانۋ ماسەلەسى جولعا قويىلعان. ال ءبىراق قازاق عارىشكەرلەرى ءۇشىن ارنايى جاسالعان ۇلتتىق اس ءمازىرىنىڭ ءجونى دە، ءمانى دە وزگەشە. اسىرەسە، عارىش ەپوپەياسى قىزىپ تۇرعان تۇستا قازاق تاعامتانۋ اكادەمياسىنىڭ ارناپ سايكەستەندىرىلگەن قۇرامى كۇردەلى، قاۋىپسىز تاماق جاساپ شىعارۋى - وتاندىق عىلىمىمىزدىڭ جەتىستىگى، ۇلتتىڭ ماقتانىشى. قىرىق جىلدان استام تاريحى بار قازاق تاعامتانۋ اكادەمياسىن باسقارىپ، بۇگىندە وتاندىق عىلىم - نۋتريتسيولوگيانى قالىپتاستىرۋمەن بىرگە، ونى حالىقارالىق دەڭگەيگە كوتەرۋگە وزىندىك ۇلەس قوسىپ وتىرعان اتالمىش مەكەمەنىڭ پرەزيدەنتى تورەگەلدى شارمانوۆقا جولىعىپ، بۇگىندە كوكتى ءتىلىپ عارىشتا جۇرگەن عارىشكەرلەرگە ارنالعان قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارى جايلى سۇراعان ەدىك.
- تورەگەلدى اعا، ءسىز باسقارىپ وتىرعان اكادەميا عالىمدارى بۇعان دەيىن عارىشقا ۇشقان جەرلەستەرىمىز توقتار اۋباكىروۆ پەن تالعات مۇسابايەۆقا دا داستارقان ءمازىرىن جاساعان ەدى عوي...
- ءيا، كەڭەس وداعى كەزىندە ءبىزدىڭ اكادەميا رەسەيدەگى مەديتسينالىق- بيولوگيالىق قۇپيا زەرتتەۋلەر جۇرگىزەتىن ينستيتۋتپەن بىرلەسىپ، عارىشكەرلەرگە اسەر ەتەتىن ەكسپەريمەنتتى جاعدايدىڭ ءبىرى - گيپوكينەزيانىڭ مودەلىن جاساعانبىز. ونى جاندىك، جانۋارلاردا تاجىريبە رەتىندە قولدانىپ، سونىڭ نەگىزىندە قارقىندى تۇردە زەرتتەپ، دامىتۋدىڭ ناتيجەسىندە اكادەميانى سول جوباعا كىرگىزگەن بولاتىن. ارينە، عارىشكەرلەرگە داستارقان ءمازىرىن دايىنداۋ وتە ماڭىزدى، ءارى وتە جاۋاپتى جۇمىس. ويتكەنى، ولاردىڭ ىشكەن تاماعى دەنساۋلىققا تىكەلەي بايلانىستى، ءارى ۇلكەن ءرول اتقارادى. بىزدەر ەڭ العاش عارىشقا اتتانعان توقتار اۋباكىروۆكە دە، ودان كەيىنگى ساپار جاساعان تالعات مۇسابايەۆقا دا ءوز تاماعىمىزدى ازىرلەگەنبىز. ەكەۋى دە عارىشقا ۇشار الدىندا ەكسپەديتسيا مۇشەلەرىمەن كەلىپ، ءبىزدىڭ باتامىزدى العان. ولار بولسا تاعامدارىمىزعا جوعارى باعا بەرىپ، كوكتەن دە، جەرگە ورالعان سوڭ دا بىزگە سالەمىن جولداپ، ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ وتىردى.
- ايتىڭىزشى، سىزدەردىڭ دايىنداعان تاماقتارىڭىزدى تەك قازاق عارىشكەرلەرى عانا پايدالاندى ما؟
- جوق. عارىش كەمەسىندە بىرگە ۇشقان ارىپتەستەرى دە پايدالانىپ، ولارعا دا ۇناپ، جاقسى باعالارىن بەردى.
- ال بۇل جولعى ايدىنعا دايىندالعان تاماقتارىڭىزدىڭ قانداي دا ءبىر وزگەشەلىكتەرى بار ما؟
- بولعاندا قانداي! ويتكەنى، عارىشتىق جاعدايدا جان- جاقتان تۇسەتىن زياندى ارەكەتتەر ادام اعزاسىنا وتە قاۋىپتى. اسىرەسە، جۇرەككە قاتتى اسەر ەتەدى. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، ءبىزدىڭ مەكەمەنىڭ عارىشكەرلەرگە داستارقان ءمازىرىن دايىنداۋمەن اينالىسقانىنا ون بەس جىلداي ۋاقىت بولدى. ءبىراق بۇل جولى نەگىزىنەن قازاق ءۇشىن قاسيەتتى مال - جىلقىنىڭ ەتىنەن، سۇتىنەن جاسالعان ەرەكشە پايدالى تاعامداردى ۇسىندىق. ولاي دەيتىنىم، بيە ءسۇتى استى جەڭىل قورىتادى. ال بارشاعا ايان، دۇنيەجۇزىندە تاماق نەگىزىنەن سيىردىڭ ەتى مەن سۇتىنەن جاسالادى. سيىر مايىنىڭ قۇرامىنداعى قانىققان ماي قىشقىلى - وندىرىستىك جولمەن دايىندالاتىن ترانسيزومەرلەر وتە قاۋىپتى، قاننىڭ قۇرامىن تەز وزگەرتىپ جىبەرەتىن ۋلى زات. اسىرەسە، سيىردىڭ سۇتىندە كوپ مولشەردە كەزدەسەدى. ول دەنساۋلىققا زياندى. ال بيە سۇتىندەگى ماي قانىقپاعان. ترانسيزومەر جوق. ول قازىرگى زاماندا ادام دەنساۋلىعىنا وتە ەرەكشە پايدالى قاسيەت. جالپى العاندا، بيە ءسۇتىنىڭ قاسيەتى مەن قۇرامى وسى ۋاقىتقا دەيىن ءوزىنىڭ لايىقتى باعاسىن الماي كەلەدى. بۇگىنگە دەيىن بيە ءسۇتى تەك قىمىز، ساۋمال رەتىندە پايدالانىلۋدا. ونىڭ قۇرامى كوپتەگەن سيرەك كەزدەسەتىن حيميالىق ەلەمەنتتەرگە، دارۋمەندەرگە، مينەرالدىق زاتتەكتەر مەن فەرمەنتتەرگە باي جانە ولاردىڭ ايرىقشا فيزيولوگيالىق بىرىگۋىمەن بەرىلگەن. پايدالى ەلەمەنتتەردىڭ وسىنداي ەرەكشە بىرىگۋى تابيعاتتا باسقا جانۋارلاردىڭ سۇتىندە كەزدەسپەيتىن، تەك بيە سۇتىنە عانا ءتان قۇبىلىس.
جۋىرداعى وتكىزىلگەن زەرتتەۋلەرگە ساي بيە سۇتىندە انىقتالعان برومنىڭ مولشەرى ونى ۇيقىسىزدىق، دەپرەسسيا سەكىلدى جۇيكە جۇيەسى اۋرۋلارىن كەشەندى ەمدەۋ قۇرامىندا ءتيىمدى قولدانۋعا بولاتىندىعىن دالەلدەيدى. سونداي- اق، بۇگىنگى تاڭدا ارنايى عىلىمي- زەرتتەۋ جوباسىنىڭ شەڭبەرىندە بيە ءسۇتى مەن قىمىزدىڭ نەگىزىندە گەروپروتەكتورلاردىڭ - قارتايۋ ۇردىستەرىن تەجەيتىن جانە ءومىر جاس ۇزاقتىعىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان قۇرالداردى عىلىمي نەگىزدە ازىرلەپ، ۇسىندىق. بيە ءسۇتىنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى، ول قايناتۋعا كەلمەيدى، وعان ستەريليزاتسيا، پاستەريليزاتسيا جاساۋعا بولمايدى. ال باسقا جانۋارلاردىڭ سۇتتەرىن، مىسالى، سيىر، ەشكى، قوي سۇتتەرىن مىندەتتى تۇردە قايناتۋ، پاستەريليزاتسيالاۋ قاجەت. مەن ايتار ەدىم، بيە سۇتىندە كەرەمەت گامما لينولەن دەگەن قىشقىل بار. بۇل كەرەمەت دۇنيە، ونىڭ قۇرامى «ومەگا-6-دان» تۇرادى. ول اتەروسكلەروزعا، باكتەريالار مەن ۆيرۋستارعا قارسى ارەكەت ەتۋىنە بايلانىستى جۇقپالى اۋرۋلاردان قورعايدى، اعزا ءۇشىن يممۋنيتەتتى ارتتىراتىن قورعانىستىق قاسيەتتەرى باسىم. اسىرەسە، عارىشكەرلەردىڭ بۋىندارى مەن سۇيەكتەرىنىڭ قۇرامى بۇزىلعىش كەلەدى. سونى ساقتاپ، نىعايتۋدا ۇلكەن ماڭىزى زور. مىنە، بىزدەر وسىنداي قۇنارلى دا قاسيەتتى بيە سۇتىنەن عارىشقا ارنالعان تۇڭعىش رەت تاعام تۇرلەرىن جاسادىق. مۇنى قازىرگى تىلمەن يننوۆاتسيا دەسەك تە بولادى. ويتكەنى، بيە سۇتىنەن تاعام ازىرلەۋدى ەشكىم ويلاماعان. ءالى ەشبىر ەلدە ءوندىرىلىپ ۇلگەرگەن جوق. ماسەلەن، بيەنىڭ سۇتىنەن دارۋمەنگە باي بالالار كوپ پايدالاناتىن تاعامداردىڭ قۇنارلى ون بەس ءتۇرىن: بالمۇزداق، تورت، پەچەنە، قۇرت، ىرىمشىك، يوگۋرت، ت. ب. شوكولادقا دەيىن جاسادىق. ءبىراق ولارعا تورت، پەچەنە دەپ اتاماي، نەگىزىنەن جىلقىعا قاتىستى قازاقشا اتاۋ بەردىك. ماسەلەن، تەك قانا بيە سۇتىنەن بالالار تاعامدارىن شىعاراتىن زاۋىتتى «قۇلىنشاق» ، ال جالپى ونىمدەردى ءوندىرىپ، حالىققا تاراتاتىن ورتالىقتى «تايبۋرىل» دەپ اتادىق. وسى تاعامداردىڭ بىرنەشە ءتۇرى ءبىرىنشى بولىپ عارىشقا كەتتى. جالپى، حالىقارالىق عارىش ستانساسىندا سونشالىقتى تاماق ءمازىرى كوپ بولا قويماس. سوندىقتان دا بىزدەر ۇسىنعان قازاقستاندىق «داستارقان» تاماق كەشەنى بۇكىل ەلىمىزگە ماقتانىش سەزىمىن تۋعىزادى دەپ ويلايمىن.
- ەندى مىنانى ايتىڭىزشى، قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارىنىڭ عارىشتاعى ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى قالاي بولادى ەكەن؟ سۇرانىس بولادى دەپ ويلايسىز با؟
- بۇگىندە اكادەميا عارىشكەرلەردىڭ ءومىرىن ساقتاپ، قاۋىپسىز ەتۋدە ءۇش جىلعا ارنالعان «داستارقان» دەگەن جاڭا جوبا الدىق. بۇل جاساپ جاتقان ءىسىمىز ءارى قاراي جالعاسادى دەگەن ءسوز. ال سۇرانىستى ءبىز ەشقانداي بولجاي المايمىز. ءبىر قۋانارلىعى، قازاق عارىشكەرلەرىمەن ەكيپاجدا بىرگە ۇشقان ارىپتەستەر ءبىزدىڭ ۇسىنعان تاماعىمىزعا وتە قاتتى قىزىعۋشىلىق بىلدىرگەن.
- عارىشقا كەتكەن بۇل تاماقتار قايدا دايىندالادى؟
- ماسكەۋدە. ءبىز تەك كومپوزيتسياسىن ۇسىنامىز. باسقاسىن سولار دايىندايدى، ولاردىڭ مۇمكىنشىلىگى بار عوي. ياعني، دايىنداۋ ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىز ارقىلى جۇرەدى، باقىلاۋ جاسالىنادى. ويتكەنى، يەسى ءبىزبىز. ول پاتەنتپەن قورعالعان. ال تاماقتاردىڭ زيانى جوق، پايداسى قانشالىقتى ەكەنى مەديتسينالىق تەكسەرىستەن كەيىن بەلگىلى بولادى.
- تورەگەلدى اعا، ايدىن باۋىرىمىز: «عارىش ستانساسىندا ەكيپاج مۇشەلەرى قازاقستاندىق ءونىمدى دە سىناقتان وتكىزەدى. بۇل تاعامداردىڭ جۇمىس ىستەۋ قابىلەتىمىزدى ارتتىرىپ، شارشاعاندىعىمىزدى باساتىندىعىنا سەنىمدىمىن» ، دەپ جاتىر. ەندەشە، قازاقستاندىق داستارقان ءمازىرىنىڭ حالىقارالىق عارىش ستانساسىندا عارىشكەرلەر پايدالاناتىن تاعامداردىڭ قاتارىنا ەنۋى ابدەن مۇمكىن دەيمىز عوي.
- قازاقتىڭ ۇلتتىق تاماعىن عارىش ارقىلى دۇنيەجۇزىنە تاراتىپ جاتىرمىز. ياعني، ۇلتتىق تاعامدارىمىزدىڭ اۋقىمى، شەڭبەرى كەڭەيىپ، ۇلتتىق برەندىمىزگە اينالۋدا دەگەن ءسوز. جاقىن ارادا الماتىدا وسى ونىمدەردى تاراتاتىن ورتالىق اشىپ، ول ونىمدەردى ساتىلىمعا شىعارماقپىز. مۇندا ۇلتتىق تاعامىمىزدىڭ بۇرىن- سوڭدى بولماعان جاڭا تۇرلەرى ۇسىنىلادى. كەلەسى ايدىڭ باسىندا سالتاناتتى تۇردە تۇساۋىن كەسەمىز. بۇل ەلىمىزدە جىلقى شارۋاشىلىعىنىڭ نەگىزىندە ەم- دامدىك، ەمدىك- پروفيلاكتيكالىق ونىمدەردى ازىرلەۋدىڭ 2010 -جىلدىڭ 21 - مامىرىنداعى دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى اسسامبلەياسىنىڭ راتسيونداعى قانىققان مايلاردى، حولەستەريندى، تۇزدى، قانتتى ازايتۋعا قاتىستى شارالارى تۋرالى شەشىمدەرىنە سايكەس كەلەدى. اماندىق بولسا، وسى ونىمدەردى ۇلتتىق تاعامي برەند رەتىندە ەكسپو-2017 حالىقارالىق كورمەسىندە كورسەتەمىز دەپ وتىرمىز. ارينە، قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامىنىڭ عارىشتى شارلاپ ءجۇرۋى قازاقتىڭ ابىرويى، ماقتانىشى. - اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
اڭگىمەلەسكەن گۇلزەينەپ ءسادىر قىزى
«ەگەمەن قازاقستان»