تولستوي مەن شاكارىم نەمەسە ۇلىلار اڭساعان حاق جولى
تولستويدىڭ «سوعىس جانە بەيبىتشىلىك» ، «اننا كارەنينا» سىندى الەم پروزاسىنىڭ جاۋھارلارىن تۋدىرعان قايتالانباس سۋرەتكەرلىگى ءوز الدىنا ۇلكەن ءبىر تاقىرىپ. ال ونىڭ اقيقات پەن جاراتۋشى تۋراسىنداعى پىكىرلەرى مەن ۇستانىمدارى، ۇلى جازۋشىنىڭ بىزگە ءالى تولىق اشىلىپ بىتپەگەن بولەك ءبىر الەمى بولىپ وتىر. وسىعان دەيىن ورىس كلاسسيگىنىڭ جالپى ءدىن مەن سەنىمگە، سونداي- اق، يسلامعا قاتىسى جايلى ءبىرشاما زەرتتەۋلەر مەن قۇندى دەرەكتەر جارىق كوردى. الايدا، بۇل تاراپتاعى پىكىرلەر مەن جورامالدار كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءبىر توقتامعا كەلگەن جوق. اسىرەسە، كەمەڭگەردىڭ يسلام دىنىنە قاتىسى تۋرالى پىكىرلەر سان قيلى. شەشىمى داۋلى ءارى قۇپياعا تولى بۇل ءتۇيىندى ماسەلەگە، ۇلى قالامگەردىڭ حريستيان ءدىنى مەن يسلام تۋرالى كوزقاراسى، كەمەڭگەردىڭ ءوز زامانىندا مۇسىلمان الەمىنىڭ ويشىلدارى مەن شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىمەن بولعان رۋحاني ۇندەستىگى ءبىراز انىقتىق بەرەدى دەپ ويلايمىز.
قازاق پەن ورىسقا ورتاق رۋحاني قازىنا
تولستويدىڭ يسلامعا قاتىسى تۋراسىندا ءسوز قوزعاماس بۇرىن، ەڭ الدىمەن قازاقتىڭ اياۋلى ۇلدارىنىڭ ءبىرى بولعان - شاكارىم بابامىز بەن ورىس عۇلاماسىنىڭ اراسىنداعى رۋحاني بايلانىستى تىلگە تيەك ەتۋدەن باستاعاندى ءجون كورەمىز. بۇل ەكى ويشىلدىڭ ءوز زامانىندا رۋحاني ۇندەستىكتە بولىپ، حات الماسقاندىعى تۋرالى بۇگىندەرى ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. وكىنىشكە وراي، ۇلىلاردىڭ حات ارقىلى تىلدەسكەندىگىنە شىن مانىندە دالەل بولارلىق تاريحي قۇجاتتار ساقتالماعان. دەسە دە، شاكارىم قاجىنىڭ ۇلى احاتتىڭ ەستەلىگىندەگى مىنا ءبىر قۇندى دەرەكتەر، اتالعان ماسەلەگە ءسال بولسا دا جارىعىن ءتۇسىرۋى مۇمكىن. وندا، احات شاكارىم ۇلىنىڭ ءوز اكەسىمەن ورىس جازۋشىسى تۋرالى بولعان اڭگىمەسى مەن شاكارىم قاجىنىڭ رۋحاني ۇستازىنا قويعان ساۋالدارىنىڭ مازمۇنى كەلتىرىلگەن.
«مارقۇم اكەممەن بولعان ءبىر اڭگىمەدە: «ءسىز تولستوي تۋرالى جاي اڭگىمەڭىزدە دە، تولستوي تۋرالى جازعان ولەڭىڭىزدە دە ونى وتە جوعارى باعالايسىز» ، - دەدىم. سوندا اكەي ايتتى: «مەن تولستويدى بۇرىندا دا باعالايتىنمىن. اسىرەسە، مەن تولستويدان ءۇش سۇراق سۇرادىم. سول سۇراقتارىما تولستوي ماعان وتە قىمباتتى جاۋاپ قايتاردى. سول جاۋاپتارى مەنى تولعاندىرىپ، عيبادات الاتىن ساباق بولىپ، كوڭىلىمە ورناپ قالدى. «ادامنىڭ ارىنا تيەتىن جاعىمسىز قىلىقتاردىڭ ىشىندە جانە ءسىز بىلەتىن ارعا ەڭ اۋىر تيەتىنى نە؟ » - دەدىم. تولستوي بۇعان: «وسى ءتىزىپ تۇرعاندارىڭنىڭ بارلىعى دا ادامشىلىق ارعا تيەتىن نارسەلەر. مەنىڭشە، ارعا ەڭ اۋىر تيەتىن ءبىر ءىس بار. ول ادام كوپشىلىككە نە قوعامعا زيان كەلەتىن حاقيقات ءىستى ءبىلىپ، سونى ءبىر نارسەدەن قورعانىپ، سول حاقيقاتتى ايتپاي قالسا، سول ارعا وتە اۋىر تيەدى. ءبىرىنشى: سەن وتە باي بولىپ، سول حاقيقاتتى ايتساڭ، مالىڭا زيان تيسە، ەكىنشى: سەن مانساپ يەسى بولىپ، سول حاقيقاتتى ايتساڭ، مانسابىڭنان ايرىلاتىن بولساڭ، ءۇشىنشى: سول حاقيقاتتى ايتساڭ، باسىڭ جازالاناتىن بولسا، مىنە، وسى ءۇش ءتۇرلى زارداپتاردان قورعانىپ، كوپكە زيان كەلەتىن حاقيقاتتى ايتپاي قالساڭ، ارعا ەڭ اۋىر تيەتىنى وسى» ، - دەدى. ەكىنشى: « ءىرى شىعارمالار جازۋعا بەت الدىم. بۇعان قانداي كەڭەس بەرەسىز؟ » - دەدىم. بۇعان ول كىسى: «كوپ ادامدار قاتىساتىن شىعارما بولسىن، نە اڭگىمە بولسىن، الدىمەن، سول اڭگىمەنىڭ ۋاقيعاسىنا، ءىس- ارەكەتىنە جازۋشى ءوزى ارالاسقانداي جەتىك بولۋى كەرەك. سول ۋاقيعانىڭ جايى جازۋشىعا ايناداي ايقىندالىپ، سەزىنىپ تۇرعانداي بولۋى كەرەك. ولاي بولماعان كۇندە اڭگىمە ءدال، قىزىقتى بولىپ شىقپايدى. «كولەڭكەگە پىشكەن تون بويعا شاق كەلمەيدى» دەگەن ماتەلدى جازۋشى ويدان شىعارماۋى كەرەك. ىشىنە ارالاسپاي، سىرتتاي وي- جوتامەن جازىلعان شىعارما شىندىققا جاناسپاي، قىزىقتى بولىپ شىقپايدى» ، - دەدى. ءۇشىنشى: «ءوز جازعانىمنىڭ دۇرىس، تەرىسىن سىناۋ قيىن، ءوز شىعارمامنىڭ قاتەسىن قانداي ادىسپەن كورىپ، سىناپ، تۇزەۋگە بولادى؟ » - دەگەن سۇراعىما ۇلى جازۋشى: «جازۋشىنىڭ ارتىق قاسيەتى - ءوز قاتەسىن كورىپ، سونى تۇزەي الۋى. بۇل اركىمنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. «بىرەۋدىڭ قاتەسىن بىرەۋ كورەدى» دەگەن دە بار. بارىنەن ادام ءوز قاتەسىن ءوزى كورىپ، ءوزى تۇزەگەن ارتىق، ءوز قاتەسىن تۇزەي الاتىن قاسيەت ادامنىڭ ءوز بويىندا بار. ول - ادامعا بىتكەن اق جۇرەك. ەگەر ادام ىستەگەن ءوز ءىسىن، جازعان ءسوزىن اق جۇرەگىنە سىناتا بىلسە، اق جۇرەكتىڭ سەزىمى ونى اشىپ بەرە الادى. اقىل تولعاۋىنان وتكەن قورىتىندىنى جۇرەك ەلەگىنەن وتكىزۋ كەرەك. جۇرەك ىمبالىنا بەرىلىپ داعدىلانعان ادام ءوز ءمىنىن دە، بىرەۋدىڭ ءمىنىن دە كورە الادى، سوندىقتان ءادىل سىنشى - اق جۇرەك» ، - دەدى» (احات قۇدايبەردى ۇلى. «شاكارىم جايىنداعى ەستەلىك» ، 64-ب. ) .
قازاق جانە ورىس رۋحانياتىنا ورتاق مۇرا سانالاتىن بۇل ەكى الىپتىڭ حاتتارىن ىزدەستىرۋ، بولاشاقتىڭ ەنشىسىندەگى ماڭىزدى دۇنيەلەر قاتارىنا جاتقىزىلادى. بۇل ورايدا ءبىراز شارالار اتقارىلىپ جاتقانىن ايتا كەتۋگە دە بولادى. مىسال ءۇشىن، اباي مۇراجايىنان اتتانعان ءبىر توپ دەلەگاتسيا ورىس جازۋشىسىنىڭ كوزى تىرىسىندە مەكەنى بولىپ، قازىر مۇراجايعا اينالعان ياسنايا پولياناعا بارىپ قايتقان بولاتىن. بۇل توپتىڭ اتالمىش ساپارى بارىسىندا العا قويعان بىرنەشە ماقساتىنىڭ ءبىرى - شاكارىم- تولستوي حاتتارىن ىزدەستىرۋ جۇمىستارى دا بولعان.
وسى باعىتتاعى جۇمىستار جۇيەلى جۇرگىزىلسە، قازاق جانە ورىس كەمەڭگەرىنىڭ حاتتارى تابىلۋى دا ىقتيمال. ال وسىناۋ تەرەڭ ءپاساپالىق مازمۇنعا يە تاريحي قۇجاتتار تابىلىپ جاتقان جاعدايداعى ەكى ەلدىڭ مادەني قازىناسىنا قوسار ۇلەسىن ەسكەرسەك، زەرتتەۋ شارالارىنىڭ ماڭىزدىلىعى ارتا تۇسەدى.
ەكى ويشىلدى ۇندەستىرگەن رۋحاني بايلانىس
تولستوي مەن شاكارىمنىڭ سۇراق- جاۋاپ فورماسىندا وربىگەن بۇل حاتىنان، وي الىپتارىن تولعاندىرعان ماڭگىلىك ساۋالداردىڭ ءوزارا ۇقساستىعى كورىنەدى. قازاق اقىنىنىڭ شىنايى شىعارماشىلىقتىڭ نەگىزگى مىندەتى مەن اداستىرمايتىن تۋرا جولعا باستايتىن اقيقات تۋراسىنداعى ساۋالدارىنا تولستويدىڭ بەرگەن جاۋابىنان، ورىس ويشىلى مەن قازاق كەمەڭگەرىنىڭ رۋحاني بايلانىسىن كورە الامىز. سونىمەن قاتار، قوس تۇلعانىڭ ءوز زامانىندا ماڭگىلىك شىندىقتى ىزدەۋىندە ورتاق رۋحاني باستاۋلاردان سۋسىنداعانى وسىنداي جاراسىمدى پىكىر الماسۋلارىنان ۇيلەسىمدى كورىنىس تاپقان. سوندىقتان بولار، شاكارىم الەمىن تانۋ ارقىلى ورىس جازۋشىسىنىڭ تاعىلىمىنا باس يەمىز. بۇل ورايدا شاكارىم مەن تولستوي اراسىنداعى وي- پىكىر، يدەيا ۇندەستىگى مەن تاعدىر ۇقساستىقتارىن سالىستىرا وتىرىپ، رۋحاني پاراللەل وتكىزۋگە بولادى. قازاق ويشىلى قايشىلىققا تولى قوعامدا ءومىر سۇرگەندىگى بەلگىلى. شىعارماشىلىق ادامىنىڭ بولمىسى ونىڭ رۋحاني ايناسى بولاتىن تۋىندىلارىنان اڭعارىلادى دەسەك، اقىننىڭ ءدىن مەن اقيقات، جاراتۋشى تۋراسىنداعى كوزقاراسى، كەزىندە جازىپ قالدىرعان ءدىني ولەڭدەرىندە كەرەمەت جىر جولدارىمەن كەستەلەنگەن.
شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ دۇنيەگە، ومىرگە، دىنگە دەگەن ولەڭ- ويلارى ونىڭ كۇرەسكەر اقىن بولعانىن، جالپى، ادام «تازا اقىل» مەن «جۇرەك كوزى» ارقىلى اقيقاتتى، سول ارقىلى ءوزىن تانيدى دەگەن رۋحاني ۇستانىمدا بولعان تۇلعا ەكەندىگىنەن حابار بەرەدى. اقىننىڭ تەرەڭ فيلوسوفيالىق ولەڭدەرىندە دۇنيەنى جاراتۋشى قۇدىرەتتى ءبىر كۇش بار جانە ونى مويىنداۋ كەرەكتىگى ايتىلىپ، سونداي- اق، ونىڭ دالەلى رەتىندە، اينالا قورشاعان تابيعاتتىڭ جاراسىمدىلىعىنان كورىنەدى دەيتىن سىرلى وي كورىنىس بەرەدى. بۇدان بولەك، قازاق كەمەڭگەرىنىڭ سىر سوزدەرىندە، ادامنىڭ اقيقات بولمىستى تانىپ- ءبىلۋى، كەدەرگىسىز تازا اقىلعا سىناتۋ ارقىلى مۇمكىن بولاتىنى، كەرەمەت اقىندىق شەبەرلىكپەن استارلاپ جەتكىزىلگەن.
اقىننىڭ ادام تانىمىنىڭ مۇمكىندىگىنىڭ شەكسىزدىگىنە ەرەكشە نازار اۋدارعاندىعىنا دالەل بولارلىق ولەڭدەرى از ەمەس. سونىڭ ءبىرى مىنا ولەڭ جولدارىندا تاماشا تەڭەۋلەرمەن استاسىپ كورىنىس بەرەدى:
اقىل قۇسى اداسپاي اسپانداسا،
الەمدە نارسە بولماس كوزدەن تاسا.
جەتى كوك جەردەن وڭاي باسقىش بولىپ،
عارىشقا قول جەتەدى قارمالاسا.
جاننىڭ ءبارى مەندەگى جار تابار ەدى،
تەرەڭ وي، ساۋ اقىلمەن شامالاسا، -
دەگەن جىر شۋماعىندا شاكارىم قاجى اقيقاتتى تانۋداعى اقىلدىڭ ورنىن ايقىنداپ بەرگەن. سونداي- اق، شاكارىم مەن تولستوي رۋحاني ۇندەستىگىن تۇلعالار ءومىرىنىڭ سوڭعى بولىگىنىڭ ۇقساستىعىمەن دە سالىستىرىپ وتۋگە بولادى. قازاق ويشىلى تاعىلىمدى عۇمىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىن شاقپاق دەگەن جەردە جالعىز وتكىزگەندىگى بەلگىلى. وسىلايشا شاكارىم بابامىز تاعدىر سىيلاعان جىلدارى بارىسىندا جيناعان رۋحاني قازىناسىن وڭاشا وتىرىپ قورىتۋدى ءجون كورسە، ۇلى تولستوي دا ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرىندە جالعىزدىقتى سەرىك ەتىپ ۇيىنەن كەتىپ قالعان بولاتىن. ادامزاتتىڭ بارلىعى تەڭ، ولاردىڭ اراسىنا سىزات تۇسىرەتىن تەك پەندە بويىنداعى جات مىنەز بەن ارام پيعىل ەكەنىن ايتىپ وتكەن شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى، وسىنداي گۋمانيستىك يدەيا لارىمەن ءوزى رۋحاني ۇستاز تۇتقان تولستوي ويلارىمەن ءبىر ارنادا ءتۇيىسىپ وتىرعان.
قازاق كەمەڭگەرىنىڭ «مىلتىق بيلەپ تۇرعاندا ادىلەت جوق» ، «ار تۇزەيتىن عىلىم» كەرەك دەگەن ولەڭ- يدەياسى، ورىس كلاسسيگىنىڭ «ەۆانگەليە» كىتابىنداعى « ءبىر بەتىڭنەن ۇرعاندارعا ەكىنشى بەتىڭدى دە توس» دەپ كوركەم مىنەزدىلىككە شاقىراتىن ۋاعىزىن ناسيحاتتاۋىمەن ۇندەسەدى. بۇل ەكى ويشىلدىڭ ادامزاتتىڭ ءبىر- ءبىرىن باۋىر كورىپ، زۇلىمدىق اتاۋلىعا توقتاۋ سالۋدىڭ جولىنداعى گۋمانيستىك رۋحاني بىرلىگىن كورسەتەتىن بۇدان بولەك وزگە دە مىسالدار جەتەرلىك. قازاق كەمەڭگەرى «تازا ءدىن» - «شاتاق ءدىن» تۇرعىسىنداعى سىنشىلدىق ويلارىن تارقاتا وتىرىپ، ءدىندى تەك قازاققا عانا ەمەس، بارشا ادامزاتقا بىرلىك پەن بەرەكەنىڭ، تاتۋلىقتىڭ ۇلگىسى رەتىندە ۇسىنادى:
ەڭبەككە شىدا ەبىن تاپ تا،
سابىردىڭ ءتۇبى - سارى التىن.
ءوزىمشىل بولما، كوپتى ارداقتا،
ادامنىڭ ءبارى - ءوز حالقىڭ، -
دەگەن شاكارىم جولدارىندا ادامزاتتىق اۋقىمنىڭ ونەگەسى جاتىر. ويشىل اقىننىڭ ادامنىڭ بارلىعىن قادىرلەپ، گۋمانيستىككە ۇندەگەن ىزگى يدەياسىنا تولستويدىڭ ءدىننىڭ باستى قاعيداتى تۋرالى ايتقان مىنا ءبىر پىكىرى ۇيلەسەدى: «بوگدە حالىقتىڭ ادامدارىن ءسۇي، ولار ءتىپتى كۇش كورسەتسە دە جاقسىلىق جاسا. نەمىستەردە دە، ورىستاردا دا قۇداي - جالعىز جانە ەشكىمدى الالاماي جاقسى كورەدى؛ سەندەر دە ونىڭ تەڭدەي ۇلدارىسىڭدار، قۇداي سياقتى كۇللى جۇرتقا قايىرىمدى بولىڭدار دەيمىن» ، - دەگەن ويى مەن «حريستياندار ءۇشىن ەشقانداي كۇردەلى مەتافيزيكا جوق جانە بولمايدى دا، حريستيان ۋاعىزدارىنداعى مەتافيزيكا دەپ اتاۋعا بولاتىنداردىڭ بارلىعى، بارشاعا ۇعىنىقتى قاراپايىم ەرەجەدەن تۇرادى: كۇللى ادامزات - ءتاڭىرىنىڭ پەرزەنتى، باۋىرلار! سوندىقتان ولار اكەلەرىن، باۋىرلارىن سۇيۋلەرى ءتيىس. سول سەبەپتى وزگەلەردىڭ ساعان مەيىرىممەن قاراعانىن قالايتىنىڭداي، باسقالارعا دا سونداي باۋىرمالدىقپەن قاراعانىڭ ءجون» دەگەن تەرەڭ ماعىنالى ۋاعىزى ساباقتاسا جالعاسادى.
« ءۇش انىق» پەن «كرۋگ چتەنيا»
ورىس ويشىلىنىڭ ۇندەگەن يدەيالارىنا رۋحاني جاقىن ماسەلەلەردى قوزعايتىن شاكارىم قاجىنىڭ « ءۇش انىق» ەڭبەگى بار. شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ وسى تەرەڭ مازمۇندى فيلوسوفيالىق تراكتاتىن كوپ جىلدىق وي ەڭبەگىنىڭ جەمىسى دەپ قابىلداۋ كەرەك. اقىن بۇل ەڭبەگىندە، « ءومىردىڭ ءمانى نە؟ » دەگەن ساۋالعا بۇرىندارى وتكەن ويشىلداردىڭ پىكىرى مەن ويلارىن، ءوز زامانىنداعى قۇندى كوزقاراستاردى بىرىكتىرگەن بولاتىن. ال تولستويدىڭ وسىعان ۇقساس «كرۋگ چتەنيا» دەگەن ەڭبەگى بار. بۇل كىتابىندا ورىس كەمەڭگەرى بەلگىلى جازۋشىلار مەن تۇلعالاردىڭ، كونفۋسي مەن جان جاك رۋسسو سەكىلدى تەرەڭ ويلى فيلوسوفتاردىڭ اقيقات پەن ءومىر تۋراسىنداعى ويلارىنىڭ باسىن قۇراعان. مىنە، مۇنىڭ بارلىعىن دا شاكارىم مەن تولستوي رۋحاني بىرلىگىن قۋاتتايتىن دايەكتى پىكىرلەر قاتارىنا جاتقىزۋعا بولادى. بۇل رۋحاني ۇندەستىككە تولستويدىڭ يسلام الەمىمەن بايلانىسى دا كورىك بەرەدى. ۇلى ابىزدىڭ كوزى تىرىسىندە شىركەۋدەن الاستالۋى مەن ونىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداعاندىعىن جاقتايتىن جورامالدار از ەمەس. كەمەڭگەردىڭ شىركەۋدەن الاستالعانى تاريحي دايەكتەرمەن راستالعاندىعى بەلگىلى. تولستوي ومىرىندە ورىن العان وزگە دە شىتىرماندارمەن قاتار، ۇلى جازۋشىنىڭ زامانىندا شىركەۋدەن الاستالعاندىعى دا سانسىز ساۋال تۋدىرىپ جۇرگەن ۇلكەن ءبىر تاقىرىپقا اينالىپ وتىر. ويدى سان ساققا جۇگىرتەتىن مۇنداي پىكىرلەر تارازىسىنىڭ ەكىنشى جاعىندا ورىس ويشىلى شىركەۋدەن ءوزى الىستاعان دەيتىن قاراما- قايشى پىكىرلەر دە جوق ەمەس. مۇنداي وي ۇستانۋشىلارعا پاۆەل باسينسكيدىڭ «ليەۆ تولستوي: «بەگستۆو يز رايا» اتتى كىتابىندا كەلتىرىلگەن دەرەكتەر مەن جازۋشىنىڭ پراۆوسلاۆ شىركەۋىنە بايلانىستى كوزقاراستارى مەن يدەياسى نەگىز بولعان سەكىلدى. پاۆەل باسينسكيدىڭ اتالمىش ەڭبەگىندە جازۋشىنىڭ جەر قوينىنا تاپسىرىلعان شاعىن سۋرەتتەيتىن: «تەلو ل. ن. پولوجيلي ۆ دۋبوۆىي گروب، بەز كرەستا نا كرىشكە» ، «تولستوگو حورونيلي، كاك ون ي زاۆەشال، «بەز تسەركوۆنوگو پەنيا، بەز لادانا» ، «بەز تورجەستۆەننىح رەچەي» دەگەن سويلەمدەر بار. تولستويدىڭ پراۆوسلاۆ شىركەۋى تۋراسىنداعى وتكىر پىكىرلەرى مەن بىتىسپەس قارسىلىعىنىڭ سالدارىنان جازۋشىنى شىركەۋدەن الاستاۋ ۇيعارىلعاندىعى بەلگىلى. بۇل شەشىم پراۆوسلاۆيەلىك شىركەۋدىڭ باس ورگانى سانالاتىن سينودتىڭ ۇيعارىمىمەن 1901 -جىلدىڭ 22 - اقپانىندا شىعارىلعان ەدى. ال جازۋشىنىڭ مۇسىلماندىقتى قابىلداۋىنا بايلانىستى پىكىرلەر بولعاندىعىنا قاراماستان، بۇل ماسەلەدە اقيقاتتى ءبىرجاقتى كەسىپ ايتۋ قيىن. يسلامنىڭ قاعيداتتارى ىزگى ۇستانىمداردان تۇراتىندىعى، جازۋشىنىڭ ايتقان پىكىرلەرىندە اشىق، كۇندە كوكتە وينايتىن جاسىنداي انىق ايتىلعان. تولستويدىڭ مۇسىلمان الەمىمەن تانىستىعى بولعانىن راستايتىن كوزى تىرىسىندە ايتىپ كەتكەن يسلام جايلى پىكىرلەرى مەن ونىڭ ءومىر جولىنىڭ مۇسىلمان دۇنيەسىمەن توعىسقان تۇستارى دا جەتەرلىك.
ون ۇشكە تولعاندا بولاشاق جازۋشىنىڭ وتباسى سان عاسىرلار بويى مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ مادەني ءارى رۋحاني ورتالىعى بولىپ كەلگەن كونە قالا قازانعا كوشكەن. ال 1844 -جىلى ليەۆ تولستوي قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلوسوفيا فاكۋلتەتىنىڭ شىعىس تىلدەرى بولىمىنە وقۋعا تۇسكەن. سونداي- اق، جازۋشىنىڭ كەيىن وسى وقۋ ورنىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنە اۋىسقاندىعى دا بەلگىلى. مىنە، وسى كەزدەردە ورىس عۇلاماسى شىعىس الەمىن جەتىك بىلەتىن عالىمداردان ءدارىس الىپ، اراب جانە تۇرىك تىلدەرىن ۇيرەنگەن بولاتىن. بۇدان بولەك، تولستوي كاۆكازداعى تەرەك وزەنىنە ىرگەلەس تۇرعان كازاك ستانيتساسىندا 1851 -جىلدان باستاپ ءۇش جىل تۇردى. وسى ارالىقتا جازۋشى ءوز ەركىمەن اسكەري مىندەتىن وتەي ءجۇرىپ، كاۆكازداعى اسكەري قيمىلدارعا دا قاتىسقان. وسىلايشا، اسكەري بورىشىن وتەۋ كەزىندە تولستوي تاۋ حالقىنىڭ ەرەكشەلىگىمەن جاقىن تانىسقان. كەمەڭگەر جازۋشى وسى شاقتاردا بايىپتاعان يسلام دۇنيەتانىمى مەن ءومىرىنىڭ سول كەزدەگى بولىگىنە دەيىن كورىپ كەلگەن ورىس قوعامىنداعى سالت- ءداستۇر، مىنەز- قۇلىق ەرەكشەلىكتەرىن ىشتەي سالىستىرعان بولاتىن. ال تولستويدىڭ كاۆكازدا وتكەن كۇندەرى مەن تۇيگەن ويى كەيىن جازۋشىنىڭ «كازاكتار» ، «شاپقىنشىلىق» ، «ورماندى كەسۋ» پوۆەستەرى مەن سوڭعى ەڭبەگىنىڭ ءبىرى بولىپ ەسەپتەلەتىن «قاجىمۇرات» پوۆەسىندە سۋرەتتەلدى.
كوزى تىرىسىندە- اق باتىس پەن شىعىسقا بىردەي ابىز اتانعان تولستويدىڭ يسلامعا قاتىسى تۋراسىندا بەلگىلى ءبىر وي ايتۋ ءۇشىن، جازۋشىنىڭ مۇسىلمان قايراتكەرلەرىمەن بولعان بايلانىسىن، سونىمەن بىرگە، تاريحي قۇجات رەتىندە ساقتالعان حاتتارىنا دا سۇيەنۋ قاجەت. ورىس جازۋشىسىمەن بايلانىستا بولعان تۇلعالاردىڭ قاتارىندا ماحاتما گاندي مەن مىسىرلىق مۋحاممەد ابدونى جانە تاعى دا باسقا ويشىلدار مەن مۇسىلمان اعارتۋشىلارىن كەلتىرۋگە بولادى. بۇل ورايدا سول كەزدەردەگى يسلام رەفورماتورلارىنىڭ ورىس ويشىلىن قانشالىقتى قۇرمەتتەگەنى مەن تولستويدىڭ مۇسىلمان سەنىمىنىڭ ىزگى قاعيداتتارىن قادىرلەگەنىنە دالەل بولارلىق بىرنەشە تاريحي حاتتاردىڭ بىرىنە توقتالىپ وتۋگە ءتيىسپىز. تولستويدىڭ 1908 -جىلى ر. ەلكىبايەۆقا جازعان حاتىندا: «قۇرمەتتى باۋىرىم، راحماتۋللا مينعالي ۇلى! مەن بارشاعا 1881 -جىلدان كەيىن جازىلعان شىعارمالارىم مەن اۋدارمالارىمدى باسىپ شىعارۋعا رۇقساتىمدى بەرگەنمىن. ال، ءسىزدىڭ ماعان جاساعان ۇسىنىسىڭىز ءۇشىن ۇلكەن العىسىمدى ءبىلدىرىپ، قازىرگى كۇنى قولدا تۇرعان ەڭبەكتەرىمدى جىبەرىپ وتىرمىن. سونىڭ ىشىنەن وزىڭىزگە ۇناعانىن ىرىكتەپ الىپ، باسارسىز. ال، مەنىڭ يسلام ءدىنى تۋرالى نە ويلايتىنىم جايلى ساۋالىڭىزعا كەلسەك، مەنىڭ ويىمشا، شىنايى ءدىن جالعىز- اق. بۇل شىنايى ءدىننىڭ اقيقاتى ادامزاتقا ءالى تولىق اشىلعان جوق، ءبىراق ونىڭ كەيبىر بولىكتەرى بارلىق دىندەردە بايقالادى. ادامزاتتىڭ بۇكىل دامۋى وسى شىنايى ءدىندى ءتۇسىندىرۋ اينالاسىنا كەلىپ توپتاسادى. سول سەبەپتى اقيقاتتى سۇيۋشىلەردىڭ ءبارى دىندەردەگى ايىرماشىلىقتاردى ەمەس، ولارداعى بىرلىك پەن شىندىققا لايىقتى ءپالساپالاردى ىزدەۋى قاجەت. سوندىقتان مەن بارلىق دىندەرگە، سونىڭ ىشىندە وزىمە جاقسى تانىس يسلامعا قاتىستى دا ءدال وسى ارەكەتتەردى جۇزەگە اسىرۋعا تىرىسۋدامىن» .
بۇل حاتتىڭ مازمۇنىندا جازۋشىنىڭ يسلامدى قاستەرلەيتىنى جانە بۇل سەنىم تۋراسىندا ايتارلىقتاي ءبىلىمى بولعانى كورىنىپ تۇر. سونداي- اق، ول الدەبىر شىنايى ءدىننىڭ بارىن جانە ونىڭ اقيقاتى مەن سىرى ءالى اشىلماعانىن دا ايتقان. مىنە، تەرەڭ ويلى كەمەڭگەردىڭ وسى سوزدەرى ونىڭ حريستيان سەنىمىنە كوزقاراسى مەن يسلامدى قابىلداعاندىعى توڭىرەگىندەگى جورامالداردىڭ وي ارناسىنا دۇرىس باعىت بەرۋى ءتيىس دەپ ويلايمىز. قالاي بولعاندا دا، ۇلى جازۋشى ءوزىنىڭ قايتالانباس شىعارمالارى مەن گۋمانيستىك يدەيالارى ارقىلى بارشا ادامزاتتىڭ بىرلىكتە بولۋىن كوكسەدى. ابىز تولستويدىڭ پەندەنى دۇرىس جولدان تايدىرىپ، اقيقاتتان اداستىراتىن زۇلىمدىق پەن ادىلەتسىزدىك اتاۋلىعا تۇساۋ بولارلىق الدەبىر حاق جولىن ىزدەگەنى انىق. ادامزاتقا ىزگىلىك ءىلىمىن ۇندەپ وتكەن وزگە دە «تاڭداۋلىلار» سەكىلدى، بۇل اقيقات جولىن ءبىزدىڭ شاكارىم بابامىز دا اڭساعان ەدى. ءوزىنىڭ تەرەڭ مازمۇندى ءپالساپالىق ويلارىنىڭ التىن قازىعى بولعان «ار ءىلىمى» يدەياسىمەن، شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى تولستوي باستاعان ۇلىلار شوعىرىنان وزىنە لايىق ورىن الدى دەپ ويلايمىز. جوعارىدا كەلتىرگەن دەرەكتەرمەن ەكى ويشىلدىڭ اراسىنداعى بايلانىسقا تاعى ءبىر مارتە نازار اۋدارىپ، وسى ارقىلى تولستويدىڭ يسلام الەمىمەن قاتىناسىن شاما- شارقىمىزشا زەردەلەۋگە تىرىسقان بولاتىنبىز. ال، ادامزاتقا ۇلكەن وسيەت قالدىرىپ كەتكەن شاكارىم مەن تولستوي اراسىنداعى ماڭگىلىك رۋحاني ۇندەستىكتىڭ تاعىلىمى مول ەكەنى ءسوزسىز.
مۇرات مۇقاش ۇلى
adebiportal.kz