قازاقستان تۇركى دۇنيەسىنىڭ بەسىگى- يلگار ۆەليزادە
وسى رەتتە تانىمال ازەربايجاندىق ساياساتتانۋشى يلگار ۆەليزادە «قازاقپارات» اگەنتتىگى تىلشىسىنە سۇحبات بەرىپ، قازاق مەملەكەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا قاتىستى ءوز پىكىرىمەن بولىسۋمەن قاتار شەتەلدە، ازەربايجاندا وسى ماسەلەگە قاتىستى نە ويلايتىندىعىن تارقاتا ايتىپ بەردى.
- العاش رەت قازاق مەملەكەتتىگى تۋرالى ستۋدەنت كەزىمدە بەلگىلى تاريحشى- عالىم ءارى ەتنوگراف لەۆ گۋميليەۆتىڭ ەڭبەكتەرىنەن وقىپ بىلگەن ەدىم. تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحىنا قىزىعۋشىلىق تانىتقان مەنىڭ وتانداستارىمنىڭ كوپشىلىگى سول كەزدە ونىڭ «كونە تۇركىلەر»، «كاسپي توڭىرەگىندەگى مىڭجىلدىق» سىندى قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ پايدا بولۋى مەن دامۋ تاريحىنا قاتىستى كوپتەگەن دەرەكتەر كەلتىرىلگەن شىعارمالارىن جاتا- جاستانا وقىعان ەدى.
ءبىز تاريحتان تۇركى دۇنيەسىنىڭ بەسىگى تۇركى مەملەكەتى (ءبىرىنشى تۇركى قاعاناتى 551-630؛ ەكىنشى تۇركى قاعاناتى 681-744 - جىلدارى بيلىك ەتكەن) بولعاندىعىن، ونىڭ گەوگرافيالىق ورتالىعى قازىرگى قازاقستان اۋماعى ەكەندىگىن جاقسى بىلەمىز. بىرنەشە عاسىر وتكەننەن كەيىن، 15- عاسىردىڭ ورتاسىندا ءدال سول جەردە قازاق حاندىعىنىڭ باستاۋى بولعان قازاق ۇلىسى پايدا بولعان ەدى. بۇل حاندىقتىڭ ماڭىزدى تاريحي ءمانى ونىڭ تۋى استىندا وعان دەيىن باسى بىرىكپەن رۋلاردىڭ توقايلاسۋى بولعانى انىق. ورتالىقتاندىرىلۋ ۇدەرىسى ءوز كەزەگىندە تۇتاس قازاق ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋىن جەدەلدەتە تۇسكەن ەدى.
ازەربايجان مەن قازاقتار اراسىندا عاسىرلار قويناۋىنان تامىر الاتىن تاريحي بايلانىستاردىڭ بار ەكەندىگىن اتاپ وتكەن ورىندى. كەيبىر نۇسقالارعا قاراعاندا، قازاق حاندىعى پايدا بولعانعا دەيىن قازاقتىڭ كىشىقۇمىندا قونىستانعان اتىراق حان باستاعان تۇركى- قىپشاقتاردىڭ ۇلكەن توبى 10- عاسىردا كاۆكازدىڭ ءدال ورتاسىن مەكەن ەتكەن. تاعى ءبىر دەرەكتەردە تايپالاردىڭ ءبىرى «قازاقلى» اتاۋىن يەلەنگەندىگىن ايتادى. بۇعان ەلدىڭ باتىسىنداعى ازەربايجاندىق ءىرى قازاق اۋدان ورتالىعىنىڭ بولۋى دا دالەلدەي تۇسەدى.
ايتا كەتەرلىگى، 18 - عاسىردا بۇل ايماقتا ازەربايجاندىق قازاق سۇلتاناتى تىرشىلىك ەتكەن بولاتىن. قازاق اۋدانىنىڭ تۇرعىندارى ءالى كۇنگە دەيىن قازاقتىڭ كوپتەگەن كوزدەرىن ءالى كۇنگە دەيىن قولدانادى. وسىلايشا، قازاق مەملەكەتتىگى، قازاق ۇلتى ازەربايجان مەملەكەتتىگىمەن جانە ازەربايجان حالقىنىڭ قالىپتاسۋىمەن ەتەنە تىعىز بايلانىستا بولدى.
- قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ ءوتۋ جاستاردىڭ بويىنداعى پاتريوتتىق سەزىمنىڭ قالىپتاسۋىنا، ءوز ەلىڭە دەگەن ماقتانىش سەزىمنىڭ ويانۋىنا قالاي ىقپال ەتپەك؟
- تاريحي ءتۇپ- تامىرعا تەرەڭ بويلاۋ جاستاردى ادامگەرشىلىككە جانە ولاردى وتانسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋگە نەگىز قالايتىندىعى ءسوزسىز. بىزدە: «تامىرسىز اعاش بولمايدى»، - دەگەن جاقسى ءسوز بار. بۇگىنگى كۇنى قازاق حالقى تاريحىنداعى داڭقتى كۇندەردى قاپەرگە الا وتىرىپ، بۇگىنگى ەل ازاماتى ءوز حالقىنىڭ بۇگىنى مەن ەرتەڭى ءۇشىن زور جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا جۇكتەيدى. بۇگىنگى كۇنى اتا- بابا جاساپ كەتكەن مۇرانى دامىتىپ، ونى ءداستۇرلى قۇندىلىقتارعا ارقا سۇيەي وتىرىپ، جاڭا جاعدايلارعا بەيىمدەي ءتۇسۋ ماڭىزدى.
مەن قازاق ۇلتىنىڭ كوپتەگەن جاس وكىلدەرىمەن تانىسپىن. ولار ءوز حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن داستۇرىنە قاتىسى بار ەكەندىگىن سەزىنە وتىرىپ، ءوز اتا- باتاسىنىڭ لايىقتى ءىزباسارى بولۋى ءتيىس.
- اتالعان ءىس- شارانى وتكىزۋمەن بايلانىستى تاعى دا قانداي ۇردىستەر ورىن الۋى مۇمكىن؟
- شىنىمەن دە قازاقستان بۇكىل الەمگە ۇلى كوشپەندىلەردىڭ باي رۋحاني ءارى ماتەريالدىق قۇندىلىقتارىن پاش ەتەتىن ءوزىنىڭ تاريحىمەن ماقتانۋعا لايىقتى. بۇگىندە سىزدەردىڭ ەلدەرىڭىزدىڭ، قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيتويىن بۇكىل تۇركى الەمى، بۇكىل الەمدەگى قازاقستاننىڭ دوستارى اتاپ وتۋدە. بۇل اسىرا ايتقاندىق ەمەس. وتكەن جىلى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ وسى وقيعانى اتاپ ءوتۋ يدەياسىن ۇسىنعان كەزدە تەك قانا قازاقستاندا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ودان تىسقارى اۋماقتا، پوستكەڭەستىك كەڭەستىكتە الەۋمەتتىك جەلى پايدالانۋشىلارى اتالعان تاقىرىپقا بايلانىستى ۆيدەو سيۋجەتتەرمەن بولىسكەن بولاتىن. مەنىڭشە، مەرەيتويدى اتاپ ءوتۋ بۇل تاقىرىپقا قوعامنىڭ باسا نازار اۋدارۋىنا جول اشىپ، سىزدەردىڭ ەلدەرىڭىزدىڭ باي تاريحىن ودان ارى زەردەلەي تۇسۋگە شەت ەلدەردىڭ دە نازارىن وزىنە قاراتادى دەپ ويلايمىن.
اۆتور: مارلان جيەمباي