ماعجاننىڭ ءبىر كەم دۇنيەسى
ءبىر باي ولسە، ءتورت تۇلىك مالى قالار،
جۇيرىك ولسە، ارتىندا ءسوزى قالار!
وسى كۇنگە دەيىن الاش مۇراسىن تىڭعىلىقتى زەرتتەۋگە ءومىرىن ارناعان عالىمداردىڭ ەڭبەگى سۇبەلى. تۇسىندە دە، وڭىندە دە تۇلعالارمەن تىلدەسكەن تۇرسىن جۇرتباي، مامبەت قويگەلدى سياقتى تۇعىرلى تۇلعالاردىڭ ارقاسىندا اقىلدىڭ اعىنىمەن قانات قاعىپ، بولاشاققا جول سالۋ ارقىلى وتكەن ومىرگە وزگەشە كوز تاستايتىن بولدىق. دەگەنمەن اشىلماعان اڭعارلارى دا باستان اسىپ جىعىلادى. الەكەڭ (ءاليحان بوكەيحانوۆ) ، احاڭ (احمەت بايتۇرسىنوۆ) ، ءسادۋاقاس سەيفۋللين، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ سەكىلدى شوقتىعى بيىك، ەسىمدەرى ەل جۇرەگىندە جاڭعىرعان كەشەگى الاش ارىستارىنىڭ ىزگى ىستەرىن جالعاۋشى بۇگىنگى مىنا بىزدەر ەكەنىمىزدى ۇمىتپاي، تەكتىلىك تانىمىن تەرەڭدەتۋ باستى بورىشىمىز ەكەندىگىن ەستەن شىعارماۋ. قارا قازاق، سارى بالا قامى ءۇشىن اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا كۇندەرىن وتكەرىپ، ەل باسىنا كۇن تۋعان شاقتا ەتىگىمەن سۋ كەشىپ، تاعدىر تارازىسى سىنعا سالىنعان كۇرمەۋلى كەزەڭدە ەلىنىڭ ەلدىگىن تىك كوتەرە وتىرىپ قيلى عۇمىردىڭ ۋىن تاتىپ ءوتتى. وسى جولدا قۇربان بولعان مۇحتار سۇيگەن ماعجاننىڭ ءبىر كەم دۇنيەسى ياعني بەيمالىم ءولىمى جايىندا ويتولعاپ، ىشكى الەممەن ۇندەسە سۇحبات قۇرا وتىرىپ كوز كورگەن كورگەن جانداردىڭ ەستەلىكتەرى ارقىلى جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك.
«مەن ماعجاندى كوردىم» ، - دەيدى اقيقاتتىڭ الداسپانى باۋىرجان مومىش ۇلى اتامىز. 1938 -جىلى ناۋرىز ايىنىڭ 19 - جۇلدىزىندا شاش ال دەسە، باس الاتىن قاسكويلەردىڭ قولىنان اجال قۇشقان اياۋلى اقىندى سوعىستان كەيىن تۇتقىندا وتىرعان كۇيىندە باۋكەڭ قالاي كوردى؟ جالعىز باۋكەڭ ەمەس، رەسەيدىڭ كولىما ايماعىنداعى باراك لاگەرىندە ماعجانمەن بىرگە جاپا شەككەن اتىراۋلىق ءابدوللا ءابدىراحمانوۆ اتتى اقساقالدىڭ اقىنمەن ءبىر جەردە تۇتقىندا وتىرعاندىعى جايىندا «جاس الاش» گازەتى تۇسىرگەن ۆيدەوجازبانى دا كورىپ ەدىم. «جەل تۇرماسا ءشوپتىڭ باسى قيمىلدامايدى» دەپ تۇيىندەيدى عوي حالقىمىز. ماعجاندى كورگەندىگىن باۋىرجان اتامىز ءوز ەستەلىگىندە بىلايشا اڭگىمەلەيدى: «1948 -جىلى مەن سىبىردەگى 59-بريگادا كومانديرىنىڭ ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالدىم. كەزەكتى اسكەري جاتتىعۋلار وتكىزىپ جۇرگەن كەزىمدە نۋ ورماننىڭ اراسىندا وتقا جىلىنىپ وتىرعان ءبىر توپ ادامدى كورىپ، ماڭىنا جاقىندادىم. كيگەن كيىمدەرى ءبىرتۇرلى، ءاسىلى، سوتتالعاندار بولۋى كەرەك. ولاردان وزگەشەلەۋ، باسىندا تۇلكى تىماعى بار ءبىر ادام 10-15 مەتردەي جەردە ءوز الدىنا جىلىنىپ وتىر ەكەن. تەگىندە قازاق سياقتى. مەن سوعان جاقىنداپ كەلىپ، قازاقشا «اسسالاۋماعالەيكۋم!» دەپ سالەم بەردىم. ول مەنىڭ سالەمىمدى ەرنىن جىبىرلاتىپ قانا قابىلداپ، تۇرىمە ودىرايا قارادى دا، ۇندەمەي وتىرا بەردى. «بۇل نە قىلعان ادام؟ » دەپ ءوز ويىمدى جيناپ العانشا، ول تەرىس قاراپ وتىرعان كۇيىندە:
- ماعان جاقىنداما، بالەم جۇعىپ كەتەدى، - دەدى. سول كەزدە بارىپ مەنىڭ ەسىمە ماعجان ءتۇسىپ، ونىڭ ولەڭدەرىن جاتقا ايتا باستادىم. ول ءسال ءجىبىپ:
- مەنىڭ جاعدايىم قيىن عوي، ماعان جاقىنداماعانىڭ دۇرىس بولادى. شاماڭ كەلسە، مەنى ەلگە جەتكىز، - دەدى. مەن ونىڭ قازاقتىڭ اقيىق اقىنى ماعجان ەكەنىن ءبىلىپ، شامام كەلسە كومەكتەسكىم كەلدى دە:
- مەن ون شاقتى كۇننىڭ كولەمىندە قايتا ورالامىن. سول كەزدە دايىن بولا تۇرىڭىز، - دەدىم. ون شاقتى كۇننەن كەيىن ۋاقىتىم بولماي، قايتىپ كەلە المادىم. ءبىر ايدان كەيىن كەلسەم، تۇرمەنىڭ باستىعى ماعان ونىڭ سال ايداپ ءجۇرىپ سۋعا كەتىپ قايتىس بولعاندىعىن ايتتى. [قاھارمان باۋىرجان مومىش ۇلى، 98-بەت. الماتى، «ونەر» باسپاسى، 2008 ج. ]
اتتەڭ باۋكەڭ دەگەنىنە جەتكەندە، ءبىرشاما تۇيىققا تىرەلگەن تۇلعالاردىڭ تاعدىرىن اشۋ ارقىلى، تالان تاراجعا تۇسكەن كەڭەستىك كەزەڭ ساياساتىنىڭ بەت پەردەسىن سىپىرار ەدى عوي. پروفەسسور مەكەمتاس مىرزاحمەت ۇلىنان وسى جايىندا سۇراعانىمدا «بۇل كۇردەلى ماسەلە، الايدا باۋكەڭ ماعجاندى ءوز كوزىمەن كورگەنى راس» دەگەن ەدى ماعان. البەتتە مەكەمتاس اقساقال دۇرىس ايتادى. باۋكەڭ ءسوزسىز وتىرىكتىڭ ماڭىنا جۋىمايتىن ادام ەكەندىگىن مۇقىم قازاق بىلەدى ەمەس پە؟ ! وسى جايدى ەستىگەننەن كەيىن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندە ىستەيتىن قىزمەتكەرلەردەن اكەم ارقىلى سۇراستىرىپ كورگەن ەدىم. وكىنىشكە وراي ارحيۆكە كىرۋ وڭاي شارۋا ەمەس، ءتىپتى مۇمكىن ەمەس دەگەندەي سىڭاي تانىتقان كورىنەدى. جارايدى، ءدال ءقازىر بەل شەشىپ كىرىسە الماسپىز، ايتكەنمەن ستۋدەنتپىز عوي. بولاشاق جارقىن بولسا، بۇل ءىستىڭ دە تۇبىنە جەتەرمىز. ايتا كەتەتىنى الاش ارىستارىنىڭ بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن زۇلمات پەن زۇلىمدىق، ازاپ پەن توزاق كورگەنىن ەستەن شىعارماساق ەكەن. وسىنداي تاۋەلسىز زامانعا، سول بابالارىمىزدىڭ اققان قانى مەن توككەن تەرىنىڭ ارقاسىندا قول جەتكىزگەنىمىزدى استە ۇمىتپاساق دەيمىن.
ويلاماي ءبىزدىڭ قازاق تەككە جاتىر،
ءبىر ىسكە جاناسا الماي، شەتتە جاتىر.
ازىراق كوز جۇگىرتىپ قاراپ تۇرساڭ،
قازەكەڭ تاڭ قالارلىق كەپتە جاتىر.
كەڭ جەرى كۇننەن- كۇنگە قۇرىپ جاتىر،
سۇر جىلان بار قان- ءسولىن سورىپ جاتىر.
استانا، جۇرت بيلەگەن ادامداردى
ءتاڭىرى كۇننەن- كۇنگە ۇرىپ جاتىر.
بىرەۋلەر وقىپ تورە بولىپ جاتىر،
شەن الىپ، باقىت قۇسى قونىپ جاتىر.
ۇمىتىپ ءوزىن- ءوزى بۇل سابازىڭ
جۇرتىنا قارسى تاياق سوعىپ جاتىر، -
دەپ كۇيىنگەن اقىن جۇرەگى مۇڭدى كوپ ارقالاپ، ەلىن ورگە سۇيرەيمىن دەپ ءجابىر كوردى، قۇلازىعان كۇيى حالىقتىڭ جان- ايقايىن جۇرەگىنە توعىتىپ، باقىتقا اپارار جولدى ىزدەۋمەن عۇمىرى توزدى. ءابدوللا اقساقالدىڭ ايتۋى بويىنشا 1951 -جىلدىڭ قاڭتارىندا باقيلىق بولعان ەكەن. جانى جانشىلىپ، ءتانى تەپكى كورۋمەن- اق ءوتتى عوي بەس كۇندىك دۇنيەسى. ولەرىندە قانداي كۇيىكتى باسىنان وتكەرگەن ەكەن؟ جارىقتىق. بۇل دا بىزگە بەيمالىم، ءبىر كەم دۇنيە.
جالعاننىڭ ءبىر كورەرمىن كوپ پەن ازىن،
ومىرىمدە ەندى بولماس جىلى جازىم.
ەندى ءبىر ولگەنىم دە، جۇرگەنىم دە
- قولىمنان ۇشقاننان سوڭ قوڭىر قازىم.
ءبىر عانا ايتارىمىز، اللا جانىن ءجاننات ەتكەي. قازاق ءۇشىن ماعجان اتى ءاماندا بىزبەن بىرگە.
ءازىمحان يسابەك
م. و. اۋەزوۆ اتىنداعى و ق م ۋ- دىڭ ستۋدەنتى
«نامىس»