قازاق حاندارى كىمنىڭ ۇرپاعى؟
الايدا ۇرىس حاننىڭ وزىنە كەلگەندە تاريحشىلاردىڭ ءبىر قاتارى ونى جوشىنىڭ تۇڭعىش ۇلى وردا ەجەن ۇرپاعى دەسە، ەندى بىرەۋلەرى ون ءۇشىنشى ۇلى توقاي تەمىردەن تارايدى دەگەن ەكى ۇداي پىكىردە. قازاقستانداعى تاريحي رومان جازۋشىلار شىعارمالارىندا ەكىنشى پىكىر باسىم. ارينە، ۇرىس حان مەن ودان وربىگەن قازاق ەلى حاندارى مەيلى وردا ەجەننەن، مەيلى توقاي تەمىردەن تاراسىن، ەكەۋى دە جوشى حان ۇلدارى عوي دەپ توقتاۋعا دا بولار ەدى. ءتىپتى بۇل حاندارىمىز جوشىنىڭ ۇلكەن ۇلىنان تارايتىنىن ماقتان تۇتۋعا دا سەبەپ ەكەن. ءبىراق سانا، جادىمىز تۇماندانباي ايقىن بولسىن دەسەك، تاريحىمىزدان ۋاقىتشا پايدانى ەمەس، عۇمىرى ۇزاق شىندىقتى ىزدەگەنىمىز ءجون.
شىڭعىز حاننىڭ جانە ونىڭ باسشىلىعىمەن ماڭگى ەل مەملەكەتىن قۇرعان شىعىس تۇرك تايپالارىنىڭ تاريحىن بايانداۋدا ەڭ ءىرى زەرتتەۋ ەڭبەگى ۇلاعۋ ۇلىسىنىڭ باس ۋازىرى راشيد اد- دين جازعان «جاميع ات- تاۋاريح» جيناعى دەۋگە بولادى. مۇندا توقاي تەمىردىڭ: باي تەمىر، بايان، ۇرىنق، كەن تەمىر اتتى ءتورت ۇلى بولعانى، ال كەن تەمىردەن تۋعان قوجا مەن ابايدا ۇرپاق بولماعانى ايتىلعان.
حيۋا حانى ءابىلعازى- باھادۇر 1663 -جىلى جازعان «تۇرىك شەجىرەسىندە» راشيد اد- ديندى قايتالاپ جانە ءارى قاراي جالعاستىرىپ، «توقاي تەمىر ناسىلىنەن قازاقتا پاتشا بولعانداردىڭ بايانى» تاراۋىندا: «شىڭعىس حان - جوشى حان - توقاي تەمىر - ءوز- تەمىر - قوجا - باداقۇل ۇعلان - ۇرىس حان - قۇيىرشىق حان - باراق حان - ءابۋساعيت (لاقابى جانىبەك حان) » ، - دەيدى. ال توقاي تەمىر ناسىلىنەن ماۋرەنناحردى بيلەگەندەردى ءوز- تەمىردىڭ اباي دەگەن ۇلىنان تاراتادى.
بۇل ارادا، ارينە: «توقاي تەمىردىڭ ءۇزىلىپ قالعان ۇرپاقتارى قوجا مەن ابايدان قازاق حاندارى قالايشا تاراماق؟ !» دەگەن سۇراق تۋادى.
مەنىڭشە، راشيد- اد- دين توقاي تەمىر ۇرپاقتارىنىڭ شەجىرەسىن جازا كەلە: «كەن- تەمىر بالالارى قوجا مەن ابايدىڭ بالالارى بولماعان» ، دەۋ سەبەبى، - ول «جاميع- ات- تاۋاريحتى» جازىپ اياقتاعان 1310 -جىلى قوجا مەن اباي ءالى ۇيلەنىپ بالا سۇيەر جاسقا كەلمەگەن.
ال ق. جالايىر ءوز ەڭبەگىن 1602 -جىلى (ءۇش عاسىر كەيىن) جازا تۇرا وردا- ەجەن بۇتاعىن دا، توقاي تەمىر بۇتاعىن دا ءدال راشيد- اد- ديننىڭ «جاميع ات- تاۋاريحىنداعىداي» 1310 -جىلعا دەيىن ءتىزىپ توقتاعان. مۇنىڭ ءمانىسى، ق. جالايىر ەڭبەگىنىڭ سوڭعى تۇسىنداعى «ۇرىس حان تۋرالى داستان» تاراۋى عانا وسى شەجىرەشىنىڭ ءوز زەرتتەۋى دە، ال ونىڭ الدىنداعى تاراۋلاردىڭ كۇللىسى راشيد- اد- ديننىڭ «جاميع- ات- تاۋاريحىن» پارسى تىلىنەن شاعاتاي تىلىنە قىسقارتىپ جاساعان اۋدارما بولۋىنان. بۇل جايلى ق. جالايىردىڭ ءوزى دە كىتابىنىڭ سوڭىندا: «پارسى تىلىندەگى شىڭعىز- ناما كىتابىنان تۇرىك تىلىنە اۋداردى، ال كەيىنگى زاماندارى بولعانداردى ءوزى ەستىپ بىلگەنى بويىنشا اللا تاعالا جاردەم بەرىپ، تەرىپ جازدى» ، - دەيدى.
ۇرىس حان تۋرالى تاراۋدا ق. جالايىر شىڭعىز حان ءوزىنىڭ ءتورت ۇلىنا ۇلىستار مەن اسكەر ءبولىپ بەرگەنىنەن باستاپ، ۇرىس حانعا دەيىنگى وقيعالارعا قىسقاشا شولۋ جاسايدى، ال ۇرىس حاننىڭ اكەسى كىم، جوشى حاننىڭ قاي ۇلىنان تارايتىنى ايتىلماعان. سوندىقتان راشيد- اد- دين «تاۋاريحىن» جازىپ اياقتاعان 1310 جىل مەن ۇرىس حاننىڭ سىعاناق تاعىنا 1368 -جىلى وتىرعانى جايلى اقپاراتقا دەيىنگى جەتپىس جىلداي «اقتاڭداق» كەزەڭ كەيبىر زەرتتەۋشىلەرگە كەشە دە، بۇگىن دە ۇرىس حان تەگى جايلى باسقاشا جورامالدار جاساۋنا سەبەپ بولۋدا. مىسالى «انونيم يسكاندەرا» دەگەن اتاۋمەن بەلگىلى مۋين- ات- دين ناتانزي شىعارماسىندا (1413 ج. يسفاحان) ۇرىس حان تەگى جوشىنىڭ تۇڭعىش ۇلى وردا- ەجەننەن: «وردا - سارتاقتاي - قويشى - بايان - ساسى- بۇقا - ەرزەن - شىمتاي - ۇرىس حان» ، دەپ تاراتىلادى. كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر كۇمانمەن قارايتىن وسى «انونيم يسكاندەرا» (ۆ. ۆ. بارتولد بەرگەن اتاۋ) شىعارماسىندا العاش ايتىلعان بۇل پىكىردى سوڭعى كەزدەرى ماقۇلداۋشى تاريحشىلار سانى ارتىپ وتىر. بۇعان كسرو عا شىعىس تانۋ ينستيتۋتى قىزمەتكەرى عالىم ت. سۇلتانوۆتىڭ وسى پىكىرگە كەلۋى، ال ءبىزدىڭ رەسەيدەن ايتىلعان نارسەنىڭ بارىنە «ءلاپپاي» دەيتىن ادەتىمىز سەبەپ بولىپ وتىرعان سىڭايلى.
ەكى ۇداي بولىپ، ءارقايسىسى «مەنىكى ءجون» دەپ جۇرگەن وسى ماسەلەدە ت. سۇلتانوۆتىڭ «انونيم يسكاندەرا» بايانىن قولداۋ سەبەبى ۇرىس حاننىڭ وردا ەجەن ۇلىسىنان شىققاندىعى ەكەن. راشيد اد- دين «تاۋاريحىندا» وردا ەجەن تۋرالى: «يز ۆويسك دجۋچي- حانا ودنوي پولوۆينوي ۆەدال ون، ا درۋگوي پولوۆينوي - باتۋ. س ەتيم ۆويسكوم ي چەتىرميا براتيامي - ۋدۋروم، تۋكا- تيمۋروم، شينگكۋموم - ون سوستاۆيل ليەۆوە كرىلو ۆويسكا؛ ي يح دو سيح پور نازىۆايۋت تساريەۆيچامي ليەۆوگو كرىلا. ي تەپەر ەشە يح رود پرەبىۆاەت ۆمەستە س رودوم وردى» ( I توم، Ⅱكىتاپ، 66 بەت) ، - دەپ، توقاي تەمىردىڭ ءاۋ باستان وردا ەجەننىڭ ۇلىسىندا ورنالاسقانى ايتىلعان. بۇل دەرەك وسى ۇلىستان شىققان ۇرىس حاندى جانە باسقالاردى دا مىندەتتى تۇردە وردا ەجەن ۇرپاعى دەۋگە بولمايتىنىن كورسەتسە كەرەك.
ارينە، تاريحشىلار بۇل ماسەلەدە مەن ۇسىنعان ءبىر دەرەككە بىتىسە قويماس. اركىم ءوزى وقىپ كوڭىلىنە ۇيالاتقان شەجىرەنى ءجون ساناپ، وزگەسىن قاتە دەۋىن جالعاستىرا بەرەر. ال شەجىرەشىلەردىڭ قاتەلەسۋى نەمەسە تاريحتى ءبىر ماقساتپەن بۇرمالاۋى مۇمكىن نارسە. سوندىقتان مەن تاريحشى قاۋىمعا شەجىرەشى، تاريحشىلاردىڭ ايتقاندارى دۇرىس يا قاتە ەكەنىن ەل اۋزىنداعى دەرەكتەرمەن سالىستىرۋدى ۇسىنامىن. ويتكەنى مىڭداعان ادامنىڭ اۋزىمەن وقيعانى جالعان ايتۋ مۇمكىن بولا قويماس.
وتەمىس قاجىنىڭ 1512-1525 -جىلداردا جازعان «شىڭعىز- ناما» شىعارماسىندا جوشىنىڭ بەسىنشى ۇلى شايباننىڭ (شيبان) ۇرپاقتارى توقتامىس حان، تەمىر قۇتلى حان، ۇرىس حان ۇرپاقتارىنا «ءبىز سەندەردەن بەدەلدىمىز!» دەپ ماقتانىپ: «جوشى حان قايتىس بولىپ، بارشامىزدىڭ اكەلەرىمىز شىڭعىز حان بابا الدىنا بارعاندا، ول ورداعا، باتۋعا جانە ءبىزدىڭ اتامىز شايبانعا وتاۋ ءۇي سىيلاعان، ال سەندەردىڭ اتالارىڭا جابۋلى اربا دا بەرمەگەن» ، دەگەنىن جازادى. ەگەر ۇرىس حان وردا ەجەننىڭ ۇرپاعى بولسا، وعان شايبانيلار مۇنداي ءسوز ايتار ما ەدى؟
سونداي- اق، ءابىلعازى- باھادۇر «تۇرك شەجىرەسىندە» توقاي تەمىردىڭ نەمەرەسى ابايدىڭ ۇرپاعى عابدولعازيز تۋرالى: «ونىڭ ناسىلدەرى: «عابدولعازيز حاننىڭ اتالارى، قازاق پاتشالارىنىڭ اتالارى، قىرىم پاتشالارىنىڭ اتالارى جوشى حاننىڭ ون ءۇشىنشى بالاسى توقاي تەمىر حاننىڭ ناسىلىنەنبىز» دەپ ايتىپ وتىرادى» ، - دەپ جازعان. بۇل عابدولعازيزدىڭ ناسىلدەرىنىڭ - جۇزدەگەن، مىڭداعان ادامنىڭ اۋزىنان شىققان ءسوز. ەندەشە قازاق حاندارىنىڭ تەگى ماسەلەسىندە تاريحشىلاردىڭ «حالىق ايتسا قاتە ايتپاس» دەگەن بابالار دانالىعىنا توقتاعانى ءجون.
ايتۋدى قاجەت ەتەر ماڭىزدى ماسەلە - ول شىڭعىز حاندى، ودان تارايتىن «تورە» تۇقىمدارىن «موڭعول» دەۋشىلىك. راشيد اد- دين «وعىز- ناما» شىعارماسىندا وعىز حان وزىنە باعىنباعان تۇركتەردى شىعىستاعى تولى وزەنىنە دەيىن قۋىپ تاستاپ: «ەندى تۇركىستانعا كەلمەڭدەر!» ، دەگەنىن، شىعىسقا كەتكەن سول تۇركتەردى تۇركىمەندەردىڭ «موڭعول» اتايتىنىن جازعان. شىعىس تۇركتەرىن قىتايلار «سيۋنۋ» دەپ، ول ءسوز حۋننۋ، حۋن، عۇن بولىپ وزگەرگەنىن ءبىرقاتار زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىنەن كورەمىز. حۋننۋلاردىڭ جاڭا جىلساناۋعا دەيىنگى 209 -جىلى مودەنىڭ باسشىلىعىمەن ءىرى يمپەريا قۇرعانى بەلگىلى. 93-158 -جىلدارداعى قىتايمەن جانە سانبييلەرمەن سوعىستا ىدىراعان سولتۇستىك حۋننۋ يمپەرياسىنىڭ قيات تايپاسى تاۋ اڭعارىن بىرنەشە عاسىر پانالايدى. ءوسىپ- ونگەن حالىقتى ەرگەنە قون اڭعارىنان باستاپ شىققان بورتە- اشۇن (الاش) قياتتىڭ قورالاس رۋىنان. شىڭعىز حان وسى بورتەنىڭ 22 ۇرپاعى. ال «موڭعول» ءسوزى ەتنوستىڭ ەمەس، شىڭعىز حاننىڭ باسشىلىعىمەن شىعىس تۇركتەرى قۇرعان مەملەكەتتىڭ «مەنگۋ ەل» (ماڭگى ەل) اتاۋى ەكەنىن مەن «عاسىرلارعا جالعاسقان جاڭساقتىق» اتتى زەرتتەۋ كىتابىمدا ايتقانمىن («ءبىلىم» باسپاسى، 2013 ج. ) . سونىمەن، قازاق ەلى حاندارىنىڭ تەگىن قىسقارتا بايانداساق: تۇرك، ودان شىعىس تۇركتەرى (حۋننۋ) ، ودان قيات، ودان قيات- قورالاس بورتە، ونىڭ 22 ۇرپاعى تەمىرشىڭ (شىڭعىز حان، ودان جوشى، ونىڭ ون ءۇشىنشى ۇلى توقاي تەمىر، ودان ءوز تەمىر، ودان تەمىر قوجا، ودان ءبادىقۇل (بادىك) ، ودان ۇرىس حان؛ ۇرىس حاننىڭ جەتى ۇلى بولعان. ۇلكەنى توقتاقيادان بولات، بولاتتان قازاقتىڭ كەرەي حانى، ودان بۇرىندىق حان تۋعان. ال ۇرىس حاننىڭ ورتانشى بالاسى قۇيىرشىقتان باراق، ودان قازاقتىڭ جانىبەك حانى (شىن اتى ءابۋساعيت) تۋعان. كەرەي مەن بۇرىندىقتان وزگە قازاق ەلى حاندارىنىڭ بارلىعى وسى جانىبەك ۇرپاقتارىنان.
حاسەن قوجا تۇرك
«نامىس»