مۇقاعاليدىڭ كەيىپكەرلەرى
مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ بۇل ولەڭى ەل اۋزىندا ءجيى ايتىلادى، وسى ءبىر شۋماقتى جاتقا بىلمەيتىن ادام كەمدە- كەم شىعار.
ولەڭدى بىلەمىز. ال وسى ولەڭنىڭ كەيىپكەرلەرىن شە؟ اقيىق اقىن «سۋ سۇراعاندا ءسۇت بەرگەن، ايران بەرگەن» جەڭگەسى كىم ەكەن؟ ونىڭ قاسىنداعى «قارعانىڭ ۆالەتىندەي ەدىرەيگەن» كىم؟
جاقىندا جانات ازىكەنوۆ دەگەن كىسىمەن كەزدەيسوق تانىسىپ قالدىق. از- كەم اڭگىمەدەن سوڭ مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ جوعارىداعى ولەڭى ول كىسىنىڭ اتا- اناسى تۋرالى ەكەنىن تۇسىندىك. ءبىز تالعارعا ارنايى ىزدەپ بارىپ، جانات اعامەن جولىعىپ، مۇقاعاليدىڭ كەيىپكەرلەرى تۋرالى باستان- اياق تىڭداپ قايتۋعا ۋاعدالاستىق. ۋادەلەسكەن كۇنى جانات اعا دا ءبىزدى قۇشاق جايا قارسى الدى...
بۇل ءوزى ۇزاق تاريح، - دەپ باستادى جانات اعا اڭگىمەسىن. - ءبىزدىڭ تۋعان اتامىز قايرانباي بولىس الباندا باق- داۋلەتى اسقان، ىرىسى تاسىعان، كەزىندە ورىسقا اسكەر بەرمەيمىز دەپ، تالاي ازاماتتى سوعىستان الىپ قالعان، «قارقارا كوتەرىلىسىنە» دەمەۋشىلىك جاساعان كىسى ەكەن. اكەم ازىكەن - قايرانباي بولىستىڭ ارتىندا قالعان جالعىز تۇياق ەكەن. ازىكەن ءسابي كەزىندە تۋعان شەشەدەن ايىرىلادى. ەكىنشى شەشەسى سۋان ەلىنىڭ قىزى ەكەن. اكەم ءتورت- بەس جاسقا كەلگەندە اكەسى - قايرانباي اتامىز دا قايتىس بولادى.
سوندا قايرانبايدىڭ ەكىنشى ايەلى «بالانى جەتىمسىرەتپەيمىن» دەپ، بالا ازىكەندى ءوز ەلىنە الىپ كەتەدى. سودان اكەم سۋان ەلىندە ەرجەتەدى. ول ەلدىڭ بالالارى شەتتەرىنەن پىسىق، ونەرپاز كەلەدى ەكەن. سولاردىڭ ورتاسىندا وسكەن اكەم دە ءان ايتىپ، تاي جارىسقا قاتىسىپ، بايگە الىپ، كوكپار تارتىپ، كۇرەسەدى ەكەن. كۇرەستەن جەڭىپ، بايگەدەن وزا شاۋىپ، قىسقاسى سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى بولىپ ەرجەتەدى. بالانىڭ اۋزىندا ءسوز جاتا ما؟ سوندا جەڭىلىپ قالعان بالالار اكەمە: «سەن ءبىزدىڭ تۋىسقان ەمەسسىڭ، سۋان ەمەسسىڭ... سەن - البانسىڭ... جەتىمسىڭ... شەشە دەپ جۇرگەن دە شەشەڭ ەمەس...» دەپ بەتىنە باساتىن كورىنەدى. سودان ەسى كىرىپ قالعان بوزبالا ءجون بىلەتىن ءبىر كىسىدەن سۇرايدى، «مەن كىممىن؟ « دەپ. سول كىسى: «سەن - الباندا قايرانباي بولىستىڭ بالاسىسىڭ، تۋعان شەشەڭ ءسابي كۇنىڭدە، ءسال كەيىنىرەك اكەڭ دە قايتىس بولدى... مىناۋ - ەكىنشى شەشەڭ، سەنى باعىپ، ەرجەتكىزگەن ءبىزدىڭ قىزىمىز...» دەيدى.
وسىنى ەستىگەن اكەم ويلانا كەلە، وزىنە بالا كەزىنەن ۇيىرسەك قارا ايعىردى جيەندىك جاساپ ەرتتەپ ءمىنىپ، ىلەدەن ءوتىپ، قاشۋعا بەل بۋادى. قىستىڭكۇنى ەكەن، ىلە مۇز بوپ قاتىپ جاتىر دەيدى. نە ىستەرىن بىلمەي بوگەلىپ تۇرعاندا، ارتىنان قۋعىنشىلار دا كەلىپ جەتىپتى. كوكتەمدە، وزەننىڭ مۇزى سوگىلگەندە، ءبىر جاراۋ اتتى ەرتتەپ ءمىنىپ، الگى قارا ايعىردى جەتەگىنە الىپ، تاعى قاشادى. ىلە وزەنىن «ءداريا» دەيدى ەكەن. ءدارياعا كەلسە، سۋ تاسىپ جاتىر دەيدى. ىمىرت تا بايلانىپ، قاراڭعى ءتۇسىپ قالادى. اكەمنىڭ كوزسىز باتىرلىعى بولار، تاسىپ جاتقان ءدارياعا «نار، تاۋەكەل» دەپ، قارا ايعىرعا قامشى باسىپ، قويىپ كەتەدى. ءوزى جاپ- جاس بوزبالا... سوندا استىنداعى اتى سۋعا كەتەدى دە، جەتەگىندەگى قارا ايعىردىڭ جالىنا جارماسىپ، امالداپ وزەننىڭ بەرگى بەتىنە وتەدى. امان- ەسەن ەلىن تاۋىپ كەلەدى، كىشى اكەلەرىمەن، ەل- جۇرتىمەن تابىسادى. ارادا ءبىر- ەكى كۇن وتكەندە سوڭىنان قۋعىن كەلەدى.
- بالا كەلدى مە؟
- كەلدى، ەلىن تاپتى... ءۇيىرىن تاپتى... - دەگەندە سۋاندار ايتادى:
- جوق، بولمايدى، بالانى بۇلاي جىبەرە سالعانىمىز ەلدىگىمىزگە سىن. جۇرت نە دەيدى؟ بەتىمىزگە باسپاي ما؟ بالەن جىل باعىپ، ەرجەتكىزىپ، ەندى بەتالدى قاشىرىپ جىبەرمەيمىز. بالانىڭ بالالىعىن بەتىنە باسپايمىز... ەل- جۇرتىنان دا اجىراتپايمىز، تەك ءجون- جورالعىسىمەن شىعارىپ سالۋعا مۇرسات بەرىڭىزدەر. بۇعان دەيىن دە قىز الىسىپ، قىز بەرىسىپ، قۇداندالى بوپ جۇرگەن ەل ەدىك قوي... - دەپ، ۇلكەندەر جاعى وسى كەلىسىمگە كەلىپ، بالانى قايتىپ الىپ كەتەدى. سودان سالپىق ءبيدىڭ تۋعان نەمەرەسى كۇلجاميلا شەشەمىزدىڭ بويجەتىپ وتىرعان شاعى ەكەن، ەكەۋىن ۇيلەندىرىپ، كەلەسى كۇزدە ەنشىسىن بەرىپ، وتاۋلاپ، بار ءجون- جورالعىسىن جاساپ، اكەمدى كىشى اكەسى ءابدىراحماننىڭ قولىنا وتكىزىپ بەرەدى. نە دەگەن كورگەندىلىك، تەكتىلىك دەسەڭىزشى!..
اكەم ەلگە كەلەدى، ءوز ەلىنىڭ باس كوتەرەر ازاماتى قاتارىنا قوسىلادى. كەڭەستىك جۇيە ورناپ جاتقان شاق، كولحوزداستىرۋ، ۇجىمداستىرۋ ناۋقانى ءجۇرىپ جاتقان كەز. «ورىستار باسىپ كەلە جاتىر» دەگەن ۇرەي بەلەڭ الادى. ەلدەگى باسكوتەرەرلەر ۇيىمداسىپ، شەكارا اسىپ، قىتايعا قاشىپ جاتادى. اكەم اعايىن ەكى- ءۇش ءىنىسىن مىقتى- مىقتى ايعىرلارعا مىنگىزىپ، «سەندەر بارىپ ورنىعىپ، ول جاقتىڭ جايىن ءبىلىپ كەلىڭدەر، ءبىز مىنا جاقتا دايىندالامىز...» دەپ، قىتايعا قاشىرىپ جىبەرەدى. «بولىستىڭ بالاسى تۋىسقاندارىن ۇيىمداستىرىپ، قىتاي اسىرىپ جىبەردى» دەگەن ءسوز وكىمەتكە جەتەدى دە، ۇزىن قارا پلاش كيگەن ءۇش ن ك ۆ د كەلىپ، ءبىر- اق تۇندە اكەمدى، ەلدىڭ ءۇش- ءتورت باس كوتەرەر ازاماتتارىن بايلاپ- ماتاپ، الىپ كەتەدى. ايداۋدا جۇرگەندە تالاي قورلىقتى كورەدى - شالشىق سۋدى جەيدەسى-
مەن ءسۇزىپ ءىشىپتى، قاماۋداعىلاردى ساز بالشىققا ءۇيىرىپ قويىپ جاتقىزادى ەكەن... كەيىننەن اقتالىپ، ەلگە ورالادى. الايدا سول ايداۋدا كورگەن ازاپتىڭ زاردابى بولار، سوعىس باستالعان جىلدارى اكەم بەلىنەن شويىرىلىپ، ەكى جىل توسەك تارتىپ جاتىپ قالادى. سوندا ءبىر كەمپىر جىلاننىڭ دارىسىمەن اكەمدى ەمدەپ جازىپتى. بۇل - 1943 -جىل ەكەن. سول جىلى اكەم قاراسازدا «زاگوتزەرنو» - استىق قابىلدايتىن قامبانىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى ءارى العاشقى باستىعى بولىپ تاعايىندالادى...
سوعىس جەڭىسپەن اياقتالىپ، ەلۋىنشى جىلدارى سوعىستىڭ جاراسى جازىلا باستاعان، ەل ەڭسەسى كوتەرىلە باستاعان كەز. سول جىلدارى اكەم تەكەس اۋىلىنىڭ «زاگوتزەرنوسىنا» اۋىسادى. سول اۋىلدا ءبۇبىش شەشەمىزدى كەزدەستىرىپتى. ەكەۋى ءبىر- ءبىرىن ۇناتسا كەرەك... انام ءبۇبىش - ابىكەن دەگەن كىسىنىڭ جالعىز قىزى ەكەن. 1921 -جىلعى ەدى. ءوزى اقجارقىن، ادەمى، ادامدارمەن جاقسى ارالاساتىن اقكوڭىل جان بولعان. مەنىڭ اكەمە تۇرمىسقا شىقپاس بۇرىن، 17 جاسىندا يسابايەۆ نۇرمولدا دەگەن كىسىمەن شاڭىراق كوتەرگەن. ۇيلەنگەن سوڭ ەكەۋى دە قاراسازدىڭ مەكتەبىنە مۇعالىم بولىپ بارادى. مۇقاعاليعا دا ساباق بەرىپتى. كوزكورگەندەر: «نۇرمولدا مەن ءبۇبىش ەكەۋى ءبىرىن- ءبىرى ءسۇيىپ قوسىلعان، جاراسىمدى دا باقىتتى جۇپ بولعان» دەسەدى. نۇرمولدادان قوزى دەگەن بالاسى بولعان - ول اعام 1939 -جىلعى ەدى، جاقىندا عانا قايتىس بولدى، كەشە قىرقىن بەردىك...
سوعىس باستالعاندا نۇرمولدا ءبۇبىش شەشەمىزدى ەكى جاسار بالاسى قوزىمەن توركىنىنە اپارىپ: «سوعىستان امان ورالسام، بالا- شاعامدى ءوز قولىڭىزدان الىپ كەتەمىن، وعان دەيىن سىزگە امانات...» دەپ قايىن اتاسى ابىكەنگە تابىستايدى. جارىن كۇتۋمەن ارادا كوپ جىلدار وتەدى، ءبىراق نۇرمولدا سوعىستان قايتىپ ورالمايدى. جالعىز بالامەن جيىرماعا تولماي جەسىر قالعان انامىز ءومىر قيىنشىلىعىن، تۇرمىس تاۋقىمەتىن كوپ تارتادى...
سودان تەكەسكە قىزمەتى اۋىسىپ بارعان اكەمە تاعدىر قوسىپ، 1956 -جىلى اكەم ازىكەنمەن وتاسىپتى. شەشەمىزدىڭ سوعىستان ورالماعان ءبىرىنشى جولداسى نۇرمولدادان قوزى دەگەن اعامىز بولعان دەدىم عوي، ول كوكەم ناعاشى اتاسى مەن اپاسىنا باۋىر باسىپ كەتەدى...
ول ۋاقىتتا اۋىلدا سلەت دەگەن بولاتىن، ءارتۇرلى توي- تومالاق، بايگە، كوكپار ءجيى ءوتىپ تۇراتىن. سونداي مەرەكەلەردە اكەمىز العان كوكپارىن انامىزدىڭ اياعىنا اكەپ تاستايدى ەكەن. انامىز مارقۇم ايتىپ وتىراتىن: «توپ ەر جىگىتتىڭ اراسىنا مىسىقتابانداپ كىرىپ بارىپ، قارۋلى قولىمەن كوكپاردى تارتىپ الۋشى ەدى...» دەپ.
ال ەندى مۇقاعالي نەگە اكەمدى «قارعانىڭ ۆالەتىندەي» دەپ جاعىمسىز كەيىپكەر ەتىپ سۋرەتتەيدى؟ - دەپ ساباقتادى جانات اعا. - ءبىر جولى جۇمىستان قايتىپ كەلە جاتسام، سارا دەگەن اپامىز باقشاسىنىڭ شەتىندە ساكىدە وتىر ەكەن، «ءاي، جانات، مەن سەنى كۇتىپ وتىرمىن. بەرى كەل، مۇقاعاليدىڭ مىنا ەكى تومدىق كىتابىنا سەنىڭ شەشەڭ جايلى جازعان ولەڭى شىعىپتى... شەشەڭە وقىپ بەر...» دەپ قولىما ۇستاتتى. تۋرا سول بەتىن قايىرىپ قويىپتى. كەلىپ، شەشەمە وقىپ بەردىم.
سوندا ءبۇبىش شەشەمنىڭ ايتقانى: «مەن كەلىن بوپ تۇسكەندە مۇقاعالي 10-11 جاستاعى بالا ەدى. ءبىرىنشى جولداسىم نۇرمولدا ەنگەلس كولحوزىنىڭ باس اگرونومى بولاتىن، مۇقاعاليدىڭ اكەسى سۇلەيمەن كولحوزدىڭ باستىعى ەدى. ەكى ءۇي قورجىن تامنىڭ ەكى جاعىندا كورشى وتىردىق، «سەنىكى- مەنىكى» دەگەن جوق، ءبىر تاماقتى ءبولىپ ءىشىپ، ءبىر ناندى ءبولىپ جەپ، تاتۋ- ءتاتتى ءومىر كەشتىك. ناندى مۇقاعاليدىڭ ۇلكەن شەشەسى تيىن اجەي ەكى ۇيگە بىردەي پىسىرەتىن، مۇقاعالي تاۋدان راۋعاش، جۋا تەرىپ كەلەتىن، ونى تيىن اجەي نانعا قوسىپ، كۇلشە ءپىسىرىپ بەرەتىن.
مۇقاعالي مەنى جەڭگە دەۋشى ەدى... كەيىن ازىكەڭمەن وتاسقاندا تەكەسكە كوشىپ كەتتىك. ارادا ءبىراز جىل وتكەندە، تەكەستە ازىق- تۇلىك دۇكەنىن ۇستاپ تۇرعانىمىزدا، كەشقۇرىم بولاتىن، دۇكەنگە مۇقاعالي كەلدى. الماتىدان كۇن سايىن كەشكە ەكى- ءۇش اۆتوبۋس كەلەدى، ادامدار بىردەن دۇكەنگە بۇرىلادى، ايتەۋىر، ساۋدا جاساۋشىلار كوپ. مەنىمەن سويلەسكىسى كەلدى مە ەكەن، بىردەڭە ايتقىسى كەلدى مە ەكەن، ماعان قارايلاپ، ءبىراز بوگەلدى. مەن مۇقاعاليعا كوڭىل بولە المادىم، نە دۇرىستاپ جاعداي سۇراسا المادىم... ءبىر جاعىنان اكەڭنەن باتپادىم. انشەيىندە جورا- جولداستارىمەن «تويلاتىپ» كەتەتىن اكەڭ قىزديىپ جەلكەمدە تۇرىپ الدى. ءبىر قاراسام، مۇقاعالي بۋلىعىپ، شاشىن ارتقا قايىرىپ قويىپ، شىعىپ بارا جاتىر ەكەن. «ءاي، مۇقاعالي!.. « دەپ توقتاتقىم كەلدى، ءبىراق اكەڭنەن باتپاي، ءۇنسىز قالا بەردىم. سول كەزدە شىققان ولەڭ عوي، قۇداي بىلەدى...» دەپ، شەشەم سولاي جورامالدادى.
مۇقاعاليدىڭ اكەمدى جاعىمسىز كەيىپكەر ەتىپ سۋرەتتەۋى - تانىماي تۇرعاندىقتان ەمەس، تانيدى. وزدەرى 50- جىلدارى كورشى تۇرعان بولسا، ونىڭ ۇستىنە اكەمنىڭ جالعىز بالاسى توقتارحان مۇقاعاليدان ءبىر- اق جاس كىشى، ەكەۋى جۋا، راۋعاش تەرىپ تەل وسكەن ەكى ءۇيدىڭ بالاسى... ۇشىنشىدەن، اكەم ازىكەن مۇقاعاليدىڭ قايىن اعاسى ءابدىمۇتالىپ ازىمجانوۆپەن جاقسى جولداس بولعان. ونىڭ ۇستىنە «زاگوتزەرنونىڭ» باستىعى بولعان اكەمىزدى بارلىق اۋىل تانيدى عوي. اياداي عانا اۋىل - جۇرتتىڭ ءبارى ءبىرىن- ءبىرى تانيدى، تانىماۋى مۇمكىن ەمەس. مۇقاڭنىڭ رەنىشى - بالا كۇنىندە، كورشى وتىرىپ ءبىر ناندى ءبولىپ جەپ جۇرگەن شاعىندا «سۋ سۇراعاندا ءسۇت بەرگەن، ايران بەرگەن» جەڭگەسىنىڭ، ەندى ارادا ءبىراز جىلدار وتكەندە اۋىلىنا اقىن بوپ كەلىپ تۇرعان مۇقاعاليعا كوڭىل بولە الماعانىنان شىعار. ەكىنشى جاعىنان، اكەمىز مۇقاعاليعا قايىن اعا بوپ كەلەدى، سول «قۇقىعىن» پايدالانىپ شىمشىپ تيىسكەنى شىعار. سونداعى اقىننىڭ شەبەرلىگىن قارامايسىز با:
«...جول كورسەتكەن ساقشىنىڭ تاياعىنداي،
باعىپ تۇر قيمىلىڭدى مۇرتىمەنەن...» دەيدى.
مۇقاعاليدىڭ كەز- كەلگەن ولەڭى - اۋەنى تابىلسا - انگە سۇرانىپ تۇر. الايدا، ءدال وسى ولەڭى ەشقانداي انگە كەلمەيدى، بۇل - اۋەنگە قوسىپ ايتاتىن ولەڭ ەمەس، بۇل - تاعدىر، ءومىر، تاريح...
شەشەم ءبۇبىش ابىكەن قىزى، تۋماسا دا تۋعانىنان ارتىق ەتىپ سەگىز ۇل، ءۇش قىز ءوسىرىپ، ولاردىڭ ءبارىنىڭ دە ومىردەن ءوز ورىندارىن اداسپاي تاۋىپ، ۇلكەن ازامات اتانىپ، دۇنيەنىڭ ءبىر كىرپىشى بولىپ قالانۋىنا، ءتالىمدى ۇل، تاربيەلى قىز بوپ قالىپتاسۋىنا بار كۇش- جىگەرىن سارپ ەتتى. ازىكەن اۋلەتىنىڭ ءۇرىم- بۇتاعىن كوركەيتىپ، ساياسىن سان ادام پانالايتىن ماۋەلى بايتەرەككە اينالدىردى. ۇرپاعىنىڭ الدىندا انالىق پارىزىن ارتىعىمەن وتەدى. انامىزدىڭ قايتقانىنا ناۋرىزدا 8 جىل بولادى، 2008 -جىلى 86 جاسىندا دۇنيە سالدى.
بۇل اڭگىمەنى تىزبەكتەپ ايتىپ وتىرعان سەبەبىم - تەك قانا «مۇقاعاليدىڭ اتىن جامىلىپ، ءوز اتىن شىعارعىسى كەلەدى» دەگەن وي تۋماسا ەكەن. مۇقاعاليدىڭ كەيىپكەرلەرى - انامىز ءبۇبىش تە، اكەمىز ازىكەن دە ادال ءومىر ءسۇرىپ، ماڭدايىنا جازعان تاعدىرىن كەشىپ، ونشاقتى ۇل- قىز ءوسىرىپ، ۇلىن - ۇياعا، قىزىن - قياعا قوندىرىپ، ومىردەن ابىرويلى وتكەنىن بايانداعىم كەلدى...
جانات اعا وسىلاي دەپ اڭگىمەسىن اياقتادى.
ال مەن «تۋماسا دا تۋعانىنان ارتىق قىپ» ونشاقتى بالانى وسىرگەن ءبۇبىش انامىزدىڭ انالىق جۇرەگىنە ىشتەي باسىمدى ءيدىم.
جانات اعانىڭ «تۋماسا دا تۋعانىنان ارتىق قىپ» دەگەن ءسوزىنىڭ استارىندا تالاي تاعدىر، تالاي تاريح جاتقانى انىق...
ول ەندى باسقا اڭگىمە...
ساۋلە ابەدينوۆا
«اق ءجۇنىس- استانا» جۋرنالى