قازاق حاندىعىنىڭ دانالارى
مىنە، سول تويدى بۇكىل حالىق بولىپ اتاپ ءوتۋ اياسىندا رەسپۋبليكامىزدا ءتۇرلى ءىس- شارالار باستالىپ تا كەتتى. بۇل ەلباسىمىزدىڭ ەل ءۇشىن جاساعان تاعى ءبىر كورەگەن قادامى. «مەن ХХI عاسىر - قازاقستاننىڭ «التىن عاسىرى» بولارىنا سەنەمىن» ، - دەپ حالقىن شەكسىز سۇيگەن ەلباسىمىزدىڭ بۇگىنگى تۇلعاسى ەجەلگى زاماننان ورتامىزعا كەلە قالعان اڭىزعا بەرگىسىز «التىن ادام» ىسپەتتى. «مەن ءۇشىن قاشان دا مەملەكەت مۇددەسى مەن ەل يگىلىگى جولىندا قالتقىسىز قىزمەت اتقارۋدان ارتىق باقىت بولعان ەمەس» ، دەيدى پرەزيدەنت ن. نازاربايەۆ. وسىنداي جىگەر مەن قۋات تەك قانا ەل باستاعان، ەل ءۇمىتىن ارقالاعان جاندارعا عانا لايىق بولىپ كورىنەدى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىنداعى «ماڭگىلىك ەل» يدەياسى مەن كەشەگى «نۇرلى جول» باستامالارىنىڭ دا ءمانى قانداي باعالى، ماڭىزى قانداي جوعارى، قادىرى قانشا قۇندى، قۋاتى قانداي زور ەكەندىگى ءار ازاماتتىڭ جۇرەگىنە قونعان سەنىممەن باعالانادى. بارشا حالىقتى قۋانتىپ، جىگەرلەندىرىپ، ءبىر جۇدىرىققا جۇمىلدىرىپ، جىل سايىن قۋاتتى جولداۋىمەن جول باستايتىن باسشىمىزدىڭ قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعانىنا 550 جىل تولۋ مەرەكەسىن مەملەكەتتىك دارەجەدە اتاپ ءوتۋ باستاماسى تەك تاۋەلسىز حالىققا لايىقتى بولسا كەرەك. ارعى اتالارىنان ساباقتاسا كەلىپ، تەكتىلىك پەن تورەلىكتىڭ تورىنە شىققان كەرەي مەن جانىبەك حاندار سوناۋ 1465 -جىلى شۋ مەن تالاس القابىندا العاش رەت رەسمي تۇردە قازاق حاندىعىن قۇرىپ ەدى. بۇل قازاق جەرىنە كوز تىگىپ، حالقىنا مۇرىن شۇيىرە قاراعان جاۋلارعا كورسەتىلگەن سۇستى سەس بولاتىن. وسىلايشا «ەركىن» ، «ەرىكتى» ، «تاۋەلسىز» ، «ەر» ، «ازات» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن اتاۋ تۇڭعىش رەت حالىق اتاۋىنا لايىق كەلدى.
قازاق ءوز الدىنا ەل بولىپ، وتاۋ تىكتى، شاڭىراعىن كوتەردى. ياعني، ءبىزدىڭ ءاۋ باستاعى دەموكراتيالىق باستى قۇندىلىعىمىز بوستاندىق، ەركىندىك، تاۋەلسىزدىك دەگەن ۇعىمدارمەن استاسىپ جاتىر. تاريح بەتتەرىنەن بىلەتىنىمىزدەي، قازاق حاندىعى تالاي ورلەۋ مەن قۇلدىراۋدى باستان وتكەردى. وتكەنگە كوز جۇگىرتىپ قاراساق، ورلەۋ زامانىمىز ەل باسىنا بىلىكتى باسشى كەلىپ، بىرلىككە قول جەتكىزگەندە بولىپتى. قۇلدىراۋىمىز بىلىكسىز باسشى كەلىپ، حالىقتان بىرلىك كەتكەن كەزەڭگە كەلىپتى. تاريحي تاعىلىم دەگەن وسى بولسا كەرەك. وتكەننەن ءتالىم الا بىلگەن، ەل بىرلىگىن تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ باستى قاعيدالارىنىڭ ءبىرى ەتىپ قادىرلەگەن حالقىمىز، بۇگىندە اۋەل باستان- اق تاعدىرى تامىرلاس 130 دان استام ۇلت وكىلدەرىمەن ءبىر شاڭىراق استىنا جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ، كۇش- جىگەرىن اياماي، ەلىمىزدىڭ باياندى بولاشاعى ءۇشىن تالماي ەڭبەك ەتۋدە. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كەزەڭدەرىندە- اق ەلباسىنىڭ تىكەلەي باسشىلىعىمەن ەلىمىزدە قازاقستان حالىقتارىنىڭ اسسامبلەياسى قۇرىلدى. ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن نىعايتىپ، حالىقتار اراسىنداعى بەرەكە- بىرلىكتىڭ ساقتالۋىنا ۇزبەي ۇلەسىن قوسىپ كەلە جاتقان اسسامبلەيانىڭ قۇرىلعانىنا بيىل جيىرما جىل تولىپ وتىر. اسسامبلەيا الەمدەگى ساياسي- ەكونوميكالىق قيىندىقتار مەن قارجىلىق داعدارىستىڭ، تۇراقسىزدىقتىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىنە تيگىزەر قاتەرىنىڭ الدىن الۋ جانە ەلىمىزدىڭ ستراتەگيالىق دامۋىنىڭ تابىستى بولۋى ماقساتىندا ەل پرەزيدەنتىن سايلاۋ ناۋقانىن مەرزىمىنەن بۇرىن وتكىزۋ باستاماسىن كوتەردى. بۇل ۇسىنىستىڭ بۇگىنگى تاڭدا اسا وزەكتى ءارى ەلىمىز ءۇشىن دەر كەزىندە كوتەرىلگەن باستاما ەكەندىگىن بارلىق قازاقستاندىقتاردىڭ ءبىراۋىزدان قولداۋ تابۋىنان اڭعارۋعا بولادى. قازاقستان ەل بىرلىگىنىڭ ارقاسىندا بۇل سىننان دا ابىرويمەن وتەتىنىنە سەنىمدىمىز. سەبەبى، مۇنداي ءىس- شارانىڭ بارلىعى دا، ەڭ الدىمەن، ەل بىرلىگى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن قاجەت. اۋزى دۋالى اتا- بابالارىمىز، ۇلى كوش باستاۋىندا بولعان حاندارىمىز بەن بيلەرىمىز دە ۇرپاعىنا تەك قانا بىرلىكتە بولعان قازاقتىڭ باعى جاناتىنىن، باياندى ەل بولاتىنىن، اتا- بابالار ارمانى ورىندالاتىنىن ايتىپ كەتكەن. قازاق حاندىعىنىڭ وركەندەۋىنە قاسىم حان، حاقنازار حان، تاۋەكەل حان، ەسىم حان، تاۋكە حان، ءابىلحايىر مەن ابىلاي حان جانە قازاق ءۇشىن جان اياماي كۇرەسكەن سوڭعى كەنەسارى حان كوپ ۇلەس قوستى. ولاردىڭ ەسىمدەرى تاريحتا التىن ارىپتەرمەن جازىلىپ، ۇرپاقتان- ۇرپاققا تاراي بەرەرى حاق. حالقىمىز 550 جىل بويى مەملەكەتتىگىمىزدى نىعايتىپ، دامۋ ۇستىندە بولدى. ەل قۇرىپ، ەتەك- جەڭىمىزدى جيىپ، قاپتاعان جاۋدىڭ ورتاسىنان امان الىپ شىققان كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ باستاماسىن ودان كەيىن بيلىككە كەلگەن قاسىم حان جالعاستىرىپ، جانداندىرا ءتۇستى. جاۋىنگەرلىك، قولباسشىلىق قابىلەتىمەن قاتار، ەل بىرلىگىنە قول جەتكىزە العان قاسىم حان قازاق حاندىعى تاريحىندا كونستيتۋتسيالىق قۇدىرەتى بار «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» دەپ اتالىپ، ەل بىرلىگىنە، مەملەكەت تۇراقتىلىعىنا زور قىزمەت جاساعان زاڭ قابىلدادى. وسى ىزبەن حالىققا جەتكەن ەسىم حاننىڭ «ەسكى جولى» مەن ءاز- تاۋكەنىڭ «جەتى جارعىسىن دا» زاڭنامالار ءبىرىن- ءبىرى تولىقتىرىپ، بۇگىنگى كونستيتۋتسيانىڭ قابىلدانۋىنا نەگىز بولدى. ەل ىشىندەگى جەر داۋى مەن جەسىر داۋىن، حالىقتىڭ مۇقتاجىنا وراي وزگە دە داۋ- دامايلاردى وسى زاڭداردىڭ نەگىزىندە بيلەر وڭدى شەشىپ وتىردى.
«ءسوز اتاسى مايقى ءبي» دەمەكشى، قازاق تاريحىنداعى العاشقى بيلەردىڭ ءبىرى مايقى زامانىنان باستالعان بيلەر جالعاستىعى تولە بي، قازىبەك ءبي، ايتەكە بيلەردىڭ تورەلىگىنە ۇلاسىپ، ولار تۋرالى ەل اۋزىندا تالاي اڭگىمە قالدى. قازاق قوعامىندا ەرتەدەن- اق بيلەر سوتى دەپ اتالاتىن ەل باسقارۋدىڭ تاماشا دەموكراتيالىق جۇيەسى قالىپتاسقانىن بارشامىز بىلەمىز. ەل تاريحى مەن ادەبيەتىندە دەشتى قىپشاق داۋىرىندە، جوشى ۇلىسى، قازاق ورداسى، ودان كەيىنگى پاتشالىق رەسەي ءداۋىرى كەزىندە قازاق اراسىنان سۋىرىلىپ شىعىپ، بيلىك ايتقان، قارا قىلدى قاق جارىپ، توبەلى بيلەر تورەلى ءسوزىن جۇرگىزگەنى ايتىلادى. بيلەردىڭ سول كەزدەگى نەگىزگى ءرولى - زاڭگەرلىك جانە بىتىمگەرلىك. سەبەبى، ەل اراسىنداعى داۋلار بيلەر تالقىسىنا سالىنعاندا، ءبىر ءبي ايىپتاۋشى، ەكىنشىسى اقتاۋشى، ءۇشىنشىسى تورەشى بولىپ، بىرىگىپ شەشكەن. سوندىقتان، بۇگىنگى زاماننىڭ پروكۋرورى مەن ادۆوكاتى دا، سۋدياسى دا ءبي بولعان. ال بىتىمگەر دەيتىنىمىز، حالىق پەن حاننىڭ اراسىندا، ەكى ەلدىڭ اراسىندا دانەكەر، ۇيلەستىرۋشى، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، ديپلومات قىزمەتىن جۇزەگە اسىرعان. مىسالى، 1710-11 -جىلدارى قازاق- ويرات شابۋىلى كەزىندە قاندى قىرعىن ۇرىستان كەيىن بەيبىتشىلىك جولمەن بىتىمگە كەلۋ ءۇشىن ەكى جاق ءبىر- بىرىنە مامىلەگەر- ەلشىلىك جىبەرمەك بولادى. وسى جولى قازاقتان قازىبەك ءبي ەلشىلىككە بارادى. ءوز كەزەگىندە ءسوز العان قازىبەك: «ءبىز، قازاق دەگەن مال باققان ەلمىز، ەشكىمگە سوقتىقپاي جاي جاتقان ەلمىز، باسىمىزدان قۇت- بەرەكە قاشپاسىن دەپ، جەرىمىزدىڭ شەتىن جاۋ باسپاسىن دەپ، نايزاعا ۇكى تاققان ەلمىز. ەشبىر دۇشپان باسىنباعان ەلمىز، باسىمىزدان ءسوز اسىرماعان ەلمىز، دوستىقتى ساقتاي بىلگەن ەلمىز، ءدام- تۇزدى اقتاي بىلگەن ەلمىز... تانىمايتىن جات ەلگە - تانىسقالى كەلگەنبىز، تانىسۋعا كونبەسەڭ - شابىسقالى كەلگەنبىز. سەن قابىلان بولساڭ، مەن ارىستان - الىسقالى كەلگەنبىز، تۇتقىر سارى جەلىممەن جابىسقالى كەلگەنبىز. ءبىتىم بەرسەڭ - ءجونىڭدى ايت، بەرمەسەڭ - تۇرىساتىن جەرىڭدى ايت!» ، - دەگەندە، جوڭعار قونتايشىسى سوزگە توقتاپ، بىتىمگە كەلگەن ەكەن. بيلەردىڭ ديپلوماتيالىق قىزمەتى، مىنە، وسى. «جاۋلاستىرماق - جاۋشىدان، ەلدەستىرمەك - ەلشىدەن» ، «ەلشىسىنە قاراپ ەلىن تانى» دەگەن اتالى ءسوز وسىندايدا ايتىلسا كەرەك. ءبي - داۋ- جانجالدى شەشەتىن، كەسىمدى تورەلىك ايتاتىن، ءادىل ۇكىم شىعاراتىن ادام. قازاق قوعامىندا بيلەردى سايلاۋ، تاعايىنداۋ نەمەسە بەكىتۋ دەگەن تۇسىنىك بولماعان. ءبي قىزمەتىن جالعاستىرۋ اتادان بالاعا مۇرا بولىپ تا قالماعان. ءبيدى حالىق تاڭداعان. حالىق ءبيدىڭ تابيعات بەرگەن شەشەندىك، ءسوزۋارلىق، اقىل- پاراسات، قىزىل تىلدە ەشكىمگە دەس بەرمەس قاسيەتتەرىنە قاراپ، «دالا زاڭىنىڭ» نەگىزگى قاعيدالارى مەن نورمالارىن ءبىلۋى، وزىنە دەيىنگى اتاقتى بيلەردىڭ ۇلگىلى سوزىنەن ءنار الۋىنا اسا نازار اۋدارعان. بالا بيلەر تاجىريبەلى، كورنەكتى، ەل الدىنداعى ايتۋلى بيلەردىڭ تاربيەسىندە بولىپ، اتقوسشىلىقتا ءجۇرىپ، تاجىريبە جيناعان.
كەزەگى كەلگەندە تالىمگەر بيلەردىڭ اق باتاسىن الىپ، بيلىك ايتىپ، تۋرا بيلىگىمەن ەل اۋزىنا ىلىككەن. قارا قىلدى قاق جارعان ادىلدىگىمەن حالىق قالاۋلىسىنا اينالعان. بيلەردىڭ كەسىم- ءبىتىمى كوپشىلىكتىڭ كوز الدىندا، اشىق اسپان استىندا ايداي انىق بوپ جاريالاناتىن. بي شەشىمىن سۇلتاندار مەن ستارشىندار جۇزەگە اسىراتىن. ءبي دۇرىس ۇكىم شىعارماعان جاعدايدا ءوزىنىڭ ابىرويىنان ايىرىلىپ، وعان جۇگىنۋشىلەر بولمايتىن دا، سول كەزدەن باستاپ ول ءوزىنىڭ «ءبي» دەگەن اتاعىنان ايىرىلاتىن. ال ەشكىمگە بۇرا تارتپاي، دۇرىس شەشىم شىعارسا، ەڭبەگى ءۇشىن كىنالى جاقتىڭ ەسەبىنەن سىياقى الاتىن. سىياقىنىڭ مولشەرى داۋدا وندىرىلەتىن مۇلىكتىڭ وننان ءبىر بولىگىنە تەڭ بولاتىن. بيلەردىڭ اۋزىنان شىققان دانالىققا تولى وي- تولعامدار ەل اۋزىندا تارالىپ، جاتتالسا، ونداعى نەگىزگى وي ەلدى جاقسىلىققا، دۇرىس جولعا جەتەلەگەن. ادىلدىگىمەن، تۋراشىلدىعىمەن جۇرت كوڭىلىنەن شىعىپ وتىرعان بيلەر، ەڭ الدىمەن، ەل بىرلىگى مەن تاتۋلىعىن ويلادى. بيلەر ينستيتۋتى قازاق جەرىنىڭ بەرەكەسى، وتانسۇيگىشتىك، ەرلىك جانە ار- ۇجدان سياقتى ماڭىزدى قاسيەتتەردى جوعالتپاۋعا جانە ادامي قۇندىلىقتاردى ساقتاۋعا ۇيرەتىپ وتىردى. ادىلەتتىڭ اق تۋىن جەلبىرەتەر بيگە قويىلار تالاپ قاشان دا قاتاڭ. بۇل تۋرالى اكادەميك سالىق زيمانوۆ ءوزىنىڭ ءتورت تىلدە شىققان «قازاقتىڭ بيلەر سوتى - بىرەگەي سوت جۇيەسى» دەگەن كىتابىندا: «قازاقتىڭ بيلەر سوتى وزىنە جۇگىنگەن تاراپتاردىڭ داۋلارىن قاراستىرا وتىرىپ، تاراپتاردىڭ اراسىندا، رۋدىڭ اراسىنداعى بىتىمگەرشىلىككە جانە بىرلىككە قول جەتكىزۋگە تىرىساتىن. بيلەر سوتىنىڭ وسى اسقاق مۇراتتارىنىڭ تالابىنا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن بيلەر دالا دانالارىنىڭ مەكتەبىنەن وتۋگە، الدىڭعى ۇلى بيلەردىڭ سىنىنان سۇرىنبەۋگە ءتيىس بولعان» دەپ جازادى.
قازاق حاندىعى تۇسىندا، ءتىپتى وعان دەيىن بيلەر بۇگىنگى مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ مىندەتتەرىن اتقارىپ كەلگەن. ياعني، بيلەر اتقارۋشىلىق، زاڭ شىعارۋشىلىق، بيلىك ايتىپ ەل باسقارۋ قىزمەتتەرىنىڭ بارلىق تۇرلەرىنە ارالاستى. سوندىقتان دا قوعامدا قانداي قيىن جاعداي بولسا دا، ءبيدىڭ الدىن كەسىپ، وعان قارسى شىققاندار بولماعان. بۇگىنگىنىڭ ءبيى - ءبىرىنشى كەزەكتە حالىققا سوت تورەلىگىن شىنايى ءارى تۋراشىلدىقپەن جۇزەگە اسىرۋدا ءادىل بيلىگىمەن تانىلعان، سوتتىق فۋنكتسيانى اتقاراتىن مەملەكەتتىك قىزمەتشى. بيلەر كەسىمى حالىق كوڭىلىندە كۇمان تۋعىزباستاي سەنىمدى بولۋى شارت. مىسالى، تانا بيگە باتا بەرگەندە مالايسارى ءبي: «شىراعىم، ءۇش ءسوز بار، سونى ۇمىتپاي جۇرسەڭ، حالقىڭ سوڭىڭنان قالماس. ۇمىتساڭ، ارتىڭا ەرمەس. ول ءۇش ءسوز: ۇيات، بورىش، وبال!» ، - دەگەن ەكەن. بۇل عاسىرلار بويى جالعاسىپ كەلە جاتقان بيلەرگە قويىلاتىن نەگىزگى تالاپ. ادام تاعدىرىن قولىنا العان بي شەشىم شىعارماستان بۇرىن، ءوزىنىڭ ادام ەكەنىن، سوندىقتان دا ۇيات، بورىش، وبال دەگەن سوزدەردىڭ ءمانىن ۇمىتپاۋى ءتيىس. «تۋرا بيدە تۋعان جوق، تۋعاندى بيدە يمان جوق» دەگەن تولە ءبي بابامىزدىڭ كەسىمدى ءسوزى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن كەز كەلگەن سۋديا ءۇشىن بەرىك ۇستانىم. ءبي ءىستىڭ اق- قاراسىن انىقتاماي، تۋعانىنا تارتىپ تۇرسا، ونىڭ ادىلدىگى قايسى. بيدە تۋعان بولماۋ كەرەك دەگەن وسى. قازاقتىڭ ءبىرتۋارى، حالىق قاھارمانى، ۇلى وتان سوعىسىندا جاساعان ەرلىكتەرىمەن اتى اڭىزعا اينالعان باۋىرجان مومىش ۇلى: «ءادىلىن سۇراسا، اتاڭنىڭ بولسىن ايىبىن ايت» ، - دەپ ادىلدىكتىڭ اق جولىن تۋ ەتەدى. قاي ەلدى، قاي زاماندى الساڭىز دا، سوت جۇيەسىنە قاراپ، قوعامداعى بيلىك جايى، ونىڭ حالىق مۇددەسى الدىنداعى ادالدىعى تۋرالى پىكىر قالىپتاسادى. سونداي- اق، سۋديالار ۇنەمى حالىقپەن تىكەلەي قارىم- قاتىناستا بولعاندىقتان، ولاردىڭ ءمورالدىق بەينەسى مەن كاسىبي جەتىستىگى قىزمەت بارىسىندا ەرەكشە ءرول اتقارادى. سوندىقتان، ءاربىر سۋديا سوت بيلىگىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن نىعايتۋعا، ءوز كاسىبىنىڭ بەدەلىن ارتتىرۋعا، سوت تورەلىگىن نىعايتۋعا قاتىستى جۇمىستاردى ادال جۇزەگە اسىرۋعا ءتيىس. ەجەلگى انتيكالىق داۋىردەن بەرى جالعاسىپ كەلە جاتقان بيلەر ءداستۇرى زامان وزگەرگەن سايىن وزگەرىپ، جاڭارىپ وتىرعانىمەن، نەگىزى، مىندەتى، تالاپتارى سول قالپىندا تۇر. ويتكەنى، ولار كەزىندە قازاق حاندىعىنىڭ دانالارى اتانسا، ەندى بۇگىندە قازاقستان مەملەكەتىنىڭ بەدەلىنە اينالىپ وتىرعانى انىق.
دوسجان ءامىروۆ، شىعىس قازاقستان وبلىستىق سوتىنىڭ ءتوراعاسى. وسكەمەن.
«ەگەمەن»