ج. احمادي، جازۋشى: ءارۋاقتىڭ اتىن اۋىزعا المايتىنداي، ارۋاق ارام ولگەن مال ەمەس قوي
پرەزيدەنتىمىز وسى شارانى قولعا الۋعا پارمەن بەرۋىمەن كۇللى حاندارىمىزدىڭ ءارۋاعىن قايتا تىرىلتكەندەي مادەني دۇنيەنى قوزعالىسقا كەلتىردى.
بۇگىنگى ءدىننىڭ «بىلگىرلەرى» «شيرك قوستى» دەپ اسىل قاعيداتتارىمىزدى شەتىنەن الاستاتقىسى كەلەتىن جاعدايلاردى كوز كورىپ وتىر، اللاعا زارى جەتكەن ءارۋاق تا سولاردىڭ قاتارىندا الىستاتىلىپ بارادى. ارۋاقتىڭ اتىن اۋىزعا المايتىنداي، ءارۋاق ارام ولگەن مال ەمەس قوي. ەندەشە حانداردىڭ ارۋاعىن كوتەرۋ ارقىلى حالقىمىزدىڭ دا اتىن اسقاقتاتامىز.
از- كەم حان مەن شەشەندىك ونەر تۋرالى ايتىپ بەرەيىن. حاننىڭ اۋزىمەن ايتىلاتىن قازىنا سوزدەن حاتقا جازىلىپ، تاريح بولىپ تاڭبالانىپ قالعانى كوپ ەمەس. كوپ ماعلۇمات بىزگە اۋىزەكى تىلمەن جەتتى. شەشەندىك - حاننىڭ ءبىر قاسيەتى. وراق ءتىلدى شەشەن بولماسا، ول حان بولار ما؟ «ءدىلىڭ جەتپەگەن نارسەگە ءتىلىڭ جەتپەيدى»، حان ءدىلى جەتكەن سوڭ دانىشپان بولىپ، ەل بيلەيدى. كىسى ءولىمى، قۇن داۋىن حان الدىمەن قازى، بيلەرگە تابىستاعان. قازى مەن بيدەن شەشىمىن تاپپاسا عانا داۋلاسۋشى ەكى جاق حاننىڭ ورداسىنا بارادى. ماسەلەن، قۇن داۋى بولدى دەلىك. كىسى ولتىرگەن جاقتىڭ ءبىر ءبيى جانە كىسى ءولىمى بولعان جاقتىڭ ءبىر ءبيى الدىن- الا سايلانىپ، وسىلاردىڭ ۇستىنەن قارايتىن توبە ءبي تاعى سايلانادى. اراعا الا ارقاندى تاستاپ («الا ءجىپتى اتتاماۋدىڭ» ءبىر ۇشى وسىندا جاتىر)، ارقاننىڭ ەكى جاعىنا ەكى رۋلى ەلدى وتىرعىزىپ، ەكى ءبيدى ەكى جاعىنا الىپ، ورتاداعى توبە ءبي ەكەۋىنە كەزەك- كەزەك ءسوز بەرەدى. تۋىسى ەمەس، تۋعانى ەمەس، بيلەر مۇندا ءوزى ءۇشىن ەمەس، رۋ ءۇشىن كۇيەدى. كىسى ءولتىرىپ، جازىقتى بولعان جاقتىڭ ءبيى ايتادى:
- «جازىقتىنىڭ ءتىلى قىسقا» دەگەن، ءتىلىم قىرقىلىپ وتىر. يىلگەن باستى قىلىش كەسپەيدى، باسىمدى يەمىن. ايىپ الامىن دەسەڭ، جايىلعان مالىم سەنىكى، جالپاق ءۇيىم سەنىكى. كوشىرەمىن دەسەڭ، شۋاقتى قونىسىم سەنىكى، سۋاتتى ءورىسىم سەنىكى. دۇرەلەيمىن دەسەڭ، ارقا ەتىم سەنىكى، تۇكىرەمىن دەسەڭ، ارىق ەتىم تاعى سەنىكى. الساڭ، مىنە، باس، الماساڭ، الديار باس، تەك اشۋىڭدى باس، تاقسىرباس! بۇدان باسقا ايتارىم جوق، - دەيدى. بۇل - حانعا بارار الدىنداعى ءسوز.
- ال، ەندى سەن سويلە، - دەيدى توبە ءبي كىسىسى ولگەن جاققا.
- جەلدەن كورىك باسىپ، قۇرعاق ءسوزىن جورعالاتقان جاۋاپكەردىڭ سوزىنە مەنىڭ جۇيە- جىگىم بوساپ كەتكەلى تۇرعان جوق. ويتكەنى، مەن جەتكىنشەگىمنەن ايرىلىپ، جەر تايانىپ وتىرعان اداممىن. «كوشىرەم دەسەڭ، شۋاقتى قونىسىم سەنىكى، سۋاتتى ءورىسىم سەنىكى» ، دەيدى. بۇل نە دەگەن سايقالدىق؟ «ايىپ الامىن دەسەڭ، جايىلعان مالىم سەنىكى، جالپاق ءۇيىم سەنىكى» ، دەيدى. بۇل نە دەگەن كولگىرلىك؟ قىز الىسپايتىن ەكى رۋلى ەلمىز، بۇعان دەيىن دە جازىقتى بولعان جەرى بار، اقىر سوڭى كىسى ءولتىرىپ تىندى. اسۋ سايىن قاقپان قۇرىپ، مەرتىكتىرىپ بولدى. «ءۇش رەت مەرتىككەن وتاشى بولادى» دەگەن، ءوز سىنىعىمدى ءوزىم سالاتىن دارەجەگە جەتتىم. قانعا - قان، جانعا - جان، ورتاعا دار قۇرعىزىپ، داۋاسىن جاسا!
توبە ءبي ايتادى: - قوش. قۇراستىرىپ ايتسا، قۇلدىكى ءجون. بىرىكتىرىپ ايتسا، بيدىكى ءجون. ەردىڭ قۇنى - ءجۇز جىلقى، ارى- مىڭ جىلقى. اتا داستۇردەن اتتاپ كەتپەي، كىسى ولتىرگەنگە اسىقپاساڭ، اتاڭ دا مىنا قارا جەر، اناڭ دا مىنا قارا جەر. وسى وتىرعان ءبارىڭدى ەرتەڭ جالماپ تاۋىسادى. سوندىقتان بۇكىل رۋ- ەل تانا- تورپاق، تاي- بايتال بولا ما، قىرىق جىلقىنىڭ قۇنىن تولەسىن. سوعان كونەسىڭ، - دەگەندە، كىسى ولتىرگەن كىنالى جاقتىڭ ءبيى كەلىسپەي، كەرى تارتادى.
- قازىر وسىعان كونسەم، سەنگەن ەلىم اقىلعا كونگىش ەكەن، ماقۇلعا كونگىش ءبي دەپ مازاقتاپ كەتەدى. مەنىڭ ارىم - رۋلى ەلدىڭ ارى. رۋلى ەل ءبىر ادامنىڭ ايتقانىنا كونە سالمايدى، وسى جاعىنان كەلگەندە ءسوز باسىندا ايتقانىم ايتقان: قانعا - قان، جانعا - جان!
سوندا توبە ءبي حانمەن اقىلداسادى. حان ايتادى:
- اقىلعا كونبەسە، اقىلعا كونبەگەن ادامعا ازاپ بار، ىرىققا كونبەگەن ادامعا قۇرىق بار، قۇرىققا كونبەگەن ادامعا سىرىق بار، قۇشاققا كونبەگەن ادامعا پىشاق بار، دەگەن. ەكى- ءۇش جىگىتتىڭ قوينىنا شىلبىر سالدىرىپ بار دا، كونبەگەن ادامدى باس سالىپ، بايلاتىپ، تىزەگە سالماساڭ، اقىلمەن باسقارا المايسىڭ، - دەپ اقىل بەرەدى. حاننىڭ اقىلىمەن توبە ءبي «بايلاڭدار!» دەپ بۇيرىق بەرەدى. ەكى- ءۇش جىگىت ىرشىپ تۇرىپ بايلاعالى جاتقاندا، ءبي: «بولدى كوندىم، اقىلىڭ اسسا دا، حالىقتان اسا المايسىڭ دەگەن، ءبىر قاتەلىك كەتكەن شىعار، وسى كەسىمگە كوندىم!» دەيدى. قۇن داۋىنىڭ ءتۇبىرى قايدا دەسەڭ، حانداردا جاتىر. بىتپەگەن ءىستىڭ ۇكىمى حاننىڭ وزىنە كەلىپ تىرەلەدى.
مەنىڭ اكەمنىڭ اعاسى، اعا سۇلتان بولعان كەرىمبەكتىڭ قىزىن جولاۋشىلاپ بارا جاتقاندا، قىتايدىڭ ءبىر جىگىتى تارتىپ الىپ، قاشىپ كەتەدى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ قازاعىن ورىس بيلەسە، قىتايدىڭ قازاعىنا قىتاي قوجاڭداسا، مونعولياداعى قازاقتى مونعول يەكتەسە، نە بولادى؟ سول وڭىرگە بەلگىلى تۇكسيگەن قارابۋرىل قاسى بار، سۋىق قاباقتى، وتتى كوزى ۇنەمى ءبىر نارسەنى سىنعا العانداي بولىپ قارايتىن 80 جاسقا تاياعان تايلاقباي ءبي قازاقتاردى جيناپ الىپ: - انا جامان توعىشار ماموزىنىڭ ءبىر بىلگەنىن (قىتاي جىگىتى)، سەن، مومىن قازاق، ءوز ىشىڭنەن ون ءبىلىپ وتىرسىڭ. ءبىراق، امالىڭ نە؟ كۇنى تۋعان كۇدىستىڭ ازىرالىدەي كۇشى بار دەگەن. كۇدەرى بولساڭ شىدارسىڭ، كۇمىلجىك بولساڭ، كۇيتىكتەۋمەن شىعانعا شىعارسىڭ. ەل سەكيتىپ سەركە قويعان سوڭ، سەركەش داۋىن بىتىرمەسەڭ، كىمگە سەرت؟ انا ءسۇتىن اقتاماي، اداسىپ باقساڭ، كىمگە سەرت؟ بۇل بولا قويماس، جاراندار! الىس جول اتتى سىنايدى، اۋىر جول ەردى سىنايدى. ءومىردىڭ سىنىنا قانداي جىگىت سىنايدى؟ ەل يەسى بولعان سوڭ قانشا اۋىر بولسا دا، اۋىتقىماي باق. سۇيەككە باستىرعان تاڭبالى ولىممەن، قۇنسىز ولىممەن ولگەنشە، ءمىنسىز ولىممەن ءول. ارىڭا ماقۇل بولماي، بارىڭا ماقۇل بولساڭ عانا، حالىق انانىڭ پارىزىن وتەيسىڭ. - سوناۋ قۇبا قورىم قالماق زامانىنان بەرى، قازاق، سەنىڭ جاقسىلىق كورگەن جەرىڭ جوق. جەڭسەڭ تاسىماعان، جەڭىلسەڭ جاسىماعان، شىن ەرەن حالقىڭ بار ەدى. ەندى بۇگىن ايداھاردىڭ اۋزىندا، ارىستاننىڭ جولىندا وتىرسىڭ. جاتساڭ - جۇتادى، جورتساڭ - جارادى. اينالدىرعان ءبىر بولىس ەل كۇندەس كورگەننىڭ قىزىنداي بولمايىق. ازار بۇگىن اڭدامايتىن اڭگى، تىڭدامايتىن پاڭگى، ءسىرا، سەن بولىپ كەتسەڭ دە، اينالاڭا ءبىر قاراتاتىن جەرىڭە جەتكىزىپ وتىر. قايتەر ەكەن دەسە، قىمتاي- قىمتاي قىزىمىزدىڭ ءىشى ءبىلىنىپ بولدى، اعايىن، - دەپ نامىسى كۇيگەن ەر ەلىنىڭ رۋحىن جانىپتى.
مەنىڭ «دۇربەلەڭ»، «شىرعالاڭ» دەگەن ەكى رومانىمنىڭ باستى كەيىپكەرى كەرىمبەك جاڭا عانا باۋىزدالعان قۇرباندىقتىڭ شىنىداعى كوپىرشىگەن جىپ- جىلى قانىنا سۇق ساۋساعىن سالىپ، زور داۋىسى تارعىلدانا: - اعايىن، ەلىم، قارىنداس حالقىم ءۇشىن، ەلدىڭ ەسە- تەڭدىگى ءۇشىن، انانىڭ قارىز اق ءسۇتى، اتانىڭ قارىز ماقساتى ءۇشىن ىرگەڭ تيگەن ارقاڭ تيگەن تاس بولسا دا، تال بەسىگىڭ ءۇشىن قۋ شوقىدا تۋىمىز، قۋ دالادا ءتانىمىز قالعانشا، قۇبا تۇزدە ءتورىمىز، قۇبا جوندا ەلىمىز قالعانشا، بايتىكتىڭ باسى، قولداي گور!- دەپ جىلىمشى قاندى جالاپ الادى. بۇل سەرت پە - سەرت. مىنە، وسىلايشا كوشپەلى ەلدىڭ قازى- بيلەرىنىڭ، حاندارىنىڭ ادىلدىگىنىڭ ارقاسىندا دالا زاڭى بىرنەشە عاسىر سالتانات قۇرىپ، رۋحاني دۇنيەمىزدىڭ ءبىر بولشەگى بولىپ جالعاسىپ جاتتى.
مۇنداي شەشەندىك پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ تا بويىندا بار. پرەزيدەنتىمىز ساعاتتاپ سويلەسە دە، ونىڭ ءمۇلت كەتىپ مۇدىرگەنىن، ءسوز اراسىن بوتەن سوزبەن بىلعاعانىن، «ءى ءى ءى ءى ءى...» دەپ اۋا قارماپ، ءسوز تاپپاي ىڭىرانعانىن ءوز باسىم ءالى ەستىگەن ەمەسپىن. اعىپ تۇرعان شەشەن ادام، ءبىر ايتقانىن ەكى قايتالامايدى. سويلەگەندە ءسوز شىركىن ىركەس- تىركەس بولىپ، ءبىرىنىڭ سوڭىن ءبىرى الا اتقىلاپ شىعىپ جاتادى. وسى قاسيەتىن ءاردايىم ايتىپ، تاڭىرقاپ جۇرەمىز. مەنىڭ ماقتاۋىما ەلباسى مۇقتاج ەمەس، ءبىراق جاقسى نارسەگە قىزىعۋ - ءار ادامنىڭ كىسىلىك شارتى.
جازىپ العان ايگۇل حالىقوۆا