جەلعابىز، ەڭىرەۋ، ءدۇلدۇل، ورەن، شاڭتيمەس، قاپشىق جۇيرىك، كۇلىك - بايىرعى قازاقى جۇيرىكتىڭ تۇرلەرى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قازاق اتبەگىلەرى جۇيرىكتەردى جاقىن جانە الىس قاشىقتىقتارعا شاباتىن دەپ ەكىگە ءبولىپ قارايدى. جاقىن جەرگە شاباتىنداردى - ۇشقىر جۇيرىك دەسە، الىسقا شاباتىنداردى - قىزا شاباتىن جۇيرىك دەيدى.

ال، الامان شابىستىڭ جىلقىسىن ارعىماق دەپ اتايدى. ارعىماقتان كەيىنگى جۇيرىك - تۇلپار. جۇزدەن جۇيرىك شىقسا، مىڭنان تۇلپار تۋادى. ارعىماق پەن تۇلپاردان باسقا شابىستى جىلقىلاردى جاي جۇيرىكتەر دەيدى.

جاي جۇيرىكتەردىڭ ءوزىن - جەلعابىز، ەڭىرەۋ، ءدۇلدۇل، ورەن، شاڭتيمەس، جەلتيمەس، الدىنا ات سالماس، قاپشىق جۇيرىك، اندىگەر جۇيرىك، كۇلىك، ت. ب. دەپ بولەدى.

باي- ولكەلىك اتبەگى قادىل ايداۋباي ۇلى جاي جۇرىكتى قازاق سايگۇلىك دەپ اتايتىنىن بۇل تەرمين موڭعولدىڭ «ساين حۇلەگ» (قازاقشاسى - جاقسى جۇيرىك) دەگەن سوزىنەن شىققانىن دالەلدى تۇردە باياندايدى.

موڭعوليا قازاقتارى جاي جۇيرىكتەردى: توڭىرەك، كۇدىر، جەلبەگەي، قىزبەل، بوسبەلبەۋ، سوزاق، مۇزبۇيرەك دەپ التى توپقا ءبولىپ قارايدى. بۇلاي اتاۋ باسقا ولكەلەردە كەزدەسپەيدى.

بوكەي ورداسىندا ءومىر سۇرگەن ەتنوگراف- عالىم مۇحامەد- سالىق باباجانوۆ (1832-1871) «جۋرنال كونيەۆودستۆو ي كوننوزاۆودستۆو» جۋرنالىندا جارىق كورگەن زەرتتەۋ ەڭبەگىندە: قازاق جىلقىلارىن - بەرىك، جۇردەك، جۇيرىك دەپ ۇشكە بولە وتىرىپ جۇيرىكتەردى: ۇشقىر، قارعىنشىل، قاشاعانشىل، الامان- جۇيرىك، اياڭشىل، جورعا دەپ قاراستىرادى.

جىلقى تانۋشى احمەت توقتاباي قازاق جۇيرىكتەرىن شابىسىنا قاتىستى - ارىندى جۇيرىك، اعىندى جۇيرىك، سارىندى جۇيرىك دەپ بولەدى.

شاڭتيمەس. لاپ ەتىپ شابادى، زۋ ەتىپ العا شىعادى، تىز ەتپە، ۇشقىر.

ارىندى جۇيرىك - «ءشۇۋ» دەگەندە جارقىراپ العا شىعادى، ونى ۇشقىر دەپ تە اتايدى. ارىندى جۇيرىكتەردىڭ باعى كوكپاردا جانادى. سالىم سالاتىن اتتار سول ارىندى جۇيرىكتەر توبىنا جاتادى.

اعىندى جۇيرىك - ءبىرقالىپتى، اعىنداپ شاباتىن جۇيرىك. العاشقى شابىسىنان تانبايدى، ۇزاققا سىلتەيدى، الامان بايگەگە شابادى.

سارىندى جۇيرىك - ۇدەمەلى جۇيرىك، ايقاي- شۋدى ەستىگەندە، ءدۇبىرلى شابىس تاقالعاندا ەكىلەنە شاباتىن، قۇلاعىن ۇنەمى سارىنعا تىگىپ وتىراتىن، ءبۇيىرى دۋدا قىزاتىن جۇيرىك. مۇنداي جۇيرىكتەر قولعا سيرەك تۇسەدى.

قالباعاي جۇيرىك - الدىڭعى قولتىعى دەنەسىنە تيمەي الشاق تۇرادى.

ەڭىرەۋ. بايگە بولعاندا الىسقا شاباتىن، جورىق كەزىندە الامان جۇرىسكە شىدايتىن جىلقىلاردى ايتادى. ەڭىرەۋ جۇيرىكتەردىڭ ەڭ باستى قاسيەتى جەر اياعى الىستاعان سايىن دەنەسى قىزىپ، تەر شىعىپ، تەرلەگەن سوڭ، تەرىسى كەڭىپ، قۇلاشتاپ كوسىلىپ شابادى. قازاقتا «ەڭىرەگەن ەر» دەيتىن تەڭەۋ بار. بۇل ناعىز باتىرلارعا ايتىلاتىن ءسوز. دەمەك، قازاق جۇيرىكتىڭ دە ناعىز ءدۇلدۇلىن ەڭىرەۋ دەپ اتاسا كەرەك.

جەلقابىز. بۇل جۇيرىكتەر شىعا سالما جۇيرىكتەر. ەرەكشەلىگى - ات شاباردان (سورەدەن) شىققاندا قالاي شاپتى سول شابىسىنان تانباي كومبە كورەتىن جۇيرىكتەر. ال "جەلقابىز" اتالۋىنا سەبەپ، قازاق بالىقتىڭ ىشىندەگى اۋا تولى تورسىلداقتى وسىلاي اتايدى. بۇل تورسىلداق بالىقتىڭ سۋ ىشىندە جىلدام ءارى جەڭىل قوزعالۋىنا اسەرىن تيگىزەدى. سول سياقتى جەلقابىز جۇيرىكتىڭ تە وكپەسىنە جەل تولتىرىپ، قينالماي تىنىس الىپ، شاباتىن ەرەكشە بەيىمدىلىگى بار. قازىرگى تازا قاندى جىلقىلاردا قازاقتىڭ جەلقابىز جۇيرىگىنە ءتان بەلگىلەر بار.

توڭىرەك. جاي تۇرعاندا ساۋىرى مەن شوقتىق بيىكتىگى بىردەي، الدى- ارتى تەڭ جۇيرىكتى ايتادى. ياعني، توڭىرەك جۇيرىكتە جابىنىڭ ءۇش شوقىسى دەپ اتالاتىن - توبە سۇيەك، شوقتىق جانە ساۋىر- ۇشاسى (ۇشا - سۇبە قابىرعا، ارقا- بەلدەمە، جامباس سۇيەكتىڭ قوسىلعان جەرى) ءبىر سىزىقتىڭ دەڭگەيىندە بولۋى باستى شارتى. بۇل جۇيرىك شاپقاندا بۇرقىراپ شابادى. توڭىرەكتى كەيدە تەسىك وكپە دەپ تە اتايدى. ەكى وكپەسىنىڭ تۇسىنداعى ورايىنىڭ تەسىگىنەن اياز كۇندەرى بۋ شىعىپ تۇرادى. جالپى قازاقتىڭ جۇيرىك سىنىنا بايلانىستى ايتىلاتىن بارلىق تانىم- ۇعىمى وسى جۇيرىكتىڭ نەگىزىندە ايتىلاتىنىن ەسكەرۋ كەرەك. سوعان قاراعاندا وتە كونەدەن كەلە جاتقان جۇيرىكتەر ساناتىندا.

كۇدىر. بۇل جۇيرىكتىڭ باستى ەرەكشەلىگى ورگە شابادى، تاۋ- تاسقا جۇگىرەتىن كۇدىر اڭ سياقتى قۇيرىعىن كوتەرىپ شابادى. كۇدىر جۇيرىكتىڭ ەكى مىقىنى مەن قابىرعاسىنىڭ ورتاسى ءبىر سۇيەم عانا بولادى (سۇيەم - باس بارماق پەن سۇق ساۋساقتىڭ اراسى) . كۇدىر جۇيرىكتىڭ - باسى ەتسىز، قىسقا، قۋشىقتاۋ، كوزى وتتى، قىزىل ءارى شاراسى ۇلكەن. كەڭسىرىگى ۇلكەن ورتاسىندا قوبىسى بار. بەتى جالپاقتاۋ ءتىلدىڭ جاتىنى كەڭ، ءتۇسى اقشىل، بيداي ءتۇستى. ساعاعى كەڭ، بوكەن ساعاق، قۇلاعىنىڭ تەسىگى جۇقا، ۇزىن قامىس قۇلاق، قابىرعاسى جازىلىڭقى، موينى، اياعى تۇرقى سالىستىرمالى تۇردە ۇزىن. تۇياعى جالپاق، تۇياق ەرنەۋى قىرلى، بوتا تىرسەك. شاپقاندا قۇيرىعىن كوتەرىپ شابادى. كۇشى كەۋدەسىندە، ۇماسىنىڭ الدىڭعى جاعىندا جانە دە قۇلاقتىڭ ىشىندە ۇزىن قىلشىقتارى بولادى.

جەلبەگەي. بۇل جۇيرىكتى الدىنان قاراعاندا، الدىڭعى ەكى اياعى شيراتىلعان ارقان ءتارىزدى ەلەس بەرەدى دە، ارتىنان قاراعاندا ساۋىرى شابىنعان بۋرانىڭ پوشىمى سياقتى توڭكەرىلىپ تۇرادى. تۇرقى ۇزىن، ءتورت قۇبىلاسى تەڭ، ءبىتىمى شويىننان قۇيعانداي كەلىستى كورىنەدى. شاشاسى (جەر سوعارى) ۇزىن، باقايشىعى ۇلكەن، بوتا تىرسەك، تۇياعى جالپاق، ءارى قالىڭ، ۇيقىشىل، باۋىرى جازىق، ماڭدايى كەرە قارىس كەڭ، ءتوس سۇيەگى قىرلى ءارى قالىڭ بولادى. كوبىندە مىنەزى بايسالدى كەلەدى. دۇرىستاپ باپتاسا، بۇل جۇيرىك بايگەنىڭ الدىن بەرمەيدى.

قىزبەل. بۇل جۇيرىكتىڭ ەرەكشەلىگى - ۇشقىر شابادى. العاش شاپقانداعى ەكپىنى وتە قاتتى. ەرتەدە جاۋگەرشىلىك كەزىندە قارسى جاقتىڭ شەبىن بۇزۋ ءۇشىن نايزا- شوقپار ۇستاعان ساربازدار قىزبەلدى ءمىنىپ جارىپ شىعاتىن بولعان. بەيبىت زاماندا مۇنداي جۇيرىكتى قىز قۋۋعا سالاتىن بولعان. قازىرگى تاڭدا سپورتتىق كوكپارعا باپتاپ سالسا، تاپتىرمايتىن جىلقى. باستى سيپاتى - جيرەن باس، كوزى وتتى، مىنەزى ۇشقالاق، جەڭىلتەك كەلەدى. جال قۇيرىعى جۇقا، قۇندىز ءجۇندى نەمەسە ءولقايا جىلتىلداق بولادى. ۇشاسى مەن توبە سۇيەگى بيىك، تۇلكى تۇمسىق، تەكە مۇرىن، تاناۋدىڭ اۋقىمى تار كەلەدى. قىزبەلدى بايگەگە قوسپايدى.

بوسبەلبەۋ. بۇل جۇيرىكتىڭ ەرەكشەلىگى - جايران باس، كوزى وتتى، مىنەزى ۇشقالاق، جەڭىلتەك بولادى. ورتا قاشىقتىققا جاقسى شابادى. قازاقتار بوسبەلبەۋدى تاي- قۇنان جارىسقا سالادى. قىسقاسى، جاس كەزىندە جاقسى شابادى دا، ساقالانعاندا بايىرقاپ قالادى. وتە باپ تاڭدايدى جانە بابى بۇزىلعىش كەلەدى. سوندىقتان دا بوسبەلبەۋ اتالۋى مۇمكىن. سيپاتى - جال- قۇيرىعى جۇقا، قۇندىزداي جىلتىلداعان جۇمساق ءجۇندى. ۇشاسى مەن توبە سۇيەگى بيىك، تۇلكى تۇمسىق، تەكە مۇرىن، تاناۋىنىڭ اۋقىمى تار بولادى.

قاپشىق. باستى بەلگىسى - ساعاعى تار مويىن، ءبىتىمى قاپشىق بولۋىنا بايلانىسى ايتىلعان. سيپاتى - قۇلاعى ۇزىن جانە تۇرقى ۇزىن، سولقىلداق، بەلى قايقى، تۇياعى جۇقا، جالپاق. مويىنى ۇزىن، قۇس ۇيقىلى، ەلەڭدەگىش. سۇيەگى جۇقا، قويان سۇيەك، ماڭدايى تار، ارتى الاسا، الدى بيىك. ءتىستىڭ ءمورى ورتاشا كەلەدى. ۇركەك. شابىسى ۇشقىر، قىسقا قاشىقتىققا وقتاي زۋلايدى. مۇنداي جۇيرىك كوكپارعا ىڭعايلى بولادى.

سوزاق. بۇل جۇيرىكتىڭ باستى ەرەكشەلىگى - ءبىر قالىپتى شابادى. جاقسىلاپ باپتاسا كۇندىك جەرگە شابادى. الامانعا جاقسى. ءبىراق سوزاق جۇيرىكتەردى بايگەگە كوپ قوسپايدى، بۇنى الامان جورىقتىڭ اتى ەسەبىندە باپتايدى. قازىرگى تاڭدا 130-150 شاقىرىمدىق قاشىقتىققا جارىستار ۇيىمداستىرىلۋدا. وسىنداي جارىسقا ىڭعايلى جىلقى. سيپاتى - باسى، اۋزى، ەزۋى، كوزدەرى ۇلكەن. كەڭسىرىگى جىڭىشكەرىپ كەلەدى. سەلتيگەن تەكە تاناۋ بولادى. كوزى قىزىل، وتە اساۋ، ۇركەك، جالقۇيرىعى قويۋ، مىنەزى تار كۇيگەلەك، قاز مويىن، مەسقارىن، جالپاق جۇقا تۇياقتى. سىرتى سۇلۋ، تىرسەگى تىك، كۇشى الدىندا، مىقىنى كەڭ، تۇرقى ۇزىن، سولقىلداق، باقايى ۇزىن، قابىرعاسى جازىق بولادى.

مۇزبۇيرەك. بۇل جۇيرىكتىڭ ەرەكشەلىگى - موينى قىسقا، بۇقا مويىن، باسى جانتاق، قازانباس ءتورتباق، اياق- قولى جۋان، ماي جينايدى، قوبى سالىپ تويىنادى. بۇيرەگىنەن ماي كەتپەيتىن بولعاندىقتان «مۇز بۇيرەك» دەپ اتاعان. مۇزبۇيرەك مىنىسكە ءتوزىمدى ءوڭىن بەرمەيدى. بابى دا قيىن ەمەس، كوبىندە قوڭدى شابادى. بايگە كەزىندە شارشامايدى، تەر الۋى دا جەڭىل. ساقالانعاننان كەيىن بايگەگە قوسقان دۇرىس. جاس كەزىندە ونشا جۇيرىكتىگى تانىلمايدى. تاۋلى- تاستى جەرلەردە جاقسى شابادى، تۇياعى بەرىك كەلەدى. سۋىققا ءتوزىمدى، الامان جارىسقا ارنالعان جۇيرىك.

«قازاقتىڭ اتبەگىلىك ونەرى» كىتابىنان الىندى