ەكسكليۋزيۆ: دانا ابايدىڭ ۇرپاقتارى
...اي، جىل وتەر، دۇنيە كوشىن تارتار،
ءولتىرىپ تالاي جاندى، جۇگىن ارتار.
كوز اشىپ، جۇرتىڭ وياۋ بولعان سايىن،
حاكىم اتا، تىنىش بول، قادىرىڭ ارتار، - دەپ ماعجان جۇمابايەۆ جىرلاعانداي، قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتىن قالىپتاستىرۋشى، فيلوسوف- اقىن اباي قۇنانبايەۆتىڭ تۋعانىنا بيىل 170 جىل تولىپ وتىر.
شىڭعىستاۋ باۋرايىندا دۇنيەگە كەلىپ، اۋىل مولداسىنان ساۋات اشىپ، سەمەي مەدرەسەسىندە ءدارىس العان ابايدىڭ اقىلدى اجە - زەرەنىڭ، اياۋلى انا - ۇلجاننىڭ تاربيەسىن الىپ، قۇنانبايداي اكە، ەل اعاسىنىڭ قامقورلىعىن كورۋى، جاقسى- جاماندى جاستايىنان اڭعارىپ، اكە ەركىمەن ەل ىسىنە جاستاي ارالاسقانى ونىڭ تەز ەسەيۋىنە سەپتىگىن تيگىزەدى. جاستايىنان ەل ىشىندەگى ايتىلعان اڭگىمە، شەشەندىك سوزگە قۇلاق ءتۇرىپ، بىرتىندەپ سۇلۋ ءسوزدىڭ مايەگىن بويىنا سىڭىرە بىلگەن اباي ءومىردى فيلوسوفيالىق جاعىنان تەرەڭ ۇعىنا ءبىلدى. ونىڭ دۇنيەتانىمى جالعان دۇنيە مەن بارزاق ءومىرىنىڭ شىندىعى، اللانىڭ سوزىمەن ايان بويىنشا جازىلعان قۇران- كارىمنىڭ ۇلگىسىنە سۇيەنگەن ومىرشەڭدىگىمەن ەرەكشە ەدى.
ارينە، ۋاقىت وزعانىمەن اباي جىرلارىن وقىعان ادام تەرەڭ وي قۇشاعىندا ءوز ءومىرىن باجايلاپ زەرتتەي، ءوزىنىڭ ىشكى دۇنيەسىنە ۇڭىلە بىلەدى. اباي سوزدەرىنەن عيبرات الادى. اقىن جازىپ قالدىرعان شىعارمالار مىڭ جىلدان سوڭ دا ماڭىزىن جوعالتپايتىنى حاق.
ابايدىڭ «قارا سوزدەرىندە» دە پايعامبار حاديسىندە ايتىلعان شىندىق تۇر. اباي - ءبىز ءۇشىن فەنومەن. وسى جىلدار ارالىعىندا ءدال ابايداي سۇڭعىلا، ابايداي اقىل- ويدىڭ وزىق يەسى قايتا تۋا قويماعانى حاق. ول قايتالانباس دارا تۇلعا ەدى- اۋ... قازاق حالقى ءۇشىن جىرلارى ءمولدىر بۇلاقتىڭ باستاۋى ەدى. وسى كۇنگە دەيىن اباي جىرلارىنان سۋسىنداپ، ابايعا ەلىكتەگەن اقىن-جازۋشىلارىمىز از ەمەس. ءار ادەبيەتشى ابايدىڭ شىعارمالارىنان ءنار الىپ، ابايدىڭ باستاۋىنان سۋسىندايدى، ابايعا ەلىكتەپ بوي تۇزەيدى. اباي ايتقان وسيەتتى ومىرلەرىنە قاعيدا ەتىپ ۇستايدى، اباي ءسوزىن تۋ ەتىپ جەلبىرەتەدى، اباي ءسوزىن مىسال ەتەدى.
شىڭعىستاۋ پەرزەنتى، زامانىمىزدىڭ زاڭعار جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆ اباي ءومىرىن، اقىننىڭ اتا-تەگىن زەرتتەپ، رۋحاني بولمىسىن «اباي جولى» رومانىندا جازىپ قالدىردى، سول ءۇشىن بىرنەشە جىل تەر توكتى، باعا جەتپەس رۋحاني قازىنا قالدىردى.
مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ليبەرەتتوسىمەن لاتيف حاميدي مەن احمەت جۇبانوۆ «اباي» وپەراسىن جازدى. سول سياقتى اقىن- جازۋشىلارىمىزدىڭ شىعارمالارىنا ارقاۋ بولعان اباي شىعارمالارى ءالى كۇنگە زەرتتەلىپ كەلەدى. جۇرەگىڭنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا، مەن ءبىر جۇمباق اداممىن، ونى دا ويلا، - دەپ ۇلى اقىنىمىز جىرلاعانداي، ءالى دە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن اباي مۇرالارى اشىلماعان قازىنا، اقتارىلماعان اڭگىمە، جازىلماعان داستان دەسە دە بولعانداي.
اباي تاقىرىبى بولاشاق عالىمدارعا تاۋسىلمايتىن تاقىرىپ ەكەنى داۋسىز.
اباي جاس كەزىنەن قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن بويىنا سىڭىرە وتىرىپ، اراب، پارسى، شاعاتاي تىلدەرىن ۇيرەنەدى. شىعىس ادەبيەتىنىڭ الىپتارى نيزامي، حوجا حافيز، ناۋاي، فيزۋلي سىندى اقىنداردىڭ جىرلارىن جاتتاپ ءوستى. كەيىن ول ورىس ادەبيەتى مەن ءتىلىن وزدىگىنەن ۇيرەنىپ، ورىستىڭ ۇلى ويشىلدارى پۋشكين، گوگول، لەرمونتوۆ، شەدرين، نەكراسوۆ سەكىلدى اقىنداردىڭ شىعارمالارىمەن تانىستى. سونىڭ ارقاسىندا دۇنيەتانىمىن كەڭىتىپ، ءبىلىمىن شىڭداي بەردى. وسىعان وراي ابايتانۋشى مۇحتار اۋەزوۆ «اباي ءوز حالقىنىڭ مادەني مۇراسى مەن شىعىس، باتىس ەلدەرىنىڭ رۋحاني قازىناسىنان ءنار الدى» دەگەن بولاتىن.
اباي ءبىلىمىن تولىقتىرا ءجۇرىپ، قىرىقتان اسقان شاعىندا اقىندىققا ءبىرجولا دەن قويدى. حالقىنا اسا قۇندى جىر جاۋھارىن قالدىردى، اقىلعا تولى ءقاراسوزىن سىيعا تارتتى.
ەندىگى ايتپاعىم، اباي ءومىرىنىڭ جالعاسى - ۇرپاقتارى جونىندە بولماق. مەن ءوزىم ءبىراز ۋاقىتتان بەرى ابايدىڭ ۇلى اقىلبايدىڭ بالاسى يسرايىلدىڭ قىزى كاسيرا اپايمەن ارالاسامىن. تەكتىلىگى ءار سوزىنەن بايقالاتىن، اباي اتاسىنان اۋمايتىن شوبەرەسىنىڭ تاڭدى تاڭعا ۇرىپ ايتار اڭگىمەسى دە ءبىر توبە. ارينە، قانمەن كەلگەن شەشەندىك بۇل كىسىدە دە باسىم. اڭگىمەسى تۇشىمدى، ماعىنالى كەلەتىن اپايىمىزدان بابالار شەجىرەسىن سۋىرتپاقتاپ سۇراعانىمدا ول كىسى اڭگىمەسىن ارىدەن باستاپ ەدى:
- ءوز زامانىنىڭ اباي اتامنىڭ ءۇش ايەلىنىڭ ۇلكەنى ءدىلدادان التى بالا دۇنيەگە كەلىپتى. تۇڭعىشتارى - اقىلباي، ودان كەيىنگىلەرى اكىمباي، ءابدىراحمان، ماعاۋيا. قىزدارى - گۇلبادان، رايحان. ەكىنشى ايەلى ايگەرىمنەن - تۇراعۇل، مەكايل، ىزكايل، كەنجە تۋادى. ءۇشىنشىسى - وسپاننىڭ ايەلى ەركەجاندى امەڭگەرلىكپەن ءىنىسى قايتىس بولعان سوڭ العان ەكەن، ءبىراق ودان بالا بولماپتى. اقىلباي ءبىر جاسقا تولعاندا قۇنانبايدىڭ توقالى نۇرعانىم اپامىز باۋىرىنا باسىپتى. اقىلبايدىڭ ءالىمقۇل، اۋباكىر، يسرايىل دەگەن بالالارى بولدى. مەنىڭ اكەم يسرايىل ورتا بويلى، بايسالدى، ءوڭدى كىسى ەدى. سكريپكا، سىرناي، ماندولين، سىبىزعى، دومبىرانى شەبەر وينايتىن، كۇيشىلىگى دە بار ەدى. ول ءوزىنىڭ «بۇركىتشى»، «بوران»، «قوس قىز»، «بۇلاق جىگىت» سەكىلدى بىرنەشە كۇيلەرىن شەبەر ورىندايتىن.
سونىمەن قاتار اباي اتانىڭ «ماي ءتۇنى» اتتى كۇيىن وتە شەبەر ورىنداۋشى ەدى. ال اقىلباي اتام ءانشى، دومبىراشى بولىپتى. ونىڭ «داعىستان»، «زۇلىس» دەگەن پوەمالارى بار. انامىز تۇرار كارىپجان قىزى اقجارقىن، كىشىپەيىل جان ەدى. انامىز التى قۇرساق كوتەرگەن. كۇلاش، مايرا دەگەن ەكى قىزى، سارىجان دەگەن ۇلدارى نارەستە شاقتارىندا شەتىنەپ كەتىپتى. ءسويتىپ جۇرگەندە ءنازيپا، كۇلزيپا دۇنيەگە كەلدى دە، مەن 1943-جىلى تۋدىم، - دەپ ءوزى تۋرالى اعىنان جارىلعان ەدى.
قازاق راديوسىنىڭ «التىن قورىندا» ساقتالعان ءبىر حابارداعى شىعىس قازاقستان وبلىسى زايسان قالاسىندا ءومىر سۇرگەن كۇلزيپا يسرايىل قىزىنىڭ كوزى تىرىسىندە ايتقان اڭگىمەسى كوڭىل تولقىتادى:
- اباي اتام ءوز بالالارىمەن قوسا نەمەرەلەرىن دە ارابشا وقىتقان.
ارالتوبە دەگەن جەردە مۇحتار اعامىز بولدى دا، ءبىر- ەكى دوڭنەن كەيىن تىشقان دەگەن جەردە ءبىزدىڭ قورامىز بولدى.
اكەم يسرايىل ونەرلى بولعانىمەن جۋاس، ال شەشەم سوزگە شەشەن، سونداي پىسىق ادام بولدى.
اباي اتامنىڭ جەرى - قاراۋىل جەرىندە ۇلكەن ءدوڭ بار. جازىقتا تاۋ بار ەدى. ءبىز قاراۋىلدا تۇردىق. كەيىن وسپان اتامنىڭ قورىعى جيدەبايعا كوشىپ كەلدىك. جيدەبايدا اباي اتامنىڭ مۋزەيى اشىلدى. قۇر ءتورت قابىرعا. مۋزەيدى اشقان سوڭ اكەم باسقاردى. بۇنىڭ ءبارى سوعىسقا دەيىنگى وقيعا. قازاقي توسەك، دومبىرا، اياق-تاباق، قازان-وشاق، جەز ساماۋىرىن، سىرماق، كىلەم دەيسىڭ بە، ءبارىن ەل بولىپ جيناي باستادى.
يسرايىل اباي اتاسى قايتىس بولعاندا سەگىز-توعىزداعى بالا ەكەن. «اتامىزدىڭ كوزى وتكىر ادام ەدى. اباي اتام جايلاۋدا قايتىس بولدى. جايلاۋدا قايتىس بولعانمەن ارباعا سالىپ، ون سەگىز شاقىرىم جەردەگى جيدەبايعا اكەپ قويدى. جايلاۋدان، قاراۋىلدان، جولدان قوسىلعان ادامدار جىلاپ-ەڭىرەپ، اتامدى جەرلەگەن ەدى» دەپ، ءوز اكەم يسرايىل ايتىپ وتىراتىن».
اقىلبايدان تۋعان ءۇش ۇلدىڭ ۇلكەنى ءالىمقۇلدان باعىفۋر، ءشاباپ جانە تايىر ەسىمدى ءۇش ۇل، عازيزا، ءزابىش، قاۋاش دەگەن ءۇش قىزى بولعان.
ءشاباپ ەرتەرەكتە قايتىس بولعان. ودان ۇرپاق جوق. ال باعىفۋردان ەرنەست، باۋەر، ايدار اتتى ۇلدارى قالادى. ەرنەستەن تۋعان ايدوس ءقازىر الماتىدا تۇرادى. ال ايدار بولسا سانك- پەتەربۋرگتەن وقۋ ءبىتىرىپ كەلگەن ۇلى دانيارمەن بىرگە اقتاۋدا تۇرادى. دانياردىڭ دا ەكى قىزى بار.
وقىعان- توقىعانى مول باۋەر ۇيلەنبەي جاتىپ قايتىس بولادى.
ءالىمقۇلدىڭ عازيزاسى دا ەرتە كوز جۇمدى. زابىشتەن باعيرا، باعيرادان ۆيرا، كەنجە ەسىمدى ەكى قىز بار. ال قاۋاش اپامىزدان تەلە، روزا، ءلايلا ەسىمدى ءۇش قىز جانە ءبىر ۇل قالعان. ءبارى دە بۇگىندە سەمەيدە تۇرادى.
وسى جايلى ماعلۇمات بەرگەن كۇلزيپا اپاي بالا كەزىندە قايتا ورالدى:
- قىزداردىڭ ءجونى ءبىر باسقا. مەنىڭ سارجان دەگەن باۋىرىم كەرەمەت اقىلدى بولدى. ولەر بالا وجەت بولادى ەكەن. ۇيدەگى قىزدار شەكىسىپ قالساق، «اپايلار، قويىڭدارشى، قويىڭدارشى» دەپ شىر- شىر ەتەتىن. سارجان قايتىس بولعاندا شەشەم جىندانىپ كەتە جازداعان. سەگىز قىزدىڭ ىشىندە وسكەن سەگىز جاسار سارجان ولگەندە اكە- شەشەمنەن باسقا بۇكىل اۋلەت، اۋىل بولىپ قايعىردى.
اشارشىلىق جىلى ەل- جۇرتىمىزدى تاستاپ، سەمەيگە كەتىپ قالدىق. اكە- شەشەمىز شاناعا وتىرعىزىپ، تەكەمەتكە وراپ ءبىزدى قالاعا الىپ كەتتى. تەكەمەتتىڭ شەتىن كوتەرىپ قويدى. بالا ەمەسپىز بە، سىعالاپ قاراساق، اينالا قويشا قىرىلعان ولىكتەر.
ءبىز ەكەي دەيتىن بايدىڭ كىرەبەرىسىنە ورنالاستىق، قارا نانعا زار بولعان كۇندەر وتكەن، - دەپ كۇلزيپا اپاي كوزىنە جاس العان- دى.
كۇلزيپا يسرايىل قىزىنىڭ اقىندىق شابىتىنان تۋعان جيناعى جارىق كوردى. ول كىسى اباي اتاسىنا ارناپ:
بوتاسىز نارداي بوزداعان،
عاسىرلار ءوتتى ءتىزىلىپ.
ولەڭىڭ سەنىڭ توزباعان،
توزسا دا تاۋلار ءمۇجىلىپ.
تىڭدادىڭ زارىن جارلىنىڭ،
قيىلا كۇيدىڭ مۇڭىنا.
ۇرپاققا اڭىز ءومىرىڭ،
ناداندار مۇنى ۇقتى ما؟
زاماننان ءوتتىڭ قامشى جەل،
الىستىڭ جالعىز مۇڭمەنەن.
اسىل ءسوز قالدى ماڭگى بوپ،
وتسە دە عاسىر جىلمەنەن.
تۇنەكتى جارىپ شىقتى ءۇمىت،
وشپەيتىن ءومىر ءبىر ءوزىڭ.
ونەگە ايتقان ۇقتىرىپ،
ماڭگىلىك بىزگە جىر ءوزىڭ، - دەپ ءبىر كەزدە تولعاعان ەكەن. كۇلزيپا اپايدىڭ جىرلارى مەرزىمدى باسپا سوزدە ارا-كىدىك جاريالانىپ تۇراتىن. كۇلزيپا يسرايىل قىزى 19 نەمەرە، 21 شوبەرە، ەكى شوپشەك سۇيگەن باقىتتى انا ەدى. بىرەر جىل بۇرىن قايتىس بولدى.
اقىلبايدىڭ اۋباكىر دەگەن بالالارىنان قالعان ۇرپاقتاردىڭ ناقتى سانى بەيمالىم. ءبىراق ونىڭ ءعابدىسالىم، ءاليحان ەسىمدى بالالارى كەشەگى 1941-جىلعى سوعىستا قازا تاپقان. اۋباكىر اتامىزدىڭ ءوزى وڭتۇستىك قازاقستانعا جەر اۋىپ، سول جاقتا قايتىس بولعان دەسەدى.
وسى ءبىر قىسىلتاياڭ كەزدە باعىفۋر يسرايىل بالالارىنا كومەك بەرىپ، قاناتىنىڭ استىنا الادى.
يسرايىل وتباسىمەن سەمەيدەن سىنتاس دەگەن جەرگە، ودان جارما اۋدانىنىڭ قازانشۇقىر دەگەن جەرىنە كوشىپ كەلەدى. كەيىن گەورگييەۆكا دەگەن جەرگە كوشىپ كەلدى، ول جەردە باعىفۋر اعالارى كادرلار بولىمىندە ىستەدى.
كۇلزيپا اپاي جازۋشى ءازىلحان نۇرشايىقوۆپەن ءبىر سىنىپتا وقىپتى. كەيىن اتا- اناسىمەن بالاجال دەگەن جەردە تۇرىپتى. سول جەردەن بەس- التى شاقىرىمدا «جەتى ءۇي توبىقتى» دەپ اتاپ، اعايىندار ءۇي سالادى.
ءبىر كۇنى باعىفۋر اعاسى كۇلزيپاعا باتەڭكە ساتىپ اپەرەدى، سوندا كىشكەنتاي قىز جاڭا دۇنيەنى كيۋگە اياپ، جەتى شاقىرىم موينىنا اسىپ الىپ جالاڭاياق كەلگەن ەكەن، بالالىق قوي.
قاي جەردە باعىفۋر قىزمەت ەتسە، سول جەردە يسرايىل وتباسىمەن پانالاپ جۇرگەن ەكەن. كەيىننەن باعىفۋر مىڭبايەۆ اتىنداعى قوي شارۋاشىلىعى عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا قىزمەت اتقارادى.
اباي ۇرپاقتارىنا يادرولىق سىناقتىڭ دا اسەرى بولماي قويعان جوق. يسرايىل اتامىز قىلتاماقتان قايتىس بولادى.
ال كاسيرا يسرايىل قىزىنىڭ بالالىق شاعى جيدەبايدا ءوتىپتى. مەكتەپكە باراردا ول اتا- اناسىمەن قاراۋىلعا كوشىپ كەلىپتى. اباي اتامىزدىڭ ۇرپاعى دەپ مەكتەپتىڭ تۇسىنان اكىمشىلىك ءۇي بەرگەن ەكەن. بىردە الماتىدان مۇحتار اۋەزوۆ كەلىپ، «كاسيرانى وقۋعا جىبەر» دەپ وتىنگەن ەكەن. كاسيرا بولسا ءۇي شارۋاسىنا، مالعا قاراپ وتىرعان اتا- اناسىنىڭ جالعىز قولقاناتى ەدى. سودان ونجىلدىقتى بىتىرگەن سوڭ اتا- اناسى قىزدارىن الماتىعا جىبەرەدى. كاسيرا قىزدار پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ، امانجول ەسىمدى جىگىتكە تۇرمىسقا شىعادى. ءقازىر بەس قىزدىڭ اناسى.
ابايدىڭ شوبەرەسى، ياعني بايبىشەسى ءدىلدادان تۋعان ۇلى ماعاۋيادان تارايتىن يشاعى جاعىپار قىزى 92 جاسىندا دۇنيەدەن وزدى.
اپالى-ءسىڭلىلى يشاعى (1922 -جىلى تۋعان) مەن عازەل (1925 -جىلى تۋعان) ماعاۋيانىڭ بالاسى جاعىپاردان تارايدى. قازاق ادەبيەتىنەن ورىن العان «ەڭلىك- كەبەك»، «مەدعات- قاسىم»، «ابىلاي» پوەمالارىنىڭ اۆتورى ماعاۋيادان قالعان ۇرپاقتار وسى كىسىلەر ەدى. بۇگىندە يشاعى اپامىز دا و دۇنيەلىك بولدى. عازەل جاعىپار قىزى الماتىدا تۇرادى. جاعىپاردا ءۇش قىز، ەكى ۇلى بولعان دەسەدى.
اباي اتامىزدىڭ ونشاقتى ۇرپاعى ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقان ەكەن. سولاردىڭ ىشىندە جوشىحان ماعاۋين مەن يشاعى جاعىپار قىزى دا بار ەدى. جوشىحان ءتىرى بولسا اباي اتاسىنىڭ جولىن قۋىپ، بەلگىلى اقىنداردىڭ ءبىرى بولار ەدى.
نەبىر زار زامانداردى باسىنان وتكەرىپ، وقۋ- ءبىلىم ىزدەپ، جارىق ساۋلەگە ۇمتىلعان اباي ۇرپاقتارىنىڭ اراسىندا ونەر- بىلىمگە قۇشتار شوبەرەلەر مەن شوپشەكتەر ءوسىپ كەلەدى.
اباي قۇنانبايەۆ ىزگىلىكتىڭ گۇلىن ەگىپ، زامانا اعىمىنا ءۇن قوسقان، بۇگىندە الەم تانىعان شوقتىعى بيىك ۇلى تۇلعا.
قازاق راديوسىنىڭ اۋە تولقىنىنان ۇزبەي ناسيحاتتالىپ تۇراتىن ابايدىڭ «قارا ءسوزى»، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي» ەپوپەياسى، «اباي» راديوقويىلىمى»، «تاتيانانىڭ قىرداعى ءانى» حابارلارى مەن ءىليا جاقانوۆتىڭ «اقىلبايدىڭ ءانى»، «ابايدىڭ ءان مۇراسى»، «اباي ارياسى»، «قاراڭعى تۇندە تاۋ قالقىپ» شىعارمالارى، كەمەلبەك شاماتايەۆتىڭ اباي قۇنانبايەۆتىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولۋىنا وراي دايىنداعان «اسىل ءسوزدىڭ استارلارى» اتتى 45 حابارى، سۇلتانعالي سادىربايەۆتىڭ «مەن ءبىر جۇمباق اداممىن» حابارلارىمەن قوسا لاتيف حاميدي مەن احمەت جۇبانوۆتىڭ «اباي» وپەراسى، 500 گە جۋىق ءار ورىنداۋداعى اباي اندەرى تىڭداۋشىنىڭ جانىن بايىتاتىن قۇندىلىعىمەن ەرەكشە.
90 جىلدىق تاريحى بار قازاق راديوسىنىڭ «التىن قورىنان» بەرىك ورىن العان ابايدىڭ رۋحاني بولمىسىن زەرتتەپ، جوعارى باعا بەرگەن قۇندى حابارلاردىڭ ىشىندە ءالى دە زەرتتەلىپ، تىڭداۋشىسىن تاباتىن تىڭ دۇنيەلەر بارشىلىق. تەك بارىمىزدى باعالاي بىلەتىن حالقىمىز امان بولعاي!
التىن يمانبايەۆا،
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى