قىتاي دەرەكتەرىندەگى قازاق تاريحى

استانا. قازاقپارات - بەس مىڭ جىلدىق وركەنيەت تاريحى بار دەپ ەسەپتەلەتىن قىتاي جۇرتىنىڭ جازبا ادەبيەت ۇلگىلەرىنىڭ قازىرگە دەيىن تابىلعان ەڭ ەرتەدەگى نۇسقاسى ءۇش مىڭ جىلدىڭ الدىندا جازىلعان جادىگەرلەر سانالادى.

قىتايلار وتە ەرتە كەزدەن باستاپ ءوزىنىڭ ءتول تاريحىن جازىپ قالدىرۋمەن بىرگە ءوز ەلىنىڭ ءتورت توڭىرەگىندەگى كورشى ەلدەردىڭ تاريحىن دا جازىپ قالدىرۋدى داعدىعا اينالدىرعان ەل بولعانىنا الەم تاريحشىلارى كوز جەتكىزىپ وتىر.

جالپى، كونە قىتاي دەرەگىنسىز قىتاي ەلىنىڭ ءتورت توڭىرەگىندەگى ەلدەردىڭ، جالپى شىعىس ازيانىڭ، وڭتۇستىك شىعىس ازيانىڭ، ورتا ازيا مەن ورتالىق ازيانىڭ كونە زامان تاريحىنىڭ تۇتاس سۇلباسىن ەلەستەتۋ قيىنعا تۇسەر ەدى.

قىتايلار وزدەرىنىڭ دالالىق ايماقتاعى كوشپەندى كورشىلەرى تۋرالى مالىمەتتەرى ب. د. د.  ХХІ  عاسىردان ب. د. د. 221 -جىلعا دەيىنگى 1800 -جىلعا سوزىلعان تاريحي داۋىردەن باستاۋ الادى دا، ولار ەلدىڭ سولتۇستىگى مەن سولتۇستىك باتىسىندا قونىستانعان «جۋن» جانە «دي» دەپ اتالعان حالىقتار تۋرالى مالىمەتتەر بەرە باستايدى. قاتىستى تاريحي ادەبيەتتەردە ولاردى جالپىبەتتىك «جۋندي» دەپ تە، «بەيدي» (سولتۇستىك دي)، «سيدي» (باتىس دي) دەپ تە كەيدە «سيۋانجۋن»، «چيدي» دەگەن سياقتى ءتۇرلى- ءتۇرلى اتتارمەن دە اتاپ وتىرعان. بۇل تايپالار جالپى عۇنداردىڭ ارعى اتا- بابالارى دەپ ەسەپتەلەدى. سەبەبى، بۇعان دەيىنگى كەزەڭدە «جۋنديلەردىڭ» قاتارىندا «كۋن- ي» اتتى تايپا اتى اتالا باستايدى، كەيىن كەلە «جۋندي» ەلىنىڭ تاريحى ودان ءارى جالپىبەتتىك «سيۋننۋ» (عۇن) دەگەن اتپەن اتالعان ەل تاريحىمەن ساباقتاسىپ كەتەدى.

 قىتاي دەرەكتەرىنىڭ بۇدان بىلايعى بەتتەرىندە تۇتاس عۇن ءداۋىرىنىڭ ءتۇرلى تاريحي كەزەڭدەرى، ۋسۋن مەملەكەتىنىڭ تاريحى، يۋەچجيلەردىڭ قۇرعان مەملەكەتى، ەلىمىز اۋماعىنداعى كونە كانگيۋي، يانتسايلەردىڭ (الان) مەملەكەتتەرى، كەيىن كەلە ۇلى عۇن يمپەرياسىنىڭ ورنىنان قۇرىلعان سيانبەي يپەرياسىنىڭ تاريحى مەن يمپەريانىڭ نەگىزگى حالقى بولعان كونە تايپالار، تۇركى ءداۋىرى قارساڭىندا قازاقستان جەرىندە جاساعان كونە ەتنوستار -  يانندا، جۋجۋان يۋەبان، گاوچە، تەلە سىندى پروتوتۇركى تايپالارى مەن ولاردىڭ قۇرعان مەملەكەتىنىڭ تاريحى، حالقى، تاريحي گەوگرافياسى، مادەنيەتى، ءتىلى، جازۋى، سالت- ءداستۇرى تۋرالى اسا جۇيەلى مالىمەتتەردى ۇسىنىپ وتىرادى.

قىتاي دەرەكتەرىنسىز وسىندا ايتىلعان كەي ەلدەردىڭ تاريحى قازىردە ەش جەردەن تابىلماس پا ەدى نەمەسە مۇلدە «كۇڭگىرت» قالار دا ەدى.

 تاريح عىلىمىندا تۇركى ءداۋىرى دەپ اتالاتىن داۋىردە ۇلى دالانى وراسان زور دەڭگەيدە بىرلىككە كەلتىرگەن تۇرىك قاعاناتتارىنىڭ تاريحىنا قاتىستى، سونىڭ ىشىندە شىعىس تۇرىك قاعاناتى مەن باتىس تۇرىك قاعاناتى تاريحىنا، تۇركى قاعاناتتارىنىڭ زاڭدى جالعاسى بولعان تۇركەش قاعاناتى مەن ۇلى دالانىڭ ەكىنشى بولىگىندەگى شىعىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ ورنىندا قۇرىلعان حۋەيحۋ قاعاناتى (ۇيعىر قاعاناتى) تاريحىنا جانە Ⅸ عاسىردىڭ ورتاسىندا ۇيعىر قاعاناتىنىڭ ورنىنان قۇرىلعان قىرعىز قاعاناتىنا، قارلۇق مەملەكەتتەرى تاريحىنا قاتىستى ەڭ باستى دەرەك كوزدەرى دە قىتاي دەرەكتەمەلەرىندە ساقتالعان. قاراحان مەملەكەتى مەن قاراقىتاي مەملەكەتتەرىنىڭ تاريحى تۋرالى مالىمەتتەر قورىندا دا قىتاي دەرەكتەرىنىڭ ۇستايتىن سالماعى وتە اۋقىمدى. سول سەبەپتى، تۇركى ءداۋىرىنىڭ تۇتاس تاريحىن جازۋ ءۇشىن قىتاي دەرەكتەمەلەرى ەلەۋلى ورىندى يەلەيتىن ەڭ باستى دەرەككوزى سانالادى.

تۇركى داۋىرىمەن سالىستىرعاندا موڭعول داۋىرىنە قاتىستى تاريحي دەرەكتەردىڭ قاينار كوزدەرى سان الۋان ءارى سانى مەن قۇجاتتاردىڭ مولشەرى دە مەيىلىنشە مول، ونداعى دەرەكتەر قورىندا بۇعان دەيىنگى كەزەڭمەن سالىستىرعاندا مۇسىلمان ادەبيەتتەرى مەن باتىس ادەبيەتتەرىنىڭ ۇلەس سالماعى جاپپاي ارتا تۇسەدى.

سوعان قاراماستان موڭعول ءداۋىرى قارساڭىنداعى تۇتاس ەۋرازيا دالاسىنداعى كوشپەندىلەر تۋرالى اسىرەسە پروتوقازاق تايپالارى دەپ اتاۋعا بولاتىن (نايماندار، كەرەيلەر، مەركىتتەر، قوڭىراتتار، جالايىرلار مەن وڭعىتتار، ت. ب. ) ءبىرقاتار تايپالار مەن ولاردىڭ قۇرعان حاندىقتارى تۋرالى، ولاردىڭ باستان وتكەرگەن قيلى- قيلى تاريحى تۋرالى ەڭ العاشقى مالىمەتتەر سول باياعى قىتاي دەرەكتەرى مازمۇنىندا ساقتالعان ەدى.

سول سياقتى قىتاي دەرەكتەرىنىڭ تۇتاس موڭعول ءداۋىرىنىڭ تاريحىنا قاتىستى تۇستارى دا سونداي اۋقىمدى ءارى ماڭىزدى. مۇنداي مالىمەتتەر قازاق حاندىعى قۇرىلۋ قارساڭىنا دەيىن جالعاسىپ وتىرادى. جوعارىدا كورسەتىلگەن تۇتاس تاريحي بارىس حالقىمىزدىڭ كونە زاماننان قازاق حاندىعى قۇرىلعانعا دەيىنگى باستان كەشكەن تاريحى، وندا ايتىلعان يمپەريالىق دەڭگەيدەگى قاعاناتتار مەن جەكەلەگەن حاندىقتار ەلىمىزدىڭ كونەدەن جالعاسىپ كەلە جاتقان مەملەكەتتىلىگى بولىپ تابىلادى.

 ال ەندى قازاق حاندىعى مەن قىتاي ەلىنىڭ اراسىنداعى رەسمي قارىم- قاتىناس جوڭعار حاندىعىنىڭ ىدىراۋىنا بايلانىستى قالىپتاسا باستادى. مۇنداي قارىم- قاتىناستىڭ باستالۋىنا جوڭعار حاندىعى جويىلعان تۇستا جوڭعار اقسۇيەكتەرىنىڭ ۋاكىلى ءامىرسانانىڭ قازاق جەرىن پانالاۋىنا تىكەلەي قاتىستى بولدى. قىتاي دەرەككوزدەرىندەگى قازاق حاندىعى تۋرالى قۇجاتتار، مىنە، وسىنداي تاريحي ۋاقيعامەن تىكە قاتىستى قالىپتاسا باستادى. بۇل مۇراعات قۇجاتتارىنىڭ قالىپتاسقان ۋاقىتى ХVII-ХХ عاسىرعا دەيىنگى مەزگىلدى قامتيدى.

ق ر ب ع م ر. ب. سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىس تانۋ ينستيتۋتى عالىمدارىنىڭ سوڭعى جىلدارى اتقارعان جۇمىستار ناتيجەسىندە ءبىر عانا پەكين قالاسىنداعى «ءبىرىنشى مۇراعات قورىندا» 5000 نان استام قۇجاتتىڭ ساقتالىپ تۇرعانى بەلگىلى بولعان ەدى. سوڭعى كەزدە اتالعان مۇراعات قىزمەتكەرلەرى ونداعى قازاقتارعا قاتىستى قۇجاتتاردىڭ سانى 7000 نان اساتىنىن حابارلاپ وتىر. بۇعان دەيىن بۇل قۇجاتتاردىڭ ءبىراز بولىگى ەلگە جەتكىزىلدى. ال سين داۋىرىندەگى مۇنداي مۇراعات قۇجاتتارىنىڭ ەلەۋلى بولىگى تايۆاننىڭ تايپەي قالاسىنداعى مۇراعات قورىندا ساقتالعان.

 جاقىن جىلدارى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىنداعى ەلىمىزدىڭ، سونداي- اق، جەكە- دارا شەتەلدىك عالىمداردىڭ ىزدەنىستەرىنىڭ ناتيجەسىندە قىتاي مۇراعاتتارىنان ХVІІІ-ХІХ ع. ع. قازاق تاريحىنا قاتىستى تىڭ تاريحي دەرەككوزدەرى، ونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ ءوز قولدارىنان شىققان ءار ءتۇرلى سيپاتتاعى حاتتامالار تابىلدى. بۇل قۇجاتتار  ХVІІІ-ХІХ ع. ع. قازاقتاردىڭ تاريحي بولمىستارىن تاني بىلۋگە بۇرىنعىدان الدەقايدا زور مۇمكىندىك تۋدىرىپ وتىر. ونداعى مۇراعات قۇجاتتاردىڭ مازمۇنى  ХVІІІ-ХІХ  ع. ع. قازاق- قىتاي، سونداي- اق، قازاق پەن وزگە ورتالىق ازيا ەلدەرى اراسىنداعى تاريحي بايلانىستاردىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن قىر- سىرلارىن انىقتاۋعا، ХVІІІ-ХІХ ع. ع. ورتالىق ازياداعى اۋمالى- توكپەلى جاعدايدا ءومىر سۇرگەن قازاق حاندىعىنىڭ ىشكى ساياسي- الەۋمەتتىك احۋالى، شارۋاشىلىعى مەن ەتنيكالىق حال- كۇيىن جەتە ءبىلىپ زەرتتەۋگە، «شاعاتاي جازبا ءتىلى» نەمەسە «تۇركى- قازاق جازبا ءتىلى» دەپ اتالىپ كەلگەن تىلمەن حاتتالعان حات- قۇجاتتاردىڭ ءتىل- جازۋ ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەي وتىرىپ، قازاق جازبا ءتىلىنىڭ تاريحي قالىپتاسۋ ءۇردىسى مەن قازاق حاندىعىنىڭ قۇجاتتاندىرۋ جۇيەسىن زەرتتەپ بىلۋگە، ت. ب. جاقتاردى تەرەڭدەي زەرتتەۋگە اسا مول مۇمكىندىكتەر بەرەدى.

جانىمحان وشان، ر. ب. سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىس تانۋ ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

«قازاق ادەبيەتى»