قوزىباسىعا ورنالاسىپ، قازاقتىڭ تۋىن كوككە كوتەرگەن - كەرەي مەن جانىبەك

استانا. قازاقپارات - تاريحشىلاردىڭ سارالاۋىنا قاراعاندا، قازاق حاندىعى قۇرىلعانعا دەيىن ەرتىستەن ەدىلگە دەيىن سوزىلعان ۇلانعايىر دالادا ۇلكەندى- كىشىلى ساياسي قۇرىلىمدار، ۇلىلى- كىشىلى مەملەكەتتەر ءومىر سۇرگەن.

 مۇنىڭ ءبارى - قازاق حاندىعىنا دەيىنگى ءىزاشار بۋىن- بۋناقتار، قازاق ەلى دەگەن الىپ بايتەرەكتىڭ وزەگىنە ءنار بەرگەن ءتۇپتامىرلار، قاينار باستاۋلار. سول سەبەپتەن دە ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ «تاريح تولقىنى» اتتى كىتابىندا «قازاق حاندىعى ورتالىق ازيا اۋماعىنداعى العاشقى ۇلتتىق سيپاتتاعى مەملەكەت بولدى» ، - دەيدى.

 راسىندا، ۇلى دالادا التىن وردا ىدىراعاننان كەيىن كوپتەگەن حاندىقتار، مەملەكەتتەر پايدا بولدى، ءبىراق ولار وزدەرىنىڭ اتاۋىن كوبىندە بيلەۋشى اۋلەتتەردىڭ ەسىمىمەن بايلانىستى اتاسا، قازاق حاندىعى وتانىمىزدىڭ نەگىزىن قالاپ وتىرعان ۇلاعاتتى ۇلتىمىزدىڭ اتىمەن اتالدى. بۇل دەرەك -  قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى زاماننان ەلدىك ساناسى ەرتە ويانىپ، بىرەگەي دارا كەسكىن- كەلبەتى سومدالىپ، تاريح تولقىنىندا ۇراندى ۇلىسقا، وردالى جۇرتقا اينالعانىن، تولىسىپ قالىپتاسقاندىعىن كورسەتەدى. وسى ورايدا اسقاق استانادا ساۋلەتتى ەسكەرتكىشى بوي تۇزەپ، كەرەي- جانىبەك كوشەسى بەرىلىپ، ۇلىقتالعان ءازيز حاندارىمىزدىڭ شۋ وزەنى بويىنداعى قوزىباسىدا قازاق حاندىعىنىڭ دەربەس شاڭىراعىن كوتەرگەنىنە، ەل بايراعىن جەربىرەتكەنىنە كەلەسى جىلى 550  جىل تولىپ وتىر.

قازاق ەلى مەن قازىرگى تاۋەلسىز قازاقستان حالقى اسپاننان تۇسكەن جوق جانە اتا- تەگىن بىلمەيتىن ماڭگۇرت ەمەس. مەملەكەتىمىزدىڭ، حالقىمىزدىڭ تەرەڭ ەجەلگى تاريحى بار. قازاقستان - قازاقتىڭ اتا- بابالارىنان قالعان ءوزىمىزدىڭ جەر، حالقىمىزدىڭ تاريحي اتا- مەكەنى. ءبىراق، باي تاريحىمىزدى ءوزىمىز عانا ەمەس، الىس- جاقىن كورشىلەرىمىزگە دە كورسەتە، سىڭدىرە ءبىلۋىمىز قاجەت.

سول ارقىلى ءبىز بۇگىنگى ن. ءا نازاربايەۆتىڭ تىكەلەي باسشىلىعىمەن قالىپتاسقان زامان سۇرانىسىنا لايىق جاڭا تۇرپاتتاعى مەملەكەتتىگىمىزدى ءوز دارەجەسىندە كورسەتە الامىز. ياعني، بۇگىنگى قازاقستان رەسپۋبليكاسى اتالاتىن مەملەكەتىمىز - ⅩⅤ عاسىردا ومىرگە كەلگەن قازاق حاندىعىنىڭ تاريحي جالعاسى. كەشەگى الاش زيالىلارىنىڭ ءوز ءومىرىن ارناعان اسىل ارماندارىنىڭ ورىندالعاندىعىنىڭ كورىنىسى. ءبىزدىڭ ءتول تاريحىمىزدا جاس ۇرپاق ساناسىندا ماقتانىش سەزىمىن تۋعىزاتىن ونەگەلى ىستەر جەتىپ ارتىلادى. ولاردى تەك قوعام ساناسىنا سىڭىرە بىلسەك بولعانى.

قازاق حاندىعى - قازاقتاردىڭ XV جانە XIX عاسىرلار ارالىعىندا قانات جايعان، تاۋەلسىز ۇلتتىق مەملەكەتى. قازاق حاندىعى قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى ساقتاپ، قورعاپ كەلگەن مەملەكەتتىگىنىڭ نىشانى. ول ۇلان - بايتاق ءوڭىردى مەكەندەگەن قازاق تايپالارىنىڭ باسىن قوسىپ شوعىرلاندىرۋدا، قازاقتىڭ ەتنيكالىق تەرريتورياسىن بىرىكتۋدە، قازاقتىڭ بايىرعى زاماننان باستالعان ءوز الدىنا جەكە ەل بولىپ قالىپتاسۋىن ءبىرجولاتا اياقتاۋدا اسا ماڭىزدى جانە تۇبەگەيلى شەشۋشى رول اتقاردى.

قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ كەزەڭىن بايان ەتكەن شىعىس جىلنامالىرىن تالداپ شىققان رەسەيلىك زەرتتەۋشى ت. سۇلتانوۆ كەرەي مەن جانىبەكتىڭ ءابىلقايىر حاننىڭ ءبولىنىپ شىعۋ جىلىن ھيجرانىڭ 864/1459-60 ج ج. دەپ كورسەتكەن بولاتىن.

كەرەي حان (ت. ج. ب. - 1473) - قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ۇلى ەكى تاريحي تۇلعانىڭ ءبىرى، العاشقى قازاق حانى. اق وردا حانى ورىستىڭ ۇرپاعى. ورىس حاننان توقتاقيا، ودان بولات، ودان كەرەي حان تاراعان «تاۋاريح - ي گۋزيدا - ي نۋسراتنامە» دەرەگى بويىنشا، كەرەي حان - بولاتتىڭ جالعىز بالاسى. مۇحاممەد حايدار دىڭ «تاريحي - راشيدي» اتتى ەڭبەگىندە كەرەي حان تۋىسى جانىبەك حانمەن بىرگە XV عاسىردىڭ 50 - جىلدارىنىڭ اياعىندا قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا قاتىستى وقيعالاردا العاش رەت اتالا باستايدى. وندا كەرەي حانمەن جانىبەك حاننىڭ ءابىلقايىر حاندىعىنان ءبولىنىپ، موعولستاننىڭ باتىسىنداعى شۋ بويى مەن قوزىباسى ءوڭىرى ارالىعىنا كەلىپ قونىستانعانى تۋرالى باياندالادى. بۇل ايماق - سول جىلدارداعى موعولستان بيلەۋشىسى ەسەنبۇعا حان مەن ونىڭ تۋعان اعاسى ءجۇنىس حان يەلىكتەرىنىڭ اراسى بولدى. كەرەي حان مەن جانىبەك حان قول استىنداعى رۋ - تايپالارمەن 1457 - 1459 ج ج. شۋ وڭىرىنە كوشىپ كەلگەن. ءابىلقايىر حانگا نارازى سۇلتاندار، امىرلەر، رۋ - تايپا باسىلارى كەرەي حان مەن جانىبەككە كەلىپ قوسىلادى. از ۋاقىت ىشىندە قازاق حاندىعىنداعى حالىقتىڭ سانى 200 مىڭنان اسىپ كەتەدى. كەرەي حان مەن جانىبەك حاننىڭ ارقاسىندا ەسەنبۇعا حان اعاسى جۇنىسكە قارسى كۇرەستە سەنىمدى، ءارى مىقتى وداقتاس تابادى. ءجۇنىس 1461-62 -جىلى ەسەنبۇعا حان قايتىس بولعانعا دەيىن موعولستان تاعىنا قارسى ەشقانداي ارەكەت جاساي المايدى. 1461/62- 1469 -جىلدارى موعولستان حانى دوسمۇحاممەدتىڭ ءمانسىز، ماعىناسىز جۇرگىزگەن ساياساتى سالدارىنان كەرەي حان جۇنىسكە قولداۋ كورسەتە باستايدى. اقىرى,1469 -جىلى دوسمۇحاممەد حان قايتىس بولعاننان كەيىن، موعولستانداعى بيلىك باسىنا ەش قيىندىقسىز ءجۇنىس حان كەلەدى. كەرەي حان تۇسىندا نەگىزى قالانعان قازاق- موعولستان قاتىناسى 16 - عاسىردىڭ 30-جىلدارىنا دەيىن دوستىق، بەيبىت سيپاتتا بولادى. ءابىلحايىر حان كەرەي حان مەن جانىبەك حان ىقپالىنىڭ كۇشەيە باستاعانىنان قاۋىپتەنىپ، ولاردى دەر كەزىندە تالقانداۋ ماقساتىمەن 1468/69 -جىلى جورىق ۇيىمداستىرادى. جورىق كەزىندە ءابىلحايىر حان اۋىرىپ، قايتىس بولادى دا، اسكەرى كەيىن ورالادى. كەشەگى ءابىلحايىر حاننىڭ قارسىلاستارى - احمەت پەن ماحمۇت حاندار، نوعاي مىرزالارى مۇسا مەن جاڭبىرلى، ءسىبىر حانى يباق، شايبانيلىق بەركە سۇلتان جانە قازاق حاندارى ءابىلحايىر حاننىڭ مۇراگەرى شايح حايدار حانعا قارسى شىعادى. «تاۋاريح- ي گۋزيدا- يي نۋسراتنامە» دەرەگىندە قازاق حاندارى رەتىندە كەرەي حان مەن جانىبەكتىڭ ەسىمدەرى اتالسا، «فاتحناما»، «شايبانينامە» دەرەكتەرىندە تەك قانا جانىبەك حاننىڭ ەسىمى كەزدەسەدى. دەگەنمەن كەرەي حان ەسىمى تاريحي دەرەكتەردە سوڭعى رەت 1472 - 73 -جىلدارى، ءجۇنىس حان ورداسىنا بۇرىش وعلان دەگەن سۇلتاننىڭ شابۋىل جاساۋىنا بايلانىستى اتالادى. اڭىز بويىنشا، كەرەي حان قازاق حاندىعىن 10 جىلداي بيلەگەن جانە حان تاۋى ەتەگىندە جەرلەنگەن.

كەرەي حاننىڭ قانداي جاعدايدا، قاي جىلى قايتىس بولعاندىعى جونىندە ناقتى مالىمەتتەر جوق. كەرەي حاننىڭ ءۇش بالاسى بولدى. ولار: بۇرىندىق حان، قوجا- مۇحاممەد جانە سۇلتان ءالى. ولاردىڭ ىشىندە 30  جىلدان استام قازاق حاندىعىن بيلەگەن بۇرىندىق حاننان سوڭ تاق بيلىگى تۇپكىلىكتى تۇردە جانىبەك حاننىڭ ۇرپاقتارىنىڭ قولىنا وتەدى. كەرەي حاننىڭ قالعان ەكى ۇلى جونىندە دەرەكتەر كەزدەسپەيدى.

 جانىبەك حان، ءابۋ سايد (ت. ج. ب. -  1470) -  قازاق حاندىعى مەن قازاق حاندارى اۋلەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، باراق حاننىڭ ۇلى، ورىس حاننىڭ ۇرپاعى باراق حاننىڭ كىشى ۇلى. كەرەي حانمەن بىرگە قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان. 1428 -جىلى اكەسى باراق حان (اق وردا حانى) ولگەن سوڭ، دەشتى قىپشاقتاعى ساياسي بيلىك ءابىلقايىر حانعا كوشەدى. 1457 - جىلدىڭ جازدىڭ سوڭىندا ءابىلقايىر حان سىعاناق تۇبىندە قالماقتاردان جەڭىلگەننەن كەيىن، كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار قاراماعىنداعى ۇلىسىمەن موعولستانعا كوشەدى. كوشۋگە تاريحي اڭىز بويىنشا، قوبىلاندى باتىر مەن اقجول ءبي اراسىنداعى داۋ- جانجال سەبەپ بولعان.

 جازبا دەرەكتەر مالىمەتى بويىنشا، كەرەي مەن جانىبەكتىڭ قالماقتارعا قارسى اسكەر جيۋ تۋرالى ءابىلقايىر حاننىڭ جارلىعىنا قۇلاق اسپاۋى جانە 1457 -جىلعى جەڭىلىستەن كەيىنگى قالىپتاسقان جاعداي، ياعني ەكى سۇلتانعا ءابىلقايىر حان تاراپىنان قاۋىپ- قاتەردىڭ ءتونۋى ورىس حان ۇرپاقتارىن ءوز ۇلىستارىمەن بىرگە كوشپەلى وزبەكتەر مەملەكەتىنەن كەتۋگە ءماجبۇر ەتەدى.

 1457 -جىلى كۇز ايىنىڭ سوڭىندا كوشىپ كەلگەن ەكى سۇلتان ۇلىستارى شۋدىڭ تومەنگى بويىندا قىستاپ شىعادى. 1541-1546 -جىلدارى جازىلعان «تاريح- ي راشيديدە» قازاق سۇلتاندارىنىڭ بيلىك ەتە باستاۋى 870 - جىلدان (1465-1466 - ج) باستالادى دەلىنەدى. كەرەي حان قايتىس بولعاننان كەيىن جانىبەك حاندىق بيلىككە كەلەدى. بۇرىندىق حاننىڭ بيلىك قۇرعان جىلدارىن ەسەپتەمەگەندە، قازاق حاندىعىنىڭ بيلىگى وسى كەزدەن باستاپ جانىبەك حاننىڭ ۇرپاقتارىنا تولىق كوشەدى. قازاق تاريحىندا جانىبەك حان قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ ۇردىسىنە تولىق قاتىناسىپ، باسشىلىق ەتكەن تاريحي تۇلعا.

 1469 -جىلعا دەيىن قازاق حاندىعىنىڭ حالقى ءابىلقايىر حاننىڭ قارسىلاستارى ەسەبىنەن وسە تۇسەدى. 1463 -جىلى ءابىلقايىر حان قايتىس بولعان سوڭ، كوشپەلى وزبەكتەر مەملەكەتىنە سىبىردەن يباق حان، التىن وردادان احمەت حان، نوعاي ورداسىنان مۇسا مەن جاڭبىرشى بيلەر، حورەزمنەن بەرەكە سۇلتان، ال قازاق حاندىعىنان جانىبەك حان قارسى شىعادى. 1470 -جىلدىڭ باسىندا شايح- حايدار حان ولتىرىلگەن سوڭ، كوشپەلى وزبەكتەر مەملەكەتى تولىعىمەن كۇيرەپ، دەشتى قىپشاقتىڭ باسىم بولىگىندە جانىبەك حان باسقارعان قازاق حاندىعىنىڭ بيلىگى ورنايدى.

 جانىبەك حان XV عاسىردىڭ 70 -  جىلدارى ىشىندە قايتىس بولعان. جانىبەك حان تۇسىندا قازاق حاندىعى جەكە ەل بولدى. جانىبەك حاننىڭ ارتىندا توعىز ۇلى قالدى. ولار: يرەنشى، ماحمۇت، قاسىم، ادىك، جانىش، قامبار، تانىش، اسىك جانە جادىق. بۇلاردىڭ ىشىندە قاسىم مەن ادىكتىڭ ХҮІ عاسىردىڭ سوڭى مەن ءحۇى عاسىردىڭ باسىندا قازاق قوعامىنداعى ءرولى وتە زور بولدى. ءحۇى عاسىردىڭ سوڭىنان ⅩⅨعاسىرعا دەيىنگى بارلىق قازاق حاندارى جانىبەك حاننىڭ ۇلى جادىق سۇلتاننان تارايدى

مۇاممەد حايدار دۋلات (1499-1551) قازاقستان مەن ورتا ازيا تاريحناماسىندا، اسىرەسە، كەيىنگى ورتا عاسىر تاريحىندا ايتپاي كەتۋگە بولمايتىن ءبىر تۇلعا مۇحاممەد حايدار دۋلات نەمەسە ەجەلگى كىتاپتاردا كورسەتىلگەندەي، مىرزا مۇحاممەد حايدار بەن مۇحاممەد حۇسايىن كورەقان دۋلات. ادەبي شىعارمالارىدا مىرزا حايدار نەمەسە حايدار مىرزا دەپ اتالعان.

 ىدىراپكەتكەن ءابىلقايىر حاندىعى مۇراگەرلەرى سىرداريا بويىنداعى يەلىكتەردى عانا ساقتاپ قالۋدى كوزدەدى . وڭتۇستىك قازاقستان جەرىندەگى تەمىر اۋلەتى مەملەكەتىنىڭ بيلىگى السىرەدى. سىرداريا بويىنداعى قالالاردىڭ قازاق حاندىعى قۇرامىنا الىنۋىنىڭ باستى قارسىلاسى ءابىلقايىر حاننىڭ نەمەرەسى مۇحاممەد شايباني حان بولدى (قازاقتار ونى شايباق حان دەپ اتاپ كەتكەن) . قازاقتاردىڭ بىرىگۋىنە بايلانىستى قازاق اسكەري كۇشتەرى، ارينە، شايباق جاساقتارىنان باسىم ءتۇستى. الايدا، سىرداريا قالالارىنا قايتكەندە دە ءوز بيلىگىن جۇرگىزۋدى امالداعان مازاسىز شايباق بىردە تەمىر اۋلەتىنىڭ، ەكىنشىسىندە موعول حاندارىنىڭ نەمەسە نوعاي مىرزالارىنىڭ كومەگىنە سۇيەنىپ جۇرەدى. ءسويتىپ، قازاق حاندىعىنىڭ كەڭەيۋىنە بىرنەشە كورشىلەس مەملەكەتتەر شەك قويۋعا تىرىسقان. اۋەلى ەدىلدەگى حاجى -  تارحانعا قاشقان ءشايبانيدى تەمىر اۋلەتىنىڭ تۇركىستان ۋالايتىنداعى اكىم كومەك بەرۋگە يلاندىرىپ، شاقىرىپ الادى. ءبىراق، قازاقتار ونى بيلىككە ماڭايلاتپاي، 1470 -جىلى كەرەي حان تۇركىستانعا اسكەرىمەن كەلەدى. جانىبەك حاننىڭ ۇلدارى ماحمۇد بەن جيرەنشە سۇلتاندار سوزاق پەن ساۋراندى الادى. بۇقارعا قاشقان شايبانيدى «دەشتى قىپشاقتىڭ حانى» جاريالايمىن دەپ نوعاي ورداسىنىڭ بيلەۋشىسى مۇسا مىرزا دامەلەندىرەدى. شايباني ەكى جىلدان سوڭ قايتا ورالىپ، ارقۇق پەن سىعاناقتى الادى. قازاقتار بۇرىندىق سۇلتان مەن ماحمۇد سۇلتان باسقارعان بىرىككەن «سانسىز كوپ» كۇش جيىپ، قاراتاۋداعى سوعىندىق كەزەڭىندە شايبانيلەردى تاس- تالقان قىلىپ جەڭەدى. سىرداريا بويىنداعى سىعاناق پەن وزگە قالالار قازاق حاندارىنىڭ باسقارۋىندا قالىپ، شايباني ماڭعىستاۋعا قاشادى. مەملەكەتارالىق تارتىستارعا موعول بيلەۋشىلەرى دە ارالاسىپ، 1482-1485 ج ج. ءجۇنىس حان تەمىر اۋلەتىنەن تاشكەنت پەن سايرامدى تارتىپ الدى. مۇحاممەد شايباني از ۋاقىتقا ارقۇق پەن سىعاناقتى باسىپ الدى، ءبىراق قازاق اسكەرىنىڭ قىسىمىنا شىداي الماي، جەڭىلىپ، 1486 -جىلى قارازىمعا (حورەزمگە) كەتتى. 1490 ج. موعول بيلەۋشىسى سۇلتان ماحمۇد حان تەمىر اۋلەتىنەن بوساتىپ العان وتىرار قالاسىن بەرىپ، سىر بويىنداعى جاعدايدى قيىنداتا تۇسەدى. قازاقتاردىڭ موعولدارمەن شايقاسۋىنا تۋرا كەلدى. وتىرارعا سۇيەنىپ، شايباني ياسى مەن ساۋراندى الادى. بۇل جولىدا شايباني وكتەمدىگىنە تويتارىس بەرىلدى. بۇرىندىق حان، ادىكپەن قاسىم سۇلتاندار باسقارعان قازاق اسكەرلەرى قالا تۇرعىندارىنىڭ كومەگىنە ساۋرانعا كىردى. الايدا، وتىراردى الۋعا كەلگەن قازاق اسكەرلەرىنە قارسى شايباني مەن موعول حانى كۇش بىرىكتىردى وسىعان بايلانىستى، بۇرىندىق حان قالا قورشاۋىن تاستاپ، شايبانيمەن ءبىتىم جاسادى.

قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى قازاق حالقىنى تاريحىنداعى توتەنشە ماڭىزدى وقيعا بولدى. ول ۇلان- بايتاق ءوڭىردى مەكەندەگەن قازاق تايپالارىنىڭ باسىن قوسىپ شوعىرلاندىرۋدا، قازاقتىڭ ەتنيكالىق تەرريتورياسىن بىرىكتىرۋدە، قازاقتىڭ بايىرعى زاماننان باستالعان ءوز الدىنا جەكە ەل بولىپ قالىپتاسۋىن ءبىرجولاتا اياقتاۋدا اسا ماڭىزدى جانە تۇبەگەيلى شەشۋشى ءرول اتقاردى. 2015 -جىلى كەرەي مەن جانىبەك قوزىباسىعا ورنالاسىپ، قازاقتىڭ تۋىن كوككە كوتەرگەنىنە 550 -جىل تولىپ وتىر. اتا- بابامىز قالدىرعان وسىنداي كەڭ- بايتاق جەردىڭ لايىقتى مۇراگەرى بولايىق!

ابيلدينوۆا م. ق.

استانا قالاسىنىڭ ەسىل اۋدانىنىڭ №2

اۋداندىق سوتى كەڭسەسىنىڭ جەتەكشى مامانى

namys.kz