ابىلاي حاننىڭ سۋرەتى بىزگە قالاي جەتتى؟
ال ابىلاي حاننىڭ ءتىرى كەزىندە سۋرەتىن سىزعاندار بولعان-بولماعانىن، بىزگە جەتپەگەندىكتەن، بىلمەيمىز. ال وسى ۋاقىتقا دەيىن كەڭ تاراعان ابىلاي حان سۋرەتى 1943-جىلى گەرمانيادا پايدا بولعانىن جانە ونى كاسىبي ماماندانباعان سۋرەتشى ءارى اقىن-جازۋشى ءماجيت ايتبايەۆ سالعانىن بىلەمىز بە؟
ءماجيت ايتبايەۆ ابىلاي حاننىڭ سۋرەتىن اڭىز-اڭگىمەلەر نەگىزىندە قيال-بولجاممەن سالعان. ارينە، شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ پورترەتىن دە نەگىزگە العان. ءسويتىپ، بۇل سۋرەتتى 1943-جىلى «ميللا تۇركىستان» گازەتىندە جاريالايدى. ءسابيت مۇقانوۆ شوقان جايىندا جازعان «اققان جۇلدىز» رومانىندا دۇنيەگە شىر ەتىپ كەلگەن شوقاندى كورگەن اقساقالدار «ارعى اتاسى ابىلايدان اۋماعان ەكەن دەپتى» دەگەن ءسوز-سويلەمدى كەلتىرەدى. راسىندا دا، ەل اۋزىنداعى اڭگىمەلەرگە قاراعاندا شوقاننىڭ كەسكىنى ۇلى اتاسى ابىلاي حانعا اۋماي تارتقان ەكەن.
ابىلاي حاننىڭ سۋرەتىن تۇڭعىش سىزعان جانە قازىر كەڭ قولدانىستا جۇرگەن سول سۋرەتىنىڭ اۆتورى ءماجيت ايتبايەۆ كىم ەدى؟
ءماجيت ايتبايەۆ (قوبىزشى قورقىت) 1914-جىلى قىزىلوردا وبلىسىندا دۇنيەگە كەلگەن. قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا بەلگىلى جازۋشى، باتىر مالىك عابدۋلينمەن بىرگە وقىعان. 1937- 39-جىلدارى قىزىلوردا پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا وقىتۋشى، ستۋدەنتتەر دايارلاۋ كۋرسىنىڭ باستىعى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ قىزىلوردا وبلىسى بويىنشا وكىلى قىزمەتتەرىن اتقارعان. ولەڭ، اڭگىمەلەرى مەرزىمدىك باسپا سوزدەردە، جيناقتاردا جاريالانىپ تۇرعان. كوركەم اۋدارمامەن اينالىسقان. 1939-جىلى ايتبايەۆ اسكەرگە الىنىپ، باتىس شەكارادا قىزمەت اتقارادى. 1941-جىلى تۇتقىنعا تۇسەدى. «تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىك كوميتەتىنە» مۇشە بولىپ، «جاڭا تۇركىستان»، «ميللا تۇركىستان» گازەتتەرىن شىعارىسادى، «ميللي ادەبيەت» الماناحىنىڭ باس رەداكتورى بولادى.
ءماجيت ايتبايەۆ ماعجان جۇمابايەۆتى ۇستاز تۇتقان كەرەمەت اقىن بولعان. سوعىس ۋاقىتىندا ول ابىلاي حاننىڭ سۋرەتىن سالىپ قانا قويماي، «حان ابىلاي» دەگەن رومانتيكالىق تىنىستاعى پوەما جازعان. بۇل داستان 1943-جىلى بەرليندە باسىلىپ شىعادى. شىعارمالارىن «قوبىزشى قورقىت» دەگەن بۇركەنشىك اتپەن جازعان اقىن 1945-جىلى درەزدەندە بومبا جارىقشاعىنان قايتىس بولعان. ال «حان ابىلاي» داستانى 1971-جىلى ميۋنحەندە حاسان ورالتايدىڭ العى سوزىمەن قايتا باسىلىپ شىعادى.
ءماجيت ايتبايەۆ سىزعان ابىلاي حان سۋرەتىنىڭ كوشىرمەسى 1963-جىلى نيۋ-يوركتەن الماتىعا رەتىن تاۋىپ جەتكىزىلەدى. ءسويتىپ، 1972-جىلى العاش رەت قازاق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ 1-تومىندا جاريالانادى. 1993-جىلى العاش ءتول تەڭگەمىز شىققاندا، جۇزدىك كۋپيۋرانىڭ بەتىندە ايشىقتالعان ابىلاي حاننىڭ سۋرەتى وسى ەنتسيكلوپەديادان الىنعان.
ابىلاي حان سۋرەتىنىڭ كوشىرمەسى سوعىس بىتكەننەن كەيىن اتاقتى جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ دە قولىنا تيگەن كورىنەدى. ساياساتتان ابدەن اۋزى كۇيگەن ساق عابەڭ ابىلاي حاننىڭ سۋرەتىن 1946-جىلى قاسىم قايسەنوۆكە بەرەدى: «قاراعىم، قاسىم، سەن جاسسىڭ، باتىرسىڭ! ساعان مەن سەنەمىن. مەندە ابىلاي حاننىڭ سۋرەتى بار. ونى 1775- 1780 -جىلدارى ومبىعا كەلگەن نەمىس پە، گوللاند پا، سۋرەتشى ابىلاي حاننىڭ اۋىلىنا ادەيىلەپ ىزدەپ كەلىپ، قولدان سالعان ەكەن.
سول سۋرەت ماعان جەتتى. ابىلايدىڭ اتى اتالىپ، قازاق حالقىنىڭ ادال ۇلى، تەڭدەسى جوق حان بولعاندىعى تۇبىندە جارىققا شىعادى دەپ سەنەمىن. حالىق ءوز باتىرىنا، ازاتتىققا يە بولۋعا بىردەن-ءبىر اسەر ەتكەن حانىنا باعا بەرەدى. سەن بۇل سۋرەتتى ساقتا. ءبىراز جىلداردان كەيىن وكىمەت باسىنا حالقىنىڭ ارداقتى ۇلىن جارىققا شىعارۋعا تىلەكتەس ادامدار كەلەدى. مەن سەنەمىن. سەن سول ازاماتتار ارقىلى حان اتاڭدى جارىققا شىعار» دەيدى. قاسىم قايسەنوۆ بۇل سۋرەتتى 70- جىلدارعا دەيىن ەشكىمگە كورسەتپەي كەلىپتى.
ال ءماجيت ايتبايەۆتىڭ ولەڭدەرىن ەلگە العاش الىپ كەلۋشى - بەلگىلى قالامگەر، «ەگەمەن قازاقستان» رەسپۋبليكالىق گازەتى» ا ق پرەزيدەنتى ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ. 1991-جىلدىڭ كوكتەمىندە، پرەزيدەنت اپپاراتىندا جۇرگەنىندە تۇركياعا جولى تۇسكەن ول سول جولى انكارادا ۇيادىن اقاي دەگەن اقساقالدىڭ ۇيىنەن قوبىزشى قورقىت دەگەن لاقاپ ەسىممەن، لاتىن ارىپتەرىمەن باسىلعان «ابىلاي حان» دەگەن كىتاپتى كورىپ، قيىلا سۇراپ، قايتاردا كسەروكستەن وتكەرىلگەن كوشىرمەسىن الىپ قايتادى.
ەلارالىق «شالقار» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى ۋاقاپ قىدىرحانوۆ «ابىلاي حان» جيناعىنداعى داستاندى، ولەڭدەردى جارتى جىل بويى «شالقار» گازەتىنە باسادى. اقىرى قوبىزشى قورقىتتىڭ سوعىستىڭ الدىندا ءبىراز ولەڭدەرىمەن تانىلعان اقىن ءماجيت ايتبايەۆ ەكەنى انىقتالادى.
تاريحي تۇلعا ءماجيت ايتبايەۆ ەسىمىنىڭ تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن ەلگە تانىلۋىنا، ونىڭ وتىز شاقتى ولەڭىنىڭ جاريالانۋىنا ونىمەن تۇتقىندا بىرگە بولىپ، ءبىر ءۇزىم قارا ناندى ءبولىپ جەگەن، سوعىس كەزىندە شىعارمالارىن «سايران» دەگەن بۇركەنشىك ەسىممەن جازىپ تۇرعان بەلگىلى اقىن حامزا ابدۋللين جانە امانتاي كاكەنوۆ، ۋاقاپ قىدىرحان ۇلى كوپ ەڭبەك سىڭىرەدى.
سۇيەگى نەمىس جەرىندە قالعان شەرلى اقىن، تۋعان تۇركىستانىنا جەتە الماي كۇڭىرەنىپ وتكەن ءماجيت ايتبايەۆتىڭ سۋرەتشىلىك قىرىن ونىڭ ارتىندا قالعان بالاسى جالعاستىردى. ول - ەلىمىزگە بەلگىلى كەسكىندەمەشى، قازاق ك س ر- نىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ونەر قايراتكەرى، قازاقستان لەنين كومسومولى سىيلىعىنىڭ يەگەرى سالاحيتدين ءابدىسادىق ۇلى ايتبايەۆ. ول 1938-جىلى قىزىلوردا قالاسىندا دۇنيەگە كەلىپ، 1994-جىلى الماتىدا قايتىس بولدى.
1990-جىلداردىڭ باسىندا تۇركىستانداعى ابىلاي حان جەرلەنگەن دەگەن ورىن اشىلىپ، ودان الىنعان باس سۇيەككە م. گەراسيموۆتىڭ الەمگە بەلگىلى لابوراتورياسىندا انتروپولوگيالىق رەكونسترۋكتسيا جاسالىپ، ابىلاي حاننىڭ شىن كەسكىنى جاريا بولدى. ءبىراق حان مۇردەسىنە جاسالعان سوڭعى انترولولوگيالىق زەرتتەۋلەردى ەلدىڭ كوبى ونشا قابىلداي قويمادى.
سوندىقتان ول سۋرەت قولدانىسقا تۇسپەدى. ودان كەيىن دە نەبىر اتاقتى سۋرەتشىلەر ابىلاي حاندى ءار قىرىنان بەينەلەدى. ولاردىڭ بارلىعى دا ماماندانباعان سۋرەتشى ءماجيت ايتبايەۆتىڭ سوعىس كەزىندە سالعان «سۋرەتىن» باسشىلىققا العان.
«ايقىن» گازەتى