مەرەيلى وتباسى: ءۇش ۇلتتىڭ سالت-ءداستۇرىن بەرىك ۇستاناتىن ۇلگىلى شاڭىراق - كوفلەر اۋلەتى
ولار - 1945-جىلى پولشادان وسى وڭىرگە قونىس اۋدارعان نەمىس ۇلتىنىڭ وكىلى. كوفلەرلەر سول ءبىر قيىن-قىستاۋ كەزدە وزدەرىنە قۇشاعىن ايقارا اشقان قازاق توپىراعىنا تامىر تارتىپ، سوندا تۇراقتاپ قالعان ەدى. ۇرپاق ءوربىتتى. وزگە ۇلتتارمەن تەرەزەسى تەڭ تىرشىلىك ەتتى. 1989-جىلى ەدۋارد فرانتسيەۆيچ پەن ولگا نيكولايەۆنا شاڭىراق كوتەردى. ءۇش پەرزەنت ءسۇيىپ، ولاردىڭ قاناتىن قاتايتىپ، قاتارىنان قالماس ازامات ەتىپ ءوسىردى. ولار نەمىس حالقىنا ءتان تازالىق پەن ۇقىپتىلىقتى، ەڭبەكقورلىقتى بويلارىنا ءسىڭىرىپ ءوستى.
وزدەرى تامىر تارتقان قازاق توپىراعىنىڭ دا ىزگىلىكتى ادەت-عۇرپىنان دا بويلارىن اۋلاق سالعان ەمەس. سوندىقتان دا بولار، اۋىلداستارى اراسىندا تىرلىگى دە، بىرلىگى دە بەرىك اعايىنعا اينالىپ، ىنتىماعى جاراسىپ كەتتى. ءقازىر بۇل جانۇيا اۋىلداعى عانا ەمەس، اۋدانداعى، قالا بەردى وبلىستاعى ۇلگىلى دە ونەگەلى، سىيلى دا قۇرمەتتى وتباسىلاردىڭ ءبىرى رەتىندە اقتوبەلىكتەرگە جاقسى تانىس. كۇنى كەشە وتكەن «مەرەيلى وتباسى» ۇلتتىق بايقاۋىنىڭ وبلىستىق كەزەڭىندە ءبىرىنشى ورىن الۋى دا بۇل شاڭىراقتى بۇرىنعىدان دا تانىمال ەتە ءتۇستى.
ەندى ولار وسى بايقاۋدىڭ رەسپۋبليكالىق كەزەڭىندە وبلىس اتىنان سىنعا تۇسەتىن بولادى. بالا كەزدەرىندە ەڭبەكپەن بىتە قايناسقان ونەگەلى وتباسى مۇشەلەرى قازىرگى تاڭدا ءوز ءناپاقالارىن وزدەرى ايىرىپ، «الما» شارۋا قوجالىعىن قۇرىپ وتىر. شارۋا قوجالىعى كارتوپ، كوكونىس وسىرۋمەن اينالىسادى، سونداي-اق، الما باعى مەن بالىق باپتايتىن توعانى دا بار. ەدۋارد فرانتسيەۆيچتىڭ اتا-بابالارى دا ەڭبەكقورلىقتارىمەن ەرەكشەلەنگەن ادامدار بولعان. اكەسى فرانتس ەدەلبەرتوۆيچ «ەڭبەك قىزىل تۋ»، «قۇرمەت بەلگىسى» وردەندەرىمەن، «ەڭبەكتەگى ەرلىگى ءۇشىن» مەدالىمەن ماراپاتتالسا، اناسى يرما دانيلوۆنا «حالىق اعارتۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى» ءتوس بەلگىسىنىڭ يەگەرى.
وتكەن كەڭەس داۋىرىندە ولاردىڭ جەتىستىكتەرى تۋرالى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ جازباعاندارى سيرەك دەۋگە بولادى. «اكە كورگەن وق جونار» دەگەندەي، اتا-بابالارىنان ەدۋارد فرانتسيەۆيچ تە ءبىر مىسقال قالىس قالمادى، ۇلاعاتتى ءۇردىستى جونىمەن جالعاستىرا ءبىلدى.
ول «ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن» مەدالىمەن، قازاقستان رەسپۋبليكاسى اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ قۇرمەت گراموتاسىمەن ماراپاتتالدى، ءوزى تۋىپ-وسكەن قارعالى اۋدانىندا «جىل ادامى» اتاعىن الدى، العىس حاتتار مەن ماقتاۋ قاعازدارى دا جەتەرلىك. ارينە، مۇنداي ماراپاتتار مەن اۋىلداستارىنىڭ قۇرمەتى وڭايلىقپەن كەلگەن جوق.
ول سوناۋ كۇردەلى كەزەڭدە قالاداعى جايلى جۇمىسىن تاستاپ، كەڭشاردان 2 گەكتار جەردى جالعا الىپ، بەينەت كەشتى. بۇل اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىسۋدىڭ العاشقى قادامى بولاتىن، كەيىن جولداسى ولگا نيكولايەۆنا ەكەۋى اۋىلعا ءبىرجولا قونىس اۋداردى. تاۋەلسىزدىك تاڭى ەندى اتىپ كەلە جاتقان وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارى، حالىقتىڭ كوپشىلىگى ءوز ۇيلەرىن، اۋىلدارىن تاستاپ، قالاعا ۇدەرە كوشكەندە ەدۋارد فرانتسيەۆيچتىڭ وتباسىمەن جىلى ورنىن سۋىتىپ، اجارى تايعان اۋىلعا ات باسىن بۇرۋى بىرەۋلەرگە كادىمگىدەي ەرسى كورىنگەنى دە شىندىق.
اكەسىنىڭ ءىسىن جالعاستىرۋ ءۇشىن جۇمىستان شىعىپ، پاتەرىن ساتىپ، تۋعان اۋىلىنا قايتا ورالۋىنىڭ ءوزى سول كەز ءۇشىن ەرلىكپەن پارا- پار باتىل قادام بولاتىن. ەدۋارد فرانتسيەۆيچتىڭ شارۋا قوجالىعىنىڭ باسشىسى رەتىندە ماقساتى ءوزىنىڭ تۋعان جەرىندە ونىمدىلىگى جوعارى اگرارلىق وزىق تەحنولوگيالاردى قولدانا وتىرىپ، جەردىڭ قۇنارلىلىعىن ساقتاپ، كەلەشەك ۇرپاققا جەتكىزۋ، بارىنشا مول قايتارىممەن ەڭبەك ەتۋ بولىپ تابىلادى. سوندىقتان دا جارعاق قۇلاعى جاستىق كورمەي، تىربانىپ تىرلىك قىلۋدان جالىققان ەمەس. بۇل، بىرىنشىدەن، ءوز تۇرمىسىن تۇزەۋگە، ەكىنشىدەن، ىزىنەن ەرگەن ۇلدارىنىڭ جەرمەن جۇمىس ىستەۋگە دەگەن ىنتا-جىگەرىن وياتۋعا، ءسويتىپ ۇرپاقتار ساباقتاستىعىنىڭ ۇزىلمەۋىنە جەتكىزەتىنىن بەك تۇسىنەدى.
ول ۇكىمەتتىك قولداۋدى پايدالانا وتىرىپ، مەملەكەتتىك باعدارلاما شەڭبەرىندە زاماناۋي تەحنيكا، ونىڭ ىشىندە كارتوپ جينايتىن كومباين ساتىپ الدى. مۇنىڭ ءبارى ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرۋعا، كارتوپ وسىرەتىن القاپ كولەمىن ۇلعايتۋعا كومەگىن تيگىزدى، كارتوپتىڭ شىعىمدىلىعى جوعارى سۇرىپتارىن ساتىپ الۋعا، 756 شارشى مەتر اۋماقتا كوكونىس وسىرەتىن جىلىجاي سالۋعا مۇمكىندىك بەردى.
شارۋا قوجالىعى وبلىس ورتالىعىن ساپالى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋگە ءوز ۇلەسىن قوسىپ كەلەدى، سونداي-اق، جىل سايىن ونىڭ كولەمىن ارتتىرا تۇسۋدە. كوفلەر وتباسىندا ۇرپاقتار ساباقتاستىعى، ەڭبەكقورلىق ءداستۇر ساقتالۋدا.
ەدۋارد فرانتسيەۆيچتىڭ اكەسى قاراپايىم جۇرگىزۋشىدەن «كازسەلحوز تەحنيكا» كاسىپورنىندا باس ينجەنەرگە دەيىنگى ەڭبەك جولىنان ءوتتى. ەدۋارد فرانتسيەۆيچتىڭ ءوزى وبلىستاعى الدىڭعى قاتارلى شارۋا قوجالىقتارىنىڭ ءبىرىن قۇرسا، ۇلكەن ۇلى جوعارى ءبىلىمدى ارتۋر دا اكەسىنىڭ ءىسىن جالعاستىرۋدا.
ول «ەكو اگرو» شارۋا قوجالىعىن قۇرىپ، جۇمىس ىستەۋدە، الداعى ۋاقىتتا قاز فەرماسىن اشۋدى ويلاستىرۋدا، سونداي- اق، قوي وسىرۋمەن اينالىسسام دەگەن دە ويى جوق ەمەس. ءار اتا- انانىڭ، ءار وتباسىنىڭ ارمانى ومىرگە ۇرپاق اكەلىپ، ولاردى لايىقتى تار¬بيەلەپ ءوسىرۋ ەكەنى ءسوزسىز. ەدۋارد فرانتسيەۆيچ پەن ولگا نيكولايەۆنانى بۇل جاعىنان دا باقىت¬تى جاندار دەۋگە ابدەن بولادى.
وتباسىندا التىن اسىقتاي ەكى ۇل، ءبىر قىز وسىرسە، كەلىنى ءاليا دا ءوز قىزدارىنداي بولىپ كەتكەنىن ىلعي دا ماقتانىشپەن ايتىپ وتىرادى. وسىنداي وتباسىندا تۋعان، ءىس جۇزىندە تاربيە، مادەنيەت، ەڭبەكسۇيگىشتىك ۇلگىلەرىن العان بالا¬لار دا تالاپتى دا تالانتتى بولىپ ءوستى. بيىل عانا مەكتەپ بىتىرگەن ەگىزدەر ەدۋارد پەن ەري¬كا «ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەرسىڭ» دەگەندەي، قاتارلارىنىڭ الدى بولىپ ەرجەتتى.
ولارعا وتباسىنداعى ىنتىماق پەن بىرلىككە نەگىز¬دەلگەن ءتالىم-تاربيەنىڭ، الدىنداعى ارتۋردىڭ ۇلگى-ونەگەسىنىڭ اسەرى مول بولعانى ءسوزسىز. مۇنىڭ ءوزى تەك قانا وقۋ مەن مەكتەپ باعدارلاماسىنا قاتىستى ەمەس. ولار ءارقاشان اۋىل مەن مەكتەپتىڭ قوعامدىق ومىرىنە بەلسەنە قاتىسادى.
ولاردىڭ دەنە شىنىقتىرۋ جانە سپورتپەن اينالىسۋى - بالا كۇندەرىنەن قالىپتاسقان ادەمى ادەتى، ءداستۇرلى داعدىسى. ولار ءتۇرلى وليمپيادالار مەن سايىستارعا قاتىسىپ، جەڭىمپاز اتاندى. سونداي-اق، بالالار قولونەرمەن، اعاشتان ويۋ ويۋمەن، مونشاق توقۋمەن، تاس قاشاۋمەن اينالىسادى.
ىنتىماق دەگەننەن شىعادى، كوفلەرلەر وتباسى - كوپ ۇلتتى، ينتەرناتسيونالدى شاڭىراق. وتاعاسى ەدۋاردتىڭ ۇلتى - نەمىس، زايىبى ولگا نيكولايەۆنا - ۋكراين قىزى، اقىلىنا اجارى ساي كەلىنى ءاليا - قازاق ارۋى. بۇل تاتۋ وتباسىندا وسى ءۇش ۇلتتىڭ بارلىق سالت-داستۇرلەرى ۇستالىنادى، ايتۋلى مەرەكەلەرى ايشىقتى تويلانادى.
ەلباسى ن. نازاربايەۆتىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان قوعامدىق، ۇلتارالىق، كونفەسسياارالىق كەلىسىم ساياساتىن قولداۋعا بۇل وتباسى دا ءوز ۇلەستەرىن قوسىپ وتىر دەۋ ورىندى بولماق.
ە. كوفلەر وتباسىنىڭ ەڭ ءبىر ەرەكشەلىگى - ولاردىڭ ادامگەرشىلىكتەرى، وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى، ەڭبەكقورلىعى، قاراپايىم¬دىلىقتارى، اۋىلداستارىنا دەگەن قۇرمەتتەرى مەن مۇڭ-مۇقتاجدارىنا كومەك قولىن سوزۋلارى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق بولماس. مىنە، ءبىز بىلەتىن كوفلەرلەر وتباسىنىڭ ونەگەلى ءومىر سالتى مەن تۇرمىس-تىرشىلىگى وسىنداي. مۇنىڭ ءوزى وسكەلەڭ ۇرپاققا، جاس وتباسىلارعا ۇلگى بولارلىق ونەگە ەكەنى ءسوزسىز.