قازاق قىزى باستاعان كوتەرىلىس
بۇل ارەكەتتەردى ساپار ماتەن قىزى ەسىمدى 22 جاسار قازاق قىزى باستاعان، بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرگە بايلانىستى ول «كوكتەمىر»، «كورىنبەس» دەگەن جاناما اتتارمەن بەلگىلى بولعان. قوزعالىستىڭ ورتالىعى ۇلى قوبدا وزەنىنىڭ بويلارى بولىپ تابىلعان. پۋگاچەۆ باستاعان كوتەرىلىس باسىلعان سوڭ، 1775 ج. كۇزىندە ۇلى قوبدا وزەنىنىڭ بويلارىن جايلاعان تابىن، تاما رۋلارى اۋىلدارى ىشىندە كوكتەمىر، كورىنبەس نەمەسە اۋليە دەگەن اتپەن بەلگىلى ءبىر ادام پايدا بولادى.
ول حالىقتى كۇرەستى توقتاتپاۋعا شاقىرىپ، ءارتۇرلى جولدارمەن ۇگىت جۇرگىزەدى. بۇل زاتى ايەل ادام بولاتىن. ول تۋرالى اڭىز-اڭگىمەلەر ەل اراسىنا كەڭىنەن تارايدى. اڭگىمەلەرگە قاراعاندا، ول جاي ادامدارعا ءتان ەمەس، سىرتتان بەرىلگەن ءبىر تىلسىم كۇشكە يە ايەل بالاسى بولىپ سۋرەتتەلەدى.
ونىڭ «كورىنبەس» دەگەن جاناما اتى دا وسى قاسيەتتەرىنىڭ بىرىنەن سىر شەرتكەن. وسى عاجايىپ، قۇدىرەتتى كۇشتەردىڭ قولداۋىمەن ول حالىقتى جاڭا كوتەرىلىسكە ۇندەيدى، پۋگاچەۆتىڭ قايتا ورالاتىنىنا سەندىرەدى. ەل اراسىنا حابار- وشار تەز تاراعان عوي، اۋىر سوققىدان ەڭسەسى تۇسكەن حالىقتىڭ كوڭىلىندە بۇل ۇندەۋلەر ءۇمىت وتىن قايتا تۇتاتادى. وسىنداي ەلگە ءجون سىلتەيتىن ادامنىڭ پايدا بولعانى تۋرالى سىبىستار باسقا رۋلارعا دا بىردەن تاراپ، قولداۋشىلارى كوبەيە بەرەدى.
حالىق كورىنبەستى اۋليە تۇتىپ، سوڭىنان ەرەدى، ايتقاندارىن بۇلجىتپاي ورىندايدى. كورىنبەيتىن اۋليەنىڭ ۇگىت-ناسيحاتتارىمەن ونىڭ اۋىلىندا قارۋلانعان 1500 ادامدىق جاساق تا جينالادى. بۇل جاساق باشقۇرتتارعا شابۋىل جاساپ، ورىس شەبىنە دە قاۋىپ توندىرەدى. بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرمەن كورىنبەس قوزعالىسىن دوسالى سۇلتان مەن ونىڭ ۇلى سەيدالى سۇلتاندار قولدايدى.
ورىنبور گۋبەرناتورى رەينسدورپ ەلدى دۇرلىكتىرگەن جۇمباق جان تۋرالى شىنايى مالىمەتتەر اكەلۋ ءۇشىن ساۋداگەر كەيپىندەگى تىڭشىلارىن دا جىبەرگەن. نۇرالى حان دا اۋليە تۋرالى ءمان-جايدى ءبىلۋ ءۇشىن ۇلى ەسىم سۇلتان مەن ەل ىشىندە بەدەلى زور سىرىم باتىردى اتتاندىرعان. كورىنبەس- كوكتەمىر اتىمەن ەلدى وتارشىلىققا قارسى كۇرەسكە شاقىرىپ جۇرگەن تابىن رۋىنان شىققان 22 جاسار ساپار ماتەن قىزى ەكەنى انىقتالادى.
ول پۋگاچەۆتىڭ ءتىرى ەكەنىن، ونىڭ ورنىنا باسقا بىرەۋدىڭ ولتىرىلگەندىگىن، «جاڭا پاتشانىڭ» 20-30 مىڭداعان قازاق، باشقۇرت ت. ب. حالىقتاردىڭ اسكەرىمەن قازاق دالاسىنا كەلە جاتقاندىعىن ايتۋمەن بولعان.
ونى كورگەن ادامدار، گۋبەرناتوردىڭ تىڭشىلارى دا اۋليەنىڭ ءبىر ايەلدەن باسقا ەشكىمنىڭ كوزىنە كورىنبەيتىنىن، ادامشا سويلەيتىنىن، قايدا كەتەتىنى بەلگىسىز، ەكى- ءۇش تاۋلىككە دەيىن جوعالىپ كەتەتىندىگىن، اۋىلعا ورالعاندا سيىرشا وكىرەتىندىگىن جەتكىزگەن. «كورىنبەستى» كورىپ تىلدەسەتىن ساپار ماتەن قىزى ونىڭ ءتورت اياقتى، باسى ادامدارداي، ءبىراق ءمۇيىزدى تۇردە كورىنەتىنىن، ارقاسى كوك تەمىردەن ەكەندىگىن ايتقان. كوكتەمىر- ساپار 2 مىڭ ءۇيلى شاڭىراقپەن قوبدانىڭ جوعارعى جاعىندا مەكەندەگەن.
وزىنە كەلگەن مەيمانداردى، سونىڭ ىشىندە گۋبەرناتوردىڭ ۇلتتارى تاتار تىڭشىلارىن دا جايۋلى داستارقانمەن قارسى الىپ وتىرعان. الايدا، ولاردىڭ كەلۋىنىڭ ىشكى سەبەپتەرىن دە بىردەن ءبىلىپ وتىرعان.
ءتۇزۋ نيەتپەن كەلگەن جانداردى ءوز قول استىنداعىلارعا سىي- قۇرمەتپەن شىعارىپ سالدىرسا، تىڭشىلاردى «قازاق حالقىن ابدەن كۇيزەلتىپ، قۇرتۋ ءۇشىن» كەلگەندەرىن ايتىپ، ولتىرۋگە بۇيىرعان. تىڭشىلار وزدەرىن سۇيرەي جونەلگەن اسكەرگە جالىنىپ- جالبارىنىپ، جاندارىنا ازەر ساۋعا العان.
كوكتەمىردىڭ ءوزى دە ولاردى كەشىرىپ، ءوز ورداسىندا قالۋلارىن تاپسىرعانىمەن، ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ ولاردى بوساتادى. ءبىر جىلعا جۋىق ۋاقىتقا سوزىلعان كورىنبەس قوزعالىسى 1776 ج. جازىندا توقتاعان. ونىڭ بىرنەشە سەبەبى بار بولاتىن. ساپاردى قولداعان دوسالى، سەيدالى سۇلتاندار وعان سوڭىنا دەيىن ادال بولمايدى.
ولاردىڭ كوتەرىلىستى قولداۋدا ءوز ىشكى ەسەپتەرى دە بار بولاتىن. نۇرالى حان مەن دوسالى اراسىندا باقتالاستىق تا بولعان ەدى. پۋگاچەۆ الدىڭعى جولداۋلارىنىڭ بىرىندە حاندى دارعا اسىپ، ورنىنا دوسالىنى قويۋعا ۋادە ەتكەن بولاتىن. قوزعالىستىڭ توقتاۋىنىڭ ەكىنشى ماڭىزدى سەبەبى - ونىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشى، ۇستانىمى، حالىقتىڭ ارمانى مەن سەنىمى بولعان ازات ەتۋشى «جاڭا پاتشانىڭ» كەلمەۋى ەدى.
ساپار 1775 ج. قىركۇيەگىنەن كەلەر جىلدىڭ كوكتەمىنە دەيىن پۋگاچەۆتىڭ كەلەتىنىنە ەلدى سەندىرىپ كەلگەنىمەن، ونىڭ ورىندالماۋى حالىقتىڭ كوتەرىلىسكە دەگەن ىنتا-جىگەرىنىڭ ازايۋىنا اسەر ەتەدى. بۇلارعا قوسا، قوزعالىسقا باسىنان قارسى بولعان نۇرالى حاننىڭ ارەكەتى دە ونىڭ تاراۋىنا سەبەپ بولدى.
ول گۋبەرناتوردان اسكەر شىعارىپ، بۇلىكشى اۋىلداردى جازالاۋدى قايتا- قايتا سۇرايدى: وسىنداي ارەكەتتەردىڭ سالدارىنان كورىنبەس اۋىلدارى 1776 ج. جازىندا قوبدا بويىنان قيىل وزەنىنىڭ بويىنا كوشەدى دە، وسىمەن قوزعالىس توقتايدى. ونىڭ بۇدان كەيىنگى تاعدىرى تۋرالى ەشقانداي مالىمەت جوق.
زەرتتەۋشىلەر وعان جەكەلەگەن پاراقتار ارناعانىمەن، ازاتتىقتى اڭساعان باتىر قىز بەينەسى جۇرتشىلىققا ءالى دە بەلگىسىز. ول باسقارعان كۇرەس ءوزىنىڭ يدەياسى مەن مازمۇنى جاعىنان وتان تاريحىنداعى شەشىمى تابىلماعان ەڭ جۇمباق ارەكەت بولىپ قالا بەرەدى.
e-history.kz