قازاقتاردى پاتشالىق رەسەي زامانىندا «قىرعىز» دەپ اتاۋىنا ب ا ق-تىڭ قانداي قاتىسى بار؟
كەيدە ادەيى، كەيدە بىرەۋدىڭ قاتەلىگىمەن جازىلعان ماقالا ادامنىڭ بولمىسى مەن تىرشىلىگى تۇگىلى، ءبۇتىن ءبىر حالىقتى بايىرعى اتانۋىنان دا ايىرا الادى ەكەن. 1734 -جىلى «سانكت - پەتەربۋرگسكيە ۆەدوموستي» گازەتىندە جارىق كورگەن ماقالاعا جانە قازاق حالقىنا ونىڭ كەيىنگى اسەرى قانداي بولعانى تۋرالى تارقاتىپ جازعىم كەلەدى.
1870 -جىل. القابيلەر سوتى.
تاريح. مەكتەپتە ءبىز ونىمەن العاش رەت تانىسساق، ەسەيگەندە ءوزىمىز دە سول تاريحتىڭ بۇگىنگى بولشەگى ەكەنىمىزدى تۇسىنە بايستايمىز. ابايشا ايتساق «كەتىگىمىزدى تاۋىپ، تاريح اتتى ءزاۋلىم عيماراتتان ءوز ورنىمىزعا كىرپىش بولىپ قالانامىز». الايدا قانداي ارەكەتپەن «قالانامىز؟» كەشە ءبىزدىڭ قاتىسىمىزبەن ورىن العان وقيعا، ەرتەڭ ەل تاريحىنىڭ بەتتەرىندە ماڭگى قالاتىنىن كەيدە تۇسىنبەيمىز، دۇرىسى ويلانبايمىز. ءوتتى، كەتتى، ۇمىتتىق. «ەرتەڭگى كۇن، بۇگىننەن باستالدى» دەگەن ءسوز وسىندايدا ايتىلسا كەرەك.
1870 -جىل پەرەكوچيەۆكا كىرگىز (قىرعىزداردىڭ كوشى) (سۋرەتتىڭ رەسمي اتاۋى)
«وسىندا مەكەندەگەن حالىقتاردى سول زاماندا قىرعىز دەپ اتاعان، سولاي، كەيىن وزگەردى»، - سۇراعىمنان شارشاعان مۇعالىم مەنەن تەزىرەك قۇتىلعىسى كەلگەن شىعار. ءبىراق بۇل جاۋابىن مەن قورىتا المادىم. «بەسىنشى سىنىپ وقۋشىسى ءۇشىن بۇل سۇراق نەگە قىزىق؟» دەپ سۇراساڭىز، ايتايىن.
1870 -جىل. قىرعىزداردىڭ جايلاۋى (سۋرەتتىڭ رەسمي اتاۋى)
مەكتەپتەن قايتىپ كەلە جاتىپ، بوتەن بالالاردان «حوحول» دەيتىن ءسوزدى ەستيتىنمىن، ۋاقىت وتە كەلە سول ءسوزدىڭ ماعان قاراي ايتىلاتىنىن ءتۇسىندىم. ول نە؟ نەگە مەن «حوحول» ەكەنمىن دەگەن سۇراقپەن اناما باردىم. «حوحول» ءسوزىنىڭ ماعىناسى مەن ۋكرايندارعا قاتىسى تۋرالى كەڭ ماعلۇمات الىپ، ءوزىمنىڭ «حوحول» ەمەس «ورىس» ەكەنىمدى كەيىن دالەلدەپ ءجۇردىم. كەيدە توبەلەسكەن جاعدايلار دا بولعان «حوحول» ءۇشىن «اۋىل كەشى كوڭىلدى» دەگەندەي. ماعان «حوحول» دەپ الىستان ايقاي سالعاندا كوڭىلىمە تيەتىن، ويتكەنى ماعان قاتىسى جوق ءسوز ەدى.
1870 -جىل. قىرعىزدار كيىز ءۇيى (كيبيتكا كيرگيز) (سۋرەتتىڭ رەسمي اتاۋى)
ەندى مىنە تاعى ءبىر رەبۋس پايدا بولدى. نەگە مەنىڭ دوستارىم قازىر «قازاق»، ال بۇرىن ولاردى «قىرعىز» دەپ اتاعان. فانتاستيكا عوي. كوشەجەگى جولداسىم قادىردىڭ ءوزى مەن اكە شەشەسى بۇگىن «قازاق»، ال ارعى اتالارى جۇنىسبەك «قىرعىز» بولعان ەكەن. ميىما كىرىپ شىقپايتىن ماسەلە ەدى. كەيىنگى كەزدە كەيبىر ازاماتتاردان سۇراسام، «ءبىزدى سولاي كەمسىتتى عوي ماعزۇمجان» دەگەن جاۋاپ ەستىدىم. كەمسىتكەنى راس ەندى. الايدا بۇل ماسەلەنىڭ تۇبىنە جەتكىم كەلدى.
1870 -جىل. قىرعىزدار كيىز ءۇيى (كيبيتكا كيرگيز) (سۋرەتتىڭ رەسمي اتاۋى)
كەشە عانا وسى ماسەلەگە قاتىستى ءبىر اقپارات تاپتىم. سونىمەن بولىسەيىن. بۇل رەسەيلىك ءبىر تاريحشىنىڭ ويى، دەرەكتەردى دە سول كەلتىرىپ وتىر. رەسەيدىڭ مۇراعاتىندا ساقتالعان 18 عاسىردىڭ العاشقى جىلدارىندا جازىلعان قۇجاتتاردا قازاقتارعا قاتىسى بار قۇجاتتاردا «قىرعىز» ەمەس «قازاق» دەپ جازىلىپ تۇر. ءتىپتى جوڭعارياعا ساپار شەككەن يۆان ۋنكوۆسكييدىڭ 1722-1724 -جىلدارى جازىلعان جۋرنالىندا ساياحاتشى سارىارقا حالقىن «قازاق» دەپ اتاپ جاتىر. «قىرعىز» جانە «قازاق» اتاۋى بولەك ءجۇردى. بۇل جاعداي 1734 -جىلعا دەيىن وزگەرمەگەن.
1870 -جىل. قۇدا ءتۇسۋ سالتى (سۆادەبنىە وبريادى كىرگىز) (سۋرەتتىڭ رەسمي اتاۋى)
1734 -جىل. سانكت- پەتەربور قالاسىنا ابىلايىر حاننىڭ ۇلى ەرالى سۇلتان قازاقتىڭ رەسمي دەلەگاتسياسىن باسقارىپ كەلەدى. دەلەگاتسيانىڭ ماقساتىنا توقتالماي اق قويايىن، وزدەرىڭىز بىلەتىن شىعارسىز. قازاق دالاسىنان كەلگەن مارتەبەلى قوناقتاردىڭ ميسسياسى مەن، كوپشىلىككە بەيتانىس قازاقتاردىڭ شىنايى بەينەسىن اشۋ ءۇشىن رەسەيدەگى العاشقى گازەتتەردىڭ ءبىرى «سانكت- پەتەربۋرگسكيە ۆەدوموستي» ۇلكەن ماقالا جاريالايدى.
قازاقتاردىڭ ۇسىنىسىن جارنامالاۋ ماقساتىندا اقپاراتتىق سەبەپ كەرەك بولدى. ال ماقالادا كورسەتىلگەن قازاقتارعا قاتىستى دەرەكتەردىڭ باسىم كوپشىلىگىن نيدەرلاندتىق كوپەس نيكولاي كورنەليۋسسون ۆيتزەن جازعان «سيەۆەرنايا ي ۆوستوچنايا تارتاريا» ەڭبەگىنەن كوشىرىپ الادى. ەسكەرەتىن ءبىر جايت، نيكولاي ۆيتزەن پەتر 1 پاتشانىڭ شاقىرتۋىمەن 17 -عاسىردىڭ اياعىندا رەسەيگە كەلىپ، رەسەيدىڭ وڭتۇستىگىندە مەكەندەگەن حالىقتار تۋرالى اقپارات جيناۋ كەرەك بولاتىن.
1730 -جىل. «سانكت- پەتەربۋرگسكيە ۆەدوموستي» گازەتىنىڭ ءبىر بەتى. گازەتتىڭ رەداكتورى م. ۆ. لومونوسوۆ
نيكولاي ۆيتزەن پەتر پاتشادان العان سول تاپسىرماسىن ادال ورىنداپ شىقتى. (بۇل عىلىمي ەڭبەككە بولىنگەن تەندەر اقشاسىن جەمەگەن كورىنەدى). اۋماقتاردى ارالاپ، اقپاراتتى ءوز كوزىمەن كورمەسە دە، سول اۋماقتارعا بارىپ كەلگەن كوپەستەردەن «ينتەرۆيۋ» الىپ ءوز ەڭبەگىن ورىس كوپەستەر جەتكىزگەن اقپاراتپەن تولتىرىپ شىقتى.
بىرەۋدىڭ ايتقانى شىن، باسقانىڭ ايتقانى وتىرىك، ايتەۋىر بارلىعىن ءبىر «سيەۆەرنايا ي ۆوستوچنايا تارتاريا» اتتى كىتاپقا جيناپ ابىرويلى ەڭبەك اتقارعانداي بولدى. (كىتاپتاعى ماعلۇماتپەن جوعارىداعى سىلتەمە ارقىلى تانىسساڭىز بولادى) بۇل شىعارمادا قۇندى دەرەك شىنىندا دا كوپ. مىسالى ابىلحايىر حاننىڭ اكەسى قاجى سۇلتان تۋرالى ماعلۇماتتار بار ەكەن.
ۆيتزەن ءوز كىتابىندا ازيا حالىقتارىن جاعرافيالىق تاسىلمەن بولەدى. نەگىزگى ماعلۇماتتى ول باشقۇرت، ەنيسەيلىك قىرعىزدار، حاقاستار مەن كازاكتار تۋرالى بولەك جازىپ، قازاقتار تۋرالى اقپاراتتى «بۋحاريا» اتتى تاراۋعا قوسىپ قويادى ەكەن. وعان نە سەبەپ بولعانىن قازىر ناقتى ەشكىم ايتا المايدى.
1730 -جىل، 5 -ناۋرىز كۇنى شىققان گازەت بەتى. ءتورت جىلدان كەيىن «سانكت - پەتەربۋرگسكيە ۆەدوموستي» جاريالانعان ماقالاسىندا قازاق حالقىن «قىرعىز» دەپ اتاپ كەتۋىنە سەبەپ بولاتىن ۇلكەن قاتەلىك جىبەرەدى.
ەندى نيكولاي ۆيتزەننەن م. لومونوسوۆ باسقارعان «سانكت - پەتەربۋرگسكيە ۆەدوموستي» گازەتىنە كەلەيىك. پاتشاعا قازاقتاردان دەلەگاتسيا كەلدى، جارنامالىق - تانىمدىق اقپاراتتى دەرەۋ جاريالاۋ كەرەك دەگەن تاپسىرما تۇسەدى. قازاقتار تۋرالى ناقتى مالىمەت از، ولاردى كورىپ كەلگەن كوپەستەردى تابامىن دەگەنشە ءبىراز ۋاقىت وتەدى. نە ىستەرىن بىلمەي جۇرگەن رەداكسيا ءتىلشىسى نيكولاي ۆيتزەننىڭ «سيەۆەرنايا ي ۆوستوچنايا تارتاريا» اتتى ەڭبەگى ەسىنە تۇسىرەدى. ونداعى قازاقتار تۋرالى اقپاراتتى اۋدارىپ، سول اقپاراتتى نەگىزگە الىپ ماقالا جازىپ شىعارۋدى ۇسىنادى. رۇقسات الىپ دەرەۋ ورىنداۋعا كىرىسەدى.
1870 -جىل. قىرعىز ايەلدىڭ باس كيىمى «ساۋكەلە» (سۋرەتتىڭ رەسمي اتالۋى)
الايدا، اسىعىس بولعان ءتىلشى - اۋدارماشى، قازاقتار تۋرالى جازىلعان «بۋحاريا» تاراۋىن اشپاي، اقپاراتتى كىتاپتىڭ العاشقى بەتتەرىنەن الادى (وندا ەنيسەيلىك قىرعىزدار تۋرالى جازىلعان) . ونىمەن توقتاماي، قازاقتاردىڭ سول ەنيسەيلىك قىرعىزداردان تاراعانىن قوسا سالدى. (نيكولاي ۆيتزەن ەڭبەگىندە ونداي اقپارات جوق، ءتىلشى ءوزى قوسا سالعان). ايتەۋىر، اقپاراتتى بۇرمالاپ، ينتريگا قوسا سالادى دا، ماقالانى جاريالاپ جىبەرەدى. قىسقاسى كەلگەن «قازاقتاردى» شىن مانىسىندە «قىرعىز» ەكەنىن دالەلدەگەندەي بولادى.
1870 -جىل. كۇيەۋ بالا، قىرعىز. (كيرگيزسكيي جەنيح) (سۋرەتتىڭ رەسمي اتالۋى)
«قايداعى ءبىر ماقالا، قالايشا «قازاقتاردىڭ» «قىرعىز» دەپ اتالۋىنا سەپتىگىن تيگىزە الادى» دەگەن سۇراق كوكەيىڭىزدە پايدا بولۋ مۇمكىن. ەسكەرەتىن ءبىر جايت بار. رەسەيدەگى گازەتتەر اراسىندا «سانكت - پەتەربۋرگسكيە ۆەدوموستي» تارالىمى دا ۇلكەن، وقىرمانى دا سىيلى بولاتىن. ەرالى سۇلتان باسقارعان قازاقتار دەلەگاتسياسىن قابىلداعان ەكاتەرينا پاتشايىم ەڭ ءبىرىنشى وقىرمانى ەدى. ياعني يمپەريانىڭ ساياسي بوموندى دا وسى گازەتتەن كوز المايتىن.
1870 -جىل. قالىڭدىق، سىپايى ەسىمدى قىرعىز قىزى. (سۋرەتتىڭ رەسمي اتالۋى)
بۇل گازەتتى ا. پۋشكيننىڭ اتاسى ابرام گاننيبال دا بولاشاقتا اتاقتى قولباسشى، ال سول كەزدە قاراپايىم سارباز سۋۆوروۆ تا وقىدى. مەملەكەت تاراپىنان بۇل باسىلىمعا زور كومەك كورسەتىلگەن. سوندىقتان بۇل باسىلىمدا جاريالانعان اقپاراتتى بارلىعى ءبىرىنشى ينستانتسيا، ەڭ شىنايى، پاتشانىڭ ايتقانى رەتىندە قابىلداندى.
1870 -جىل. قىرعىز ايەلىنىڭ باس كيىمى «بورىك» (سۋرەتتىڭ رەسمي اتالۋى)
«قازاقتار» تۋرالى ماقالا جاريالانعان سوڭ، بارلىعى ونى شىنايى اقپارات رەتىندە قابىلداعانى دا سودان. مەملەكەت تاراپىنان شىققان كوپتەگەن رەسمي قۇجاتتاردا دا «قازاق» ەمەس «قىرعىز» دەپ جازىلىپ، جۇرتشىلىققا تارالا باستادى. «اسىعىس شايتان تىرلىگى» دەپ ايتۋشى ەدى اۋىلىمداعى ءبىر اقساقال. باقتىڭ وسى ولقىلىعى ەكى عاسىرعا سوزىلعان ۇلكەن ادىلەتسىزدىككە اينالدى.
1870 -جىل. ايجان ەسىمدى قازاقتىڭ ايەلى.
كەيىن بۇل جاعدايمەن ش. ءۋاليحانوۆ كۇرەسسە دە، جەڭە الماي، اقىرى س. سەيفۋللين بۇل ماسەلەنىڭ تۇبىنە جەتىپ «قازاق» دەگەن اتاۋدى ءوز حالقىنا قايتارىپ بەرەتىنىن وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر. ادىلدىك ورنايدى، الايدا ءبىر اسىعىس ءتىلشىنىڭ ولقىلىعى، قازاق دالاسىن مەكەندەگەن جۇرتتىڭ شىن اتاۋىنان ايىرعانى مەنىڭ ويىمنان كەتپەي تۇر. تاريحتاعى كەز كەلگەن ادامنىڭ ءىزى تۋرالى وسىندايدا ويلانادى ەكەنسىڭ. ءبىر عاسىردان كوپ ۋاقىت، ءبۇتىن ءبىر حالىق باسقا ەسىممەن اتالىپ كەلگەنى قانشالىقتى اۋىر ەكەنىن، «ورىس» بولا تۇرا، ءبىر ەكى رەت ەمەس، ون جىل بويى «حوحول» اتانسام دا تۇسىنبەيتىن سياقتىمىن.
1870 -جىل. قىرعىز ايەلدىڭ ورامالى. (سۋرەتتىڭ رەسمي اتالۋى)
وسى پوستتا دا قولدانعان سۋرەتتەردىڭ بارلىعىنا تەك رەسمي اتاۋىن بەرگەنىم سودان، مۇمكىن ونى وقىعان كەزدە، سول اۋىرلىقتى سەزىنگەن شىعارسىز. سۋرەتتەردە ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك وڭىرلەردە ءومىر سۇرگەن قازاقتار كورسەتىلگەن. ءبىراق ءوز زامانىندا «قىرعىز» اتالىپ كەتكەن قازاقتار.
1870 -جىل. قۇدا ءتۇسۋ، كۇيەۋ بالامەن تانىسۋ.
P. S. بۇل پوستتى مەنىڭ تەك تاريحي وقيعا مەن بولعان جاعدايعا قاتىستى زەرتتەۋ دەپ قابىلداۋعا شاقىرامىن. سۋرەتتەردىڭ اراسىندا قازاقتار جوق دەگەن انگىمەلەر بولعان ەدى، وتكەن پوستتا كورسەتە الماعان سوڭ، وسى پوستتا قۇندى اقپاراتتى، قىزىقتى دەرەكتەرمەن ارالاستىرۋعا تىرىستىم، دوستار. ەگەر وسىنداعى اقپارات شىنىمەن دە قۇندى كورىنسە، دوستارىڭىزعا جەتكىزۋدى سۇرايمىن. ولار دا ءبىلسىن.
اۆتورى: ماكسيم روجين